"Forum" // Gdyby Putin był De Gaulle'em...

[kontrkultura]

tygodnikforum.onet.pl/1188342,0,7458,922,artykul.html
Zostawcie noże w szatni (1/6)

Rosja przypomina dziś Francję sprzed 50 lat. Wojna w Czeczenii to wypisz
wymaluj – wojna w Algierii. Masowe mordy ludności cywilnej, zamachy, pasmo
wzajemnych okrucieństw i nieszczęść. Coraz głębsze podziały polityczne,
narastająca frustracja społeczna i strach. A jednak de Gaulle ochronił
Francję przed katastrofą i dźwignął ją z poniżenia. Jaka mogłaby być Rosja,
gdyby rządził nią de Gaulle? Albo przynajmniej, gdyby Putin poszedł jego
drogą? Pisze o tym Matthew Evangelista, profesor Cornell University.


MATTHEW EVANGELISTA


2004


W tygodniach poprzedzających wybór Władimira Putina na prezydenta Rosji w
marcu 2000 roku dziennikarze pytali go, którzy polityczni przywódcy wydają mu
się „najbardziej interesujący”. Pierwsze nazwisko, które wymienił – Napoleon
Bonaparte – potraktowali jako żart, zatem podał drugie: Charles de Gaulle.
Łatwo zrozumieć, dlaczego postać francuskiego generała jest tak atrakcyjna:
sięgnął po władzę w wyniku niewydolności IV Republiki, zdecydowany przywrócić
Francji dawną świetność, odtworzyć – jak sam to ujął – autorytet państwa i
zbudować silną, scentralizowaną republikę z rządami prezydenckimi. Od samego
początku Putin ma podobne aspiracje wobec Rosji.

Pozbyć się imperialnych złudzeń

Przejęcie sterów państwowych przez de Gaulle’a wiązało się ściśle z
działaniami wojskowymi Francji w celu utrzymania kontroli nad
północnoafrykańską kolonią: Algierią. Zmierzch IV Republiki spowodowany
został przez protest ruchu opozycyjnego francuskich osadników w maju 1958
roku. Byli oni rozczarowani nieudolnością swoich władz, które przez cztery
lata nie potrafiły zakończyć zwycięsko wojny prowadzonej przeciw algierskim
bojownikom o niepodległość. Początkowe poparcie dla de Gaulle’a, który
zgodził się na stworzenie rządu w warunkach obowiązywania nowej konstytucji
dającej szerokie kompetencje prezydentowi, uzależnione było w dużej mierze od
jego obietnicy utrzymania władzy Francuzów w Algierii. Lecz cztery lata
później, w lipcu 1962 roku, generał zorganizował referendum w sprawie statusu
Algierii i zaakceptował jego rezultaty. Algieria uzyskała pełną niepodległość.

Popularność Władimira Putina – najpierw jako premiera, następnie pełniącego
obowiązki prezydenta i wreszcie prezydenta – była wynikiem jego polityki
wobec konfliktu w Czeczenii. Stanowcza reakcja na wypady oddziałów
czeczeńskich wahabitów do Dagestanu w sierpniu 1999 roku nadała gwałtownego
rozpędu jego politycznej karierze. Większość historyków uważa, że de Gaulle
od początku obmyślał skrycie plany wywikłania Francji z konfliktu
algierskiego. Miał tylko nadzieję, że stanie się to po militarnym zwycięstwie
nad powstańcami.

Tymczasowy długofalowy plan Putina wobec Czeczenii jest wielką niewiadomą –
nawet dla niego samego. Warto jednak przyjrzeć się pewnym podobieństwom
między Algierią i Czeczenią oraz między de Gaulle’em i Putinem, gdyż może to
rzucić nieco światła na szanse pokojowego zakończenia wojny czeczeńskiej,
który to cel stał się jeszcze bardziej palący wobec ostatnich ataków
terrorystycznych, a zwłaszcza bestialskiego ataku na szkołę w Biesłanie.

Wyścigi barbarzyńców

Kolonią Francji Algieria stała się w 1830 roku, kiedy to Francuzi odebrali ją
imperium osmańskiemu. Było to mniej więcej w tym samym czasie, gdy carska
Rosja prowadziła ekspansję na Kaukazie. Algierczycy sprzeciwili się
francuskiej okupacji i – podobnie jak górale z Czeczenii i Dagestanu –
wzniecili świętą wojnę. Reakcją Francuzów – jak i Rosjan – był brutalny
odwet: palono wsie, wypędzano chłopów z ich ziemi, dymem wykurzano powstańców
z pieczar.

Pewien francuski świadek tych wydarzeń stwierdził: „W barbarzyństwie
prześcignęliśmy barbarzyńców, których przybyliśmy ucywilizować” – słowa w
duchu Lwa Tołstoja, ówczesnego obserwatora wojen na Kaukazie. Zawsze
traktowani jako obywatele drugiej kategorii Algierczycy wykorzystali
upokarzającą porażkę Francji w początkowej fazie drugiej wojny światowej i
zaczęli się domagać niepodległości. W podobny sposób aktywiści czeczeńscy
dążyli do autonomii, usiłując zdyskontować rozpad ZSRR pod koniec epoki
zimnej wojny.

cd (2/6)

[kontrkultura]

... ciąg dalszy

Bariery psychologiczne nie pozwoliły Francuzom przystać na żądania
Algierczyków. Patrząc z francuskiej perspektywy, Algieria należała do Francji
dłużej niż niektóre jej części w Europie, choćby Sabaudia i Nicea (uzyskane w
1860 roku w zamian za poparcie przez Francję zjednoczenia Włoch). Zatem w
listopadzie 1954 roku, minister spraw wewnętrznych François Mitterrand
stwierdził, że „Algieria to Francja” i tak już pozostanie. Wyraził w ten sposób
opinię wielu swoich rodaków. Francuskie poczucie więzi z Algierią niewątpliwie
pogłębiły odkrycia źródeł ropy naftowej na Saharze w 1952 roku. Pustynia stała
się również ulubionym poligonem doświadczalnym dla budującej arsenał nuklearny
Francji, przez co Paryż z jeszcze większą niechęcią myślał o wyrzeczeniu się
kontroli w Afryce Północnej.

Kto jest zdrajcą

Podobnie jak Czeczeni, na początku Algierczycy usiłowali uzyskać niepodległość
głównie poprzez organizowanie masowych demonstracji. Lecz reakcją była przemoc,
toteż ruch niepodległościowy sięgnął po metody walki partyzanckiej połączonej z
aktami terrorystycznymi. 8 maja 1945 roku, kiedy w Europie dobiegła końca druga
wojna światowa, Algierczycy wyszli na ulice, niosąc transparenty z
hasłami: „Precz z faszyzmem i kolonializmem!”. Policja otworzyła ogień do
demonstrantów, co wywołało spontaniczne powstanie, w trakcie którego zabito
ponad stu Europejczyków mieszkających w Algierii. W odpowiedzi francuskie
lotnictwo zaatakowało algierskie wioski, marynarka ostrzelała z dział wybrzeże,
a wojsko wyłapywało i rozstrzeliwało ludzi. Zginęło od 15 tysięcy (dane
francuskie) do 45 tysięcy (szacunki strony algierskiej) cywilów.

Wojna wybuchła na całego, gdy w listopadzie 1954 roku nowo utworzony Front
Wyzwolenia Narodowego wezwał do ogólnonarodowego buntu. Reakcją wojska były
szeroko zakrojone działania militarne i zakładanie obozów przesiedleńczych
dla „zarażonej” ludności. Armia, przede wszystkim francuscy spadochroniarze i
Legia Cudzoziemska, a w jej szeregach wielu weteranów z SS, w coraz większym
stopniu stosowała tortury i egzekucje przeprowadzane w trybie doraźnym. W
niedawno opublikowanych pamiętnikach francuski generał odpowiedzialny za system
tortur policyjnych w Algierii przyznał, że tysiące uwięzionych ludzi zaginęło
na zawsze: byli torturowani, a potem zabijani i zakopywani potajemnie w
anonimowych grobach.

Podobieństwo do prowadzonej przez Rosję wojny w Czeczenii jest oczywiste:
bombardowanie obiektów cywilnych, obławy, tortury i egzekucje bez wyroków
sądowych. Podstawowa różnica polega jednak na tym, że media francuskie, pomimo
ostrej państwowej cenzury, mówiły o niemoralności stosowania tortur, a znani
intelektualiści, tacy jak Raymond Aron, krytykowali francuskie zaangażowanie w
Afryce z powodu niewspółmiernego stosunku strat i zysków. W dzisiejszej Rosji
żadna krytyka wojny w Czeczenii nie zyskuje większego poparcia. Natomiast tak w
wypadku Algierii jak i Czeczenii brutalna polityka władz centralnych wepchnęła
potencjalnych zwolenników rozwiązań kompromisowych w objęcia ekstremistów.

[kontrkultura]

... ciąg dalszy

Kiedy danina krwi przekracza miarę

Po dowodzeniu siłami Wolnej Francji w drugiej wojnie światowej i piastowaniu
przez kilka miesięcy urzędu przewodniczącego rządu tymczasowego Charles de
Gaulle nie odgrywał ważnej roli na francuskiej scenie politycznej aż do chwili,
gdy kryzys algierski stworzył zapotrzebowanie na silne przywództwo.
Wydarzeniem, które spowodowało ten kryzys, było zbombardowanie przez lotnictwo
francuskie tunezyjskiej miejscowości Sakiet-Sidi-Youssef w lutym 1958 roku.

Powstańcy algierscy dokonywali wypadów z sąsiedniej Tunezji na terytorium
swojego kraju: w miesiącu poprzedzającym atak lotniczy porwali czterech
żołnierzy francuskich i zabili kilku innych. Francuskie dowództwo wojskowe
zdecydowało się na odwet: wysłano samoloty, które zbombardowały Sakiet w dniu
targowym, zabijając 69 osób, w tym 30 dzieci w szkole, którą obrócono w gruzy.
Naliczono również 130 rannych.

Podobnie jak to się dzieje dzisiaj w Czeczenii – wbrew świadectwom i
doniesieniom dziennikarzy obecnych na miejscu zdarzenia – dowódcy z uporem
twierdzili, że zaatakowano wyłącznie obiekty wojskowe i zabito tylko
bojowników. Wydarzenie to wywołało poruszenie na arenie międzynarodowej, bo
Tunezja zażądała od Francji wycofania baz wojskowych ze swego terytorium, a
Stany Zjednoczone zaoferowały mediację.

Pokój tylko dla odważnych

Europejczycy mieszkający w Algierii, tak zwani pieds noirs, stanowiący mniej
więcej jedną dziesiątą blisko dziewięciomilionowej populacji tego kraju, byli
zatrwożeni perspektywą międzynarodowej interwencji. Wszczęli rozruchy i
doprowadzili do powołania Komitetu Bezpieczeństwa Publicznego, na którego czele
stanął generał Jacques Massu, dowódca 10. Dywizji Powietrznodesantowej.
Puczyści uspokoili się na krótko dopiero wtedy, gdy generał de Gaulle oznajmił,
że jest gotów przejąć władzę w republice.

Podobnie jak Putin, de Gaulle miał skłonność do używania koszarowego języka,
lecz raczej w rozmowach prywatnych, nie zaś w wystąpieniach nagłaśnianych przez
środki przekazu. Pierwsze słowa, z którymi zwrócił się do zbuntowanych
wojskowych, gdy spotkał się z nimi w Algierze w czerwcu 1958 roku, brzmiały: Je
vous ai compris! (Ja was zrozumiałem!).

Lecz nadzieje wojskowych, że bez względu na konsekwencje dla wizerunku Francji,
na arenie międzynarodowej generał de Gaulle poprowadzi wielką ofensywę przeciw
powstańcom, okazały się płonne. Jedną z pierwszych inicjatyw de Gaulle’a
stanowiło zaoferowanie secesjonistom „pokoju ludzi odważnych”, a wyłącznym
warunkiem wstępnym było „pozostawienie noży w szatni”. Front Wyzwolenia
Narodowego odrzucił tę propozycję, która de facto oznaczała wezwanie do
kapitulacji, niemniej jednak pod koniec 1958 roku de Gaulle’owi udało się
doprowadzić do wymiany jeńców.

cd (4/6)

[kontrkultura]

... ciąg dalszy

Czym skusić nieprzejednanych

We wrześniu 1959 roku generał zaproponował Frontowi wspólne negocjacje, które
dawały szansę na osiągnięcie samostanowienia przez Algierię. W odróżnieniu od
tego stanowisko Putina sprowadza się niezmiennie do żądania bezwarunkowej
kapitulacji wszystkich czeczeńskich powstańców. Jednakże francuskiej ofercie
rozmów towarzyszyło jednocześnie – i to przypomina politykę rosyjską –
zintensyfikowanie operacji wojskowych.

W wyniku działań przeciw powstańcom wysiedlono w Algierii około dwóch milionów
chłopów, zaganiając ich do obozów przejściowych w celu wyizolowania
partyzantów. Podobnie konflikt w Czeczenii zaowocował setkami tysięcy
wysiedleńców w obrębie republiki i poza jego granicami. Na początku lat 60. de
Gaulle zainicjował program polityczny, który ku rozczarowaniu wielu pieds noirs
miał zakończyć kolonialny status Algierii, jednocześnie jednak generał
sprzeciwiał się jej całkowitej niepodległości. „Oznaczałoby to skrajną
pauperyzację, absolutny koszmar – dowodził. – Sądzę, że ostatecznie Algierczycy
wybiorą algierską Algierię powiązaną z Francją”.

Przystał, by Algierczycy zadecydowali o swoim losie, jednocześnie jednak
usiłował odwieść ich od zrywania więzów z Francją. Dlatego oferował pomoc
gospodarczą. Tak zwany Plan Konstantyński (od miasta Konstantyna w Algierii)
zakładał stworzenie czterystu tysięcy miejsc pracy dla Algierczyków w przeciągu
pięciu lat oraz budowę szkół i ośrodków opieki zdrowotnej.

Władze Rosji jak dotąd nie brały poważnie pod uwagę opcji „kupienia Czeczenii”
poprzez dostarczanie szeroko rozumianej pomocy ekonomicznej, choć pomysł ten
dyskutowany był przez doradców Borysa Jelcyna na początku lat 90. Wybierając
wojnę, krąg Jelcyna przekreślił możliwość konfederacyjnego stowarzyszenia
Czeczenii z Rosją w drodze pokojowych negocjacji, choćby na zasadzie polityki
realizowanej przez Moskwę wobec Tatarstanu. Przegrawszy wojnę w 1996 roku,
Jelcyn i jego ludzie pozostawili Czeczenię w stanie, jaki de Gaulle wróżył
niepodległej Algierii: skrajne ubóstwo, absolutny koszmar. Pseudopaństwo
trawione konfliktami wewnętrznymi, bezprawiem, korupcją, porwaniami, stanowiące
zagrożenie dla sąsiadów.

Mąż stanu musi płynąć pod prąd

W swoich wysiłkach mających na celu zakończenie wojny w Algierii de Gaulle
napotkał silny sprzeciw w armii, wyszedł zwycięsko z dwóch prób odebrania mu
władzy i przeżył kilka zamachów na swoje życie. Poparł swego ministra kultury,
pisarza André Malraux, który otwarcie potępił powszechne stosowanie tortur
przez francuskich spadochroniarzy, choć krytyka ta nie zahamowała tych praktyk.

Dla porównania: Putin traktuje jako zdrajców wszystkich dziennikarzy – takich
jak Andriej Babicki i Anna Politkowska – którzy zwracają uwagę opinii
publicznej na okrucieństwa dokonywane przez rosyjskich wojskowych. Obojgu
zresztą z powodu zbiegu bardzo podejrzanych okoliczności nie udało się dotrzeć
do szkoły w Biesłanie, skąd mieli nadawać korespondencję.

Putin unika stawienia czoła swoim generałom i nakazania, by armia przestrzegała
prawa wojennego. De Gaulle dzięki swej niezachwianej reputacji bohatera drugiej
wojny światowej i niezłomnemu charakterowi przezwyciężył opór kręgów wojskowych
i skrajnej prawicy. W 1962 roku doprowadził do zaakceptowania przez Francję
niepodległości Algierii, co było nie do pomyślenia jeszcze cztery lata
wcześniej. Putinowi, bez wątpienia również człowiekowi o silnej osobowości,
brakuje atutu sławy wojennej, gdyż w czasach zimnej wojny był mało ważnym
szpiegiem w Niemczech Wschodnich. Jednak w odróżnieniu od de Gaulle’a, nie musi
on walczyć z twardą opozycją.

cd (5/6)

[kontrkultura]

... ciąg dalszy

W Rosji nie ma skrajnych pieds noirs, którzy atakami terrorystycznymi niweczą
wszelkie wysiłki negocjacyjne, nie ma spiskujących generałów dywizji
spadochronowych ani Legii Cudzoziemskiej złożonej z faszystowskich bandytów.
Jeśli nawet niektórzy Rosjanie są zaniepokojeni tym, że ingerencja Stanów
Zjednoczonych w Gruzji zniweczy starania Rosji, by zahamować infiltrację
Czeczenii przez partyzantów – podobnie jak algierscy Francuzi sprzeciwiali się
aktywności Amerykanów w Tunezji – Putin niechybnie sobie z nimi poradzi.

Spirala zemsty

Putin, nie mając silnej opozycji, będzie w o wiele łatwiejszej sytuacji niż de
Gaulle, jeśli kiedykolwiek podejmie poważne wysiłki w celu pokojowego
rozwiązania konfliktu w Czeczenii, co mogłoby oznaczać pewną autonomię dla tej
republiki.

Przykład algierski uczy nas, że taką opozycję mogłaby stanowić przede
wszystkim rosyjska społeczność zamieszkała w Czeczenii. Tymczasem jej tam
prawie nie ma, co należy przypisać dwóm ludziom. Pierwszym z nich był Dżochar
Dudajew, były radziecki generał, który stanął na czele ruchu
niepodległościowego i był pierwszym czeczeńskim prezydentem. Jego chaotyczna
polityka i antyrosyjskie wypowiedzi skłoniły wielu rdzennych Rosjan do wyjazdu
z Czeczenii na początku lat 90. Drugim jest Borys Jelcyn. To on rozpoczął
wojnę, która wypłoszyła ostatnich Rosjan, to on zgodził się na długotrwały
zmasowany ostrzał Groznego, a przecież w stolicy mieszkała większość z nich.

Po wynegocjowaniu niepodległości dla Algierii to właśnie obecność
nieprzejednanych Europejczyków w tym kraju niweczyła szanse na obustronnie
korzystne stosunki między Francją i postkolonialną Algierią. Paryż zobowiązał
się do kontynuowania pomocy gospodarczej, aby spełnić obietnice zawarte w
Planie Konstantyńskim, lecz ekstremiści z kręgów pieds noirs nie zamierzali
pozwolić, by wolna Algieria odniosła sukces. Zaczęli realizować
politykę „spalonej ziemi” i kampanię terroru, która dotarła nawet do Francji.

W maju 1962 roku w pewnym algierskim mieście paramilitarne oddziały pieds noirs
zabijały codziennie od 10 do 50 Algierczyków. W ostatnich czterech dniach maja
wysadzono w powietrze 40 szkół. W czerwcu komandosi Delta spalili bibliotekę w
Algierze, w wyniku czego ogień strawił około 60 tysięcy woluminów – co
przywołuje na myśl ludobójczą politykę Stalina w Czeczenii w latach 40. W
obliczu prawdopodobnego odwetu za te potworności, europejscy mieszkańcy
Algierii umknęli do Francji.

Istnieje kolejne podobieństwo między Algierią i Czeczenią, z całą pewnością
stanowiące przeszkodę na drodze do osiągnięcia pokoju: w obu wypadkach konflikt
był zarówno wojną narodowowyzwoleńczą, jak i domową. W trakcie wojny przeciw
Francji rozmaite frakcje algierskich bojowników toczyły walki między sobą, a
ich rezultatem były dziesiątki tysięcy ofiar.

Choć Czeczeni tradycyjnie jednoczą się w obliczu rosyjskiej agresji, okres
niepodległości w latach 1996–1999 znaczyły mordercze konflikty wewnętrzne, a
obecna sytuacja, czyli trwała okupacja wojskowa, również nie zaowocowała
stworzeniem jednolitego czeczeńskiego rządu, mimo nieuczciwych wyborów
zorganizowanych przez Kreml.

cd (6/6)

[kontrkultura]

... ciąg dalszy

Z kim usiąść do stołu

Kiedy we wrześniu 1962 roku Francja przystała na niepodległość Algierii, dwa
stronnictwa rościły sobie prawo do rządzenia krajem, wskutek czego Paryż
wycofał pomoc gospodarczą, twierdząc, że musi ją wstrzymać, dopóki nie wyjaśni
się kwestia sprawowania władzy. Pod tym samym pretekstem Borys Jelcyn nie
wypełnił warunków traktatu pokojowego, który zakończył pierwszą wojnę
czeczeńską w 1996 roku.

Putin uzasadnił swoją odmowę negocjacji z legalnie wybranym prezydentem
Czeczenii Asłanem Maschadowem niemożnością zapanowania nad rywalizującymi
frakcjami. Ostatnio porównał Maschadowa z Osamą ben Ladenem, twierdząc
bezpodstawnie, że Maschadow stoi za wszystkimi niedawnymi atakami
terrorystycznymi oraz że Moskwa nie będzie podejmować negocjacji z „mordercami
dzieci”. Maschadow ze swej strony potępił ataki na niewinnych cywilów i
solennie obiecał, że dopilnuje, aby jego wojska przestrzegały konwencji
genewskich – czego niestety nie jest w stanie spełnić. W każdym razie, jeśli
Rosja nie zdoła powstrzymać przemocy w Czeczenii i poza jej granicami
działaniami militarnymi, będzie musiała znaleźć kogoś, z kim usiądzie do stołu
rozmów. Mimo że Maschadow nie cieszy się teraz taką popularnością, jakiej
zawdzięczał w 1997 roku wybór na prezydenta Czeczenii, nie powinno się go
jednak pominąć w próbach zaangażowania wszystkich części społeczeństwa
czeczeńskiego w proces pokojowego rozwiązywania konfliktu.

Lecz pokojowe uregulowanie konfliktu w Czeczenii jest trudne jeszcze z jednego
względu. Otóż walka Algierczyków o niepodległość od samego początku skupiała
uwagę społeczności międzynarodowej. Kraje niezaangażowane uznały oficjalnie
algierski Front Wyzwolenia Narodowego już w kwietniu 1955 roku na konferencji w
Bandungu. We wrześniu tego samego roku Organizacja Narodów Zjednoczonych
włączyła kwestię algierską do swych obrad. Kraje Ligi Arabskiej występowały w
obronie Algierii na forum Rady Bezpieczeństwa, ilekroć któryś z nich w niej
zasiadał. Działania wojenne śledził Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża.

W odróżnieniu od tego Czeczenia nie ma wsparcia na arenie międzynarodowej, co
nie powinno dziwić, biorąc pod uwagę starania Rosji, by cały konflikt
postrzegać w kategoriach walki z terroryzmem i ekstremizmem. Również
organizacje pozarządowe monitorujące naruszanie prawa międzynarodowego i praw
człowieka nie obserwują uważnie dramatu czeczeńskiego. Gdy Putin uzna, że na
prowadzeniu dalszej wojny ucierpi międzynarodowy wizerunek i prestiż Rosji, być
może zacznie szukać dróg kompromisowego rozwiązania konfliktu, podobnie jak
zrobił to de Gaulle w wypadku Francji walczącej o zachowanie Algierii.

Dotychczasowe wydarzenia nie dają jednak podstaw do większych nadziei w tym
względzie. Być może w Rosji wyłoni się w końcu opozycja, która zacznie
krytykować wojnę w Czeczenii jako działanie niemoralne i nieracjonalnie
kosztowne. Oba te czynniki – jak się wydaje – odegrały rolę w zakończeniu wojny
w Algierii, lecz w dzisiejszej Rosji jak dotąd nie mają większego znaczenia.

Bestialski atak na dzieci w Biesłanie, częściowo spowodowany chęcią zemsty za
mordowanie niewinnych Czeczenów przez Rosjan, miał zapewne także uprzytomnić
rosyjskiej opinii publicznej cenę tej wojny. Za wcześnie jeszcze, by ocenić czy
ta straszliwa zbrodnia wstrząśnie rządem na tyle, by włożył więcej wysiłku w
próby pokojowego zakończenia konfliktu, czy też doprowadzi do odwetu i dalszej
spirali przemocy.

Autor jest profesorem na Uniwersytecie Cornell i autorem książki „Wojny
czeczeńskie: Czy Rosja podąży śladem Związku Radzieckiego?” (Brookings
Institution Press, 2002). Powyższy artykuł został uaktualniony po wydarzeniach
w Biesłanie na prośbę FORUM.