Wystawa "Banknoty zastępcze Śląska 1914-1924"

[broneknotgeld]

broneknotgeld 30.09.2003 21:56

Wyruszyły z Halemby rzeki Odry szlakiem
W swą pielgrzymkę po Śląsku którego są znakiem
Są dziś śladem historii wartym przypomnienia
I zadumy nad czasem co tak wiele zmienia.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 30.09.2003 21:58

Wystawiać notgeldy - zadanie niełatwe
Lecz warto pokazać je starszym i dziatwie
By cząstkę historii regionu poznali
By bardziej tę ziemię czcili i kochali.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 30.09.2003 23:09

Most

Na rzece Odrze są różne mosty
Głównie z betonu i stali
Ten most jest inny lecz jakże prosty
Z papieru go zbudowali

Solidnie spaja brzegi odrzane
Łącząc dwa państwa zarazem
Mamy ty nasze miasta kochane
Wystawa jest ich obrazem

I choć tak wiele już lat mineło
Wielu odeszło już ludzi
Spójrzmy łaskawie na przodków dzieło
Które sentyment w nas budzi.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 30.09.2003 22:00

Na próżno stukam w różne bramy
Licząc na pomoc w swej naiwności
Najczęściej słyszę teraz nie mamy
Czasu pieniędzy lub cierpliwości.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 30.09.2003 22:02

Sto wystaw

Sto wystaw w piyńć lot
Z tegoch jest fest rod
Czamu gymba smutno mom?
- Ciongna to po Ślonsku som.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 01.10.2003 19:19

Teroz "Wiadomości" jo tukej pochwola
Bo jest w tyj gazecie przeca dobro wola
Jak żech w niyj łoboczoł notgeldow wystawa
Wiym że byda dali ciongnoł ta zabawa.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 02.10.2003 18:40

Dyć kożdy moj notgeld ło Ślonsku łosprowio
Trocha mie to uczy i trocha zabowio
A potym to inszym ludziom przekazuja
I takim sposobym ziorka swoje suja.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 02.10.2003 19:03

W górnośląskiej ziemi od lat rok po roku
Po klubach i szkołach notgeldy wędrują
Droga to niełatwa lecz tak krok po kroku
Uparcie historię regionu promują.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 02.10.2003 19:21

"Ślonsk regionym Europy"
Niy godom naskwol wom chopy
Jo pod tym hasłym ciongana wystawa
No i pierońsko mom z tym zabawa.

A frelki niych mi wybaczom
Że rymy sie tak łonaczom.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 02.10.2003 21:19

We Mysłowicach niy miołch wystawy
Szło by popytać sie ło te sprawy
Możno jest szkoła co by gościyła
Ślonske notgeldy we kerych siyła
Historii naszy wyczytać idzie
No i szkolorzom coś z tego przidzie.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 02.10.2003 23:03

Dyć jo to ciongna bo ludziom pszaja
A to we wercie jest wiela
Niy wezna forsy. Po co mi haja
Lubia to robia i tela.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 03.10.2003 18:52

Wystawy notgeldow ciongna już piyńć lot
Prawie żodyn na to piniyndzy niy kłod
Sto wystaw żech zrobioł - stykło taszyngeltu
Ślonzok sie poradzi - niy trza kupy geltu
Jednak by coś zrobić trza potu i czasu
Rynce tyż umynczyć - niy boć sie marasu.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 08.10.2003 10:35

Do Gimnazjum nr 9

Wrocajom notgeldy na naszo Halymba
Mie do tego śmieje sie terozki gymba
We gimnazjum bydom - norybek podszkolom
Bo durś Ślonzek niesom i Ślonskym sie chwolom.

Kaj potym to niy wiym - możno ktoś sie zgłosi
I ślonske piniondze do sia tyż zaprosi.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 14.10.2003 17:48

Wystawa notgeldow prawie przeciepuja
Bestoż tyż niywiela na te forum suja
Dyć z czasym sie przeca tyż tukej poprawia
Bo wiym że nikerych jednak fraszkom bawia.

[broneknotgeld]

Jeszcze tu notgeldy przidom
Durś cuzamyn z nami bydom.

Notgeldy Nowej Wsi

[broneknotgeld]

broneknotgeld 16.10.2003 16:07

Banknoty zastępcze gminy Nowa Wieś.

Osada Nowa Wieś leżąca nad Kochłówką (zwaną też Potokiem Bielszowickim)
wzmiankowana jest w źródłach historycznych już od początku XVII wieku.
Intensywny rozwój miejscowości nastąpił z początkiem XIX wieku, co związane
było z uruchomieniem tu przez hrabiego Łazarza Henckla von Donnersmarcka huty
żelaza „Antonia”, nazwanej tak na cześć jego żony. W 1828 z gminy Nowa Wieś
wydzielono jednak odrębną jednostkę Wirek, która w późniejszym czasie zmieniła
swoją nazwę na Antonienhütte. W okresie I wojny światowej i
bezpośrednio po niej Nowa Wieś była samodzielną gminą wchodzącą
w skład powiatu katowickiego, a Wirek miał wtedy status obszaru dworskiego.
Na terenie gminy zwanej wtedy Neudorf O.S. pierwszy banknot zastępczy pojawił
się zaraz po wybuchu wojny, latem 1914 roku. Emitentem był miejscowy oddział
Związku Kobiet Niemieckich, a nominał waloru wynosił 50 fenigów. Trudno
powiedzieć coś więcej o samej emisji, zasadach obiegu tego pieniądza, czy
warunkach jego wykupu, zwłaszcza że nie określono też żadnej daty. Same
notgeldy należą dziś do walorów bardzo rzadkich i trudno je pozyskać na naszym
rynku kolekcjonerskim.
Do emisji samorządowych banknotów zastępczych doszło dopiero w 1917 roku, gdy
zaczął znikać z obiegu drobny pieniądz monetarny. W dniu 1.IV.1917 r gmina
wprowadziła do obiegu serię notgeldów obejmującą trzy nominały; 10, 25 fenigów
i ½ marki, określając ich datę ważności do 30.IX.1917 r. Wykonane zostały na
kolorowych kartonikach w firmie gliwickiej. Na ich awersach określono nominały,
emitenta, terminy obiegu i umieszczono też tu podpis naczelnika gminy. Na
rewersach również przedstawiono nominał bonu, jego numerację oraz umieszczano
tu pieczęć gminną z napisem „Gemeinde Neudorf- Kreis Kattowitz”. Nakłady tego
pieniądza były stosunkowo duże, bo prawdopodobnie rzędu kilku tysięcy. Na tym
działalność emisyjna władz samorządowych Nowej Wsi definitywnie się zakończyła.
Z uwagi na bliskość Wirku i liczne wzajemne powiązania mieszkańcy gminy mogli
zapewne posługiwać się też notgeldami tej miejscowości. Po oficjalnym
podzieleniu Górnego Śląska między Polskę i Niemcy zarówno Nowa Wieś, jak i
Wirek (gdzie zresztą wyniki Plebiscytu nie wypadły korzystnie dla Polski)
znalazły się w granicach naszego państwa. Już w 1924 roku do Nowej Wsi
przyłączono Wirek i szybko przystąpiono do budowy ratusza, który w 1930 r
został oddany do użytku. Budynek ten jest obecnie siedzibą Sądu Rejonowego.
W 1947 przemianowano nazwę gminy na Wirek, który dwa lata później uzyskał prawa
miejskie, lecz po kolejnych dwóch latach został przyłączony do Nowego Bytomia.
Gdy w 1959 Nowy Bytom połączono z Rudą tworząc miasto Ruda Śląska, Wirek stał
się jedną z jej dzielnic. Zwyczajowa już teraz nazwa Nowa Wieś ciągle
funkcjonuje w świadomości mieszkańców dzielnicy, jak też całego miasta.

Numizmatyka

[broneknotgeld]

broneknotgeld 16.10.2003 16:12

Moja miłość – numizmatyka.

Urodzony żech je pod znakym Byka. Som ludzie co godajom, że byki to same sknyry
i materialisty, ale tak richtig to jest to ino take łobrocanie kota łogonym.
Może wziyło sie to stond, że w duszy kożdego byka siedzi ździybko romantyka,
ino że niy wszyscy chcom, abo mogom to uwidzieć. No, a żeby wom to jakoś
wyklarować, to chca tukej połosprowiać ło jedny z moich życiowych miłości.
Zresztom niy tak całkym ino ło jedny, bo zy mie przeca tyż taki karlus, co i za
inszymi dziołchami ślypiami łobroco.
Dopadła mie ta frela już w szkole średni, jak mój kamrat z ławki dostoł łod
łojca na łoziymnostka fajny gyszynk. Był to album ze starymi piniondzami z
całego świata. Jak jo na to bliknoł, to tak jakbych łod pierszego wejrzynio
zakochoł sie we freli kero nazywo sie numizmatyka. No i zarozki som zech zaczoł
zbiyrać te klepoki. Pszojymy sie z tom frelkom do dzisioj i takym stażym to sie
nawet moja ślubno niy może pochwolić, bo przeca jom żech poznoł dopiyro pora
lot potym.
Nojsomprzod to żech z tom numizmatykom zaczoł normalnie chodzić. Nojczyńści
szli my razym na giełdy staroci, abo jakiś torg, kaj handlyrze sprzedowali
stare piniondze. Fajnie my sie tyż pszoli w doma, łoglondajonc razym albumy z
tymi klepokami, abo jakeś katalogi. Nikere monety to mi się śniyły po nocach,
bez to mogą chyba pedzieć, że nawet w łożku mie ta frela niy zaniydbywała. Take
to były fajne zolyty.
Jednak musza sie wom prziznać, że po jakimś czasie zaczyło sie miyndzy nami coś
psuć. Ta moja lipsta stała sie tako markotno, a jo niy wiedzioł czymu. W końcu
jednak kapnoł żech sie, że łona była wtedy ło mie fest zazdrosno. No bo przeca
wcale niy wadziyło mi to w tym, żeby normalnie łożynić sie z innom fajnom
dziołchom i dość pryndko doczekać sie naszego piyrworodnego. A było to w takim
czasie, kedy kupno pieluch chcieli wpisywać do dowodu, a za suszonym mlykym to
żech jeżdzioł po różnistych miastach i tyż mi to wpisywali, ino że do ksionżki
zdrowia tego mojego bajtla. No, niy dziwota żech ta numizmatyka wtedy trocha
zaniydboł, ale jak ino tyn nojgorszy czos minoł, to przeca chcioł żech i to
jakoś wynagrodzić.
Ło mało by mi sie bez to mózg zlasowoł. No bo jak to zrobić żeby ta naszo
miłość tyż prziniosła jakeś potomstwo i frela niy miała by już powodu do
zozdrości, abo niy czuła sie jakoś gorszo. W żodny „sztuce kochania”, czy
inszy „kamasutrze” niy udało mi sie znojść na to rycpty. Kejby niy to, że
właśnie żech jest zodiakalnym bykym, to może bych zrezygnowoł, ale jest to taki
pieronym uparty znak, a już nojbardzi chyba w miłości.
W końcu wpod żech na to jakim sposobym te nasze pszonie może prziniyść owoce, a
numizmatyka bydzie chyba zodowolono. A jakżech już wymyśloł, to chcioł żech to
pryndko zrobić i mogą sie wom tu pochwolić, że wszystko fajnie wyszło.
Do poczyńcia doszło w 1992 roku w Muzeum Miejskim w Rudzie Śl. Te nasze dziecko
to była wystawa kero sie nazywała „Pieniądz obu Ameryk”. No, a potym to sie już
nom sypnyło tymi dzieciskami, tak „co rok to prorok”, a w kolejności:
1993 – „Banknoty zastępcze Śląska 1914-1924”
1994 – „Pieniądz Azji”
1995 – „Pieniądz Afryki”
Trocha nom w tym pomogali: magistrat, muzeum i Klub Kolekcjonera. Normalka, bo
przeca do porodu zawsze była potrzebno hebama, a dzisioj to ćwierć lazarytu.
Było jeszcze potym trocha pomniyjszego drobiozgu, ale tak richtig, to przez
nastympne dwa lata już my sie specjalnie niy wisilali. I może by sie na tym
naszo rodzicielsko rola skończyła, kejby niy to, że moj bajtel zaczoł w
miyndzyczasie zbiyrać karty telefoniczne. Mie sie to tyż spodobało i trocha
żech mu wtym pomogoł. Jak mioł już tych kart dość dużo, to jymu i jego
koleżance z klasy, kero tyż to zbiyrała, zorganizowoł żech wystawa.
Pokazywali my to po szkołach naszego miasta i dzieciska niy umiały sie nadziwić
tym łobrozkom. Szyby gablot były zawsze całke popalcowane. Pora razy nawet
jakeś małe złodzieje pokradli z wystawy trocha telekart. Taki to dzisioj
popularny fioł
Sama wystawa nazywała sie „Nie tylko telekarty”, bo dołożoł żech do tego trzi
ekrany z notgeldami Ślonska. No i niy minoł nawet rok, jak zaś żech z tom
swojom numizmatykom wpod i wyszła nom z tego piykno wystawa przenośno „Banknoty
zastępcze Górnego Śląska 1914-1924”. Wystartowali my z tym w moji parafii.
Farorzowi tyż sie spodobało, no a jo liczoł żech, że bez to Pon Boczek bydzie
czuwoł nad tym, coby jakeś paskudniki niczego mi niy popsuli, ani niy pokradli.
Jeżdzioł żech z tom wystawom po szkołach i klubach Rudy Śląskiej i somsiednich
miejscowości. Mioł żech nawet okazjo pokozać te notgeldy w różnych miejscach
Opolszczyzny, kaj cieszyło sie to wiynkszym zainteresowaniym niż u nos. Chyba
coś z prowdy jest w tym, że nojciynżyj na własnych śmieciach. Ale fest mie
cieszoł tyn nasz bajtel i chyntnie przeciepowoł żech te gabloty z miejsca w
miejsce, choć czynsto btakowało mi taszyngeltu na zapłacynie bagażowki.
Wystawiać notgeldy – zadanie niełatwe
Lecz ja chcę pokazać je stsrszym i dziatwie
By cząstkę historii regionu poznali
By bardziej tę ziemię czcili i kochali.
Ino wyboczom mi, że to niy po naszymu, ale przeca niy ino Ślonzoki ta wystawa
łoglondajom.
Wiycie, numizmatyka to frela staro, bo przeca mo już jakeś 2700 lot. Łona jest
jednak „staro ale jaro”, no a mie tyż dopiyro pionty krziżyk leci. Bez to na
wiosna zeszłego roku zaś my napochali coś nowego. Terozki jest to już srogo
wystawa całki moji kolekcji notgeldów Ślonska (2080 banknotow ze 160 ślonskich
miejscowości, łod Katowic do Grinbergu). Ciongna terozki po Ślonsku coś
wielkego.
Żeby tak pedzieć wom całkym prowda, to bez tyn moj numizmatyczny fioł mom zaś
łostatnio trocha gorzi w doma. Jakoś do ty moji rodzinki mom terozki trocha
myni czasu i żona patrzi już na to krziwo. Byda musioł coś wykombinować żeby to
zmiynić. Już mi zresztom po tym byczym łebie chodzom take myśli:
Marzy mi sie złoto plaża
Po kery ze ślubnom łaża
Las zielony, mokre wrzosy
Po kerych jo leca bosy
Aż do progu małyj chatki
Kaj śpiom jeszcze nasze dziatki
A za drzwiami czeko żona
By wtulić mi sie w ramiona
No, sami terozki już wiycie jak to jest z tymi bykami. Jo zaś mom tako cicho
nadzieja, że to co żech wom pedzioł zwłaszcza te nasze frelki weznom sie
głymboko do serca.
Dziynkuja za uwoga i ciyrpliwość.

Wireckie notgeldy

[broneknotgeld]

Wireckie notgeldy.

Związek Spożywców „Antonienhutte” mający swoją siedzibę w Wirku, powstał z
końcem XIX wieku. Status spółki akcyjnej, w której najpoważniejszymi
akcjonariuszami byli Donnersmarckowie, miał niewątpliwie duży wpływ na to, iż
przedsiębiorstwo rozwijało się pomyślnie. Stosunkowo szybko utworzona została
sieć sklepów, piekarń i magazynów we wszystkich gminach górnośląskich powiatów
oraz miastach gdzie zaangażowany był kapitał Donnersmarcków.
W momencie wybuchu I wojny światowej szybki zanik pieniądza kruszcowego w
obiegu najdotkliwiej był odczuwany właśnie w handlu detalicznym, tym bardziej
że ludność, a zwłaszcza mieszkańcy strefy przygranicznej, gromadziła zapasy
żywności na „czarną godzinę”. Aby więc ułatwić codzienne zakupy swoim klientom
Związek Spożywców „Antonienhutte” już w sierpniu 1914 roku zdecydował się
wystawić własne, zastępcze środki pieniężne. Przykład do takich nie w pełni
legalnych, ale z konieczności tolerowanych praktyk dały władze samorządowe i
potentaci przemysłowi.
Pierwsza, krótkoterminowa emisja Związku Spożywców objęła tylko nominał 1
marki. Walory te wykonano prowizorycznie na zwykłej maszynie do pisania,
opatrując zapewne te kartki pieczęcią firmy i podpisami osób odpowiedzialnych
za emisję. Dziś są to unikaty praktycznie nie spotykane na rynku
kolekcjonerskim, więc niewiele więcej można na ten temat napisać.
Ten skromny początek okazał się być niewystarczającym dla potrzeb firmy oraz
jej klientów i prawdopodobnie już we wrześniu doszło do kolejnej emisji.
Tym razem przygotowano się do tego starannie. Notgeldy te wykonano techniką
drukarską na białym kartonie (możliwe że wykonano je w działającej wtedy w
Wirku drukarni). Jednostronny nadruk obejmował nominał waloru (1 lub 2 marki)
oraz szerszy tekst informacyjny, skierowany do użytkownika który przyjmował je
przecież na zasadzie dobrowolności. Pewnym zabezpieczeniem tej emisji była
zastosowana numeracja walorów, niebieska pieczęć firmowa i dwa odręczne
podpisy. Określono też ich datę ważności do 31.XII.1914 roku.
Po tym okresie miał nastąpić wykup notgeldów za państwowe środki płatnicze,
jednak ciągle odczuwany niedostatek oficjalnego pieniądza o tych nominałach
skłonił firmę do przeprowadzenia kolejnej, nieomal identycznej emisji. Tym
razem jednak na kartonikach o nominałach 1 i 2 marek widniała data ważności
15.III.1915. Stare walory zostały więc w pewnej mierze wymienione na nowe, a te
z kolei w marcu 1915 roku były sukcesywnie wycofywane ze sklepów, a reszta
zapewne wykupiona na określonych wcześniej warunkach.
Po nieomal rocznej przerwie, gdy państwo jakoś unormowało obieg pieniądza,
sytuacja znowu się powtórzyła, bo przecież Niemcy nie były przygotowane do
prowadzenia wieloletniej wyniszczającej wojny. W 1916 roku ponownie masowo
pojawia się na lokalnym rynku pieniądz zastępczy.
Wtedy właśnie doszło do ostatniej edycji notgeldów „Antonienhutte”. Tym razem
był to nominał 50 fenigów, w bardzo ciekawej, podobnej do znaczka formie. Nie
sprecyzowano na nim daty emisji, a jedynie datę ważności 30.VI.1916 r.
Zbieżność z formą znaczka nie dotyczy tylko ząbkowania. Odwrotna strona miała
klej, dzięki czemu można było je lepić na odpowiednich kartonikach, poprawiając
tym samym ich trwałość, bo drukowano je w kolorze zielonym na białym papierze,
który łatwo się niszczył.
Na tym działalność „emisyjna” tej firmy w zakresie banknotów zastępczych
definitywnie się zakończyła.

Kochłowice

[broneknotgeld]

Parafialne pieniądze zastępcze.

Gdy w przeddzień wybuchu I wojny światowej Niemcy zawiesiły wymienialność marki
na złoto, szybko zaczęły znikać z obiegu monety złote, a potem nawet srebrne.
Złoty kruszec starało się ściągnąć z obiegu przede wszystkim państwo, ale i
ludność pochowała po części kruszcowe monety (głównie srebrne) na „czarną
godzinę”. W pierwszym miesiącu wojny, w sierpniu 1914 roku, praktycznie
poznikały z obiegu monety o nominałach od ½ do 20 marek, co bardzo utrudniało
realizację codziennych zakupów ludności. Ratunkiem okazały się nieoficjalne,
choć z konieczności tolerowane przez władze, emisje pieniądza zastępczego w
postaci prowizorycznie wykonanych bonów, wydawanych przez władze samorządowe i
większe zakłady przemysłowe.
Walory te cechował niewielki obszarowo obieg (gmina, miasto) i krótki czas
ważności, po którym emitenci zobowiązani byli wykupić je za państwowe środki
pieniężne.
Długotrwała i wyniszczająca wojna, militarna klęska Niemiec, wrzenie
rewolucyjne, straty terytorialne i powojenne trudności gospodarcze doprowadziły
do tego, że pieniądz zastępczy w Niemczech był przydatny w czasie całej dekady
1914 – 1924 i kres tego typu emisjom położyła dopiero przeprowadzona po okresie
hiperinflacji reforma marki niemieckiej z 1924 r. W całej dekadzie pojawiło się
pojawiło się około 100 000 różnorodnych zastępczych walorów pieniężnych, z
czego na samym tylko Śląsku około 4000.
Ewenementem w skali tego regionu, a właściwie nawet całego terenu Niemiec który
po 1945 roku przyłączono do Polski, jest kochłowicka emisja parafii
rzymskokatolickiej, gdyż inne tego typu banknoty zastępcze (zwane notgeldami)
na tym obszarze wydawały głównie instytucje kościoła protestanckiego. Jest to
więc jedyny przypadek pieniądza parafialnego.
Inicjatorem tej emisji notgeldów był ówczesny kochłowicki proboszcz – ks.
Ludwik Tunkel. Kapłan ten objął tę parafię w 1893 roku i szybko dał się poznać
jako dobry gospodarz, któremu bardzo zależało na jej rozwoju, jak też na
rozwoju samej gminy. Do dzisiaj mówi się o nim, że „zastał Kochłowice
drewniane, a zostawił murowane”. Wiele zawdzięczają mu też sąsiednie tereny,
czyli dzisiejsze dzielnice: Halemba, Wirek i Bykowina.
Proboszcz ten, właśnie w sierpniu 1914 roku wydał parafialne bony o nominałach
1 i 2 marek, chcąc tym sposobem ułatwić swoim parafianom realizację drobnych
transakcji (zakupów). Wykonano je na białych kartonikach, z czarnym nadrukiem
określającym nominał i teren obiegu. Jako pewnego rodzaju zabezpieczenie emisji
stosowano pieczęć parafialną i dwa odręczne podpisy, z których jeden jest
autografem samego księdza L. Tunkla. Trudno dziś precyzyjnie określić czas
obiegu i zasady wykupu, bo dostępne źródła nic na ten temat nie mówią. Edycja
była jednak niewielka, gdyż walory te na dzisiejszym rynku kolekcjonerskim
pojawiają się bardzo rzadko.
Kochłowicki proboszcz po plebiscycie i III powstaniu śląskim musiał opuścić
swoją ukochaną parafię. Był kapłanem o opcji proniemieckiej, głęboko uwikłanym
w powojenne spory narodowościowe dotyczące podziału Górnego Śląska. Będąc
postacią wybitną, nie mógł tego uniknąć, bo przecież został oficjalnie
wysunięty przez wrocławskiego biskupa A. Bertrama i dyplomację watykańską do
stanowiska niezależnego administratora stolicy apostolskiej na teren
plebiscytowy. Konkurował w tym z kandydatem strony polskiej, księdzem Teodorem
Kubiną. Żadna z opcji narodowych jednak tej rywalizacji nie wygrała, bo
ostatecznie zdecydowano się na nuncjusza apostolskiego Achillesa Rattiego.
Dzisiaj na to wszystko możemy już patrzeć z odpowiednim dystansem i doceniając
zasługi ks. L. Tunkla, cieszyć się z tego, że patronuje teraz jednej z
kochłowickich ulic. Na pamiątki po nim, jak w przypadku tych notgeldów,
spoglądajmy zaś zawsze z dużym pietyzmem, doceniając zawartą w nich historię
minionych lat.

[broneknotgeld]

Gminne banknoty zastępcze Kochłowic.

Gdy w momencie wybuchu i początkach I wojny światowej, w sierpniu 1914 roku,
zabrakło na rynku niemieckim pieniądza monetarnego o określonych nominałach, od
razu pojawiło się wielu lokalnych wystawców banknotów zastępczych zwanych
notgeldami, co pozwoliło zaradzić zaistniałym trudnościom.

W Kochłowicach pojawiły się wtedy bony o nominałach 1 i 2 marek, emitowanych z
inicjatywy ks. L. Tunkla przez tutejszą parafię, co nieco unormowało lokalny
obieg pieniądza.

Niemiecki rynek pieniężny ustabilizował się już w 1915 roku i wydawało się, że
lokalne emisje zastępcze już nie będą miały miejsca. Państwo to jednak nie było
przygotowane do prowadzenia długotrwałych, wyniszczających działań wojennych. Z
powodu zaistniałych trudności gospodarczych jednak już w kolejnym roku powoli
wprowadzano do obiegu kolejne pieniądze zastępcze, które tym razem zaradzić
miały zanikowi w obiegu monety zdawkowej, bitej wcześniej w mennicach
państwowych z brązu i niklu.

Tak też w końcu stało się i w Kochłowicach, gdzie dokładnie 01.01.1917 r władze
gminy wprowadziły do obiegu serię bonów o nominałach 10, 25 i 50 fenigów.
Walory te ważne były do 01.07.1917 r. Zapewne po tym okresie miały zostać
wykupione od mieszkańców za pomocą oficjalnych środków płatniczych, jednak
walory te okazały się być bardzo potrzebne do realizacji najdrobniejszych,
codziennych transakcji. Dokładnie więc 01.06.1917 r doszło do drugiej edycji
obejmującej jednak tym razem tylko nominały 10 i 50 fenigów, określając ich
ważność do 31.12.1917 r. Nakłady pieniędzy tej drugiej serii były znacznie
wyższe, co pozwoliło nie tylko wymienić stare notgeldy na nowe, ale też w pełni
nasycić gminny rynek pieniężny niskonominałowymi walorami tego typu.

Po utracie terminu ważności kasa gminna wykupywała te bony na wcześniej
ustalonych warunkach, choć sporo ich pozostało jeszcze w rękach ludności, lub
trafiło do pojawiających się już wtedy zbieraczy tych walorów.

Dzisiaj na rynku kolekcjonerskim widuje się głównie pieniądze tej drugiej
serii, produkowanej przez firmę gliwicką. Nominał 10 fenigów wydrukowany został
na szaro-brązowym papierze, a 50 fenigów na papierze niebieskim. Na awersach
określono nominał i emitenta oraz datę edycji i ważności. Dodatkowo opatrzono
je faksymile podpisu osoby nadzorującej oraz suchą, tłoczoną pieczęciom gminną.
Rewersy zawierają zaś tylko napisy stwierdzające, że bez pieczęci walory te są
nieważne, bo liczono się już wtedy z możliwością pojawienia się fałszerstw.

Pozostała więc nam dzisiaj ciekawa pamiątka z jakże trudnych lat wojennych, w
których mieszkańcy Kochłowic jakoś przecież musieli sobie radzić.

Nasza historia

[broneknotgeld]

Nasza historia.

Ujrzałyśmy światło dzienne w sierpniu 1914 roku, na terenie całych ówczesnych
Niemiec, a w tym również w pruskiej prowincji Śląsk podzielonej wtedy na trzy
rejencje: opolską, wrocławską i legnicką.
Tragiczny to był okres, bo akurat wybuchła I wojna światowa i mocarstwa
europejskie zwarły się z sobą w stalowym uścisku, brocząc obficie krwią swych
obywateli. Poza liniami frontu toczyło się jednak życie, na którym fatum wojny
odcisnęło też wyraźnie swoje piętno. Już w sierpniu 1914 roku w całych
Niemczech szybko poznikały z obiegu monety srebrne i złote o nominałach od ½ do
20 marek. Złoto starało się ściągnąć z rynku państwo, tworząc rezerwy z
przeznaczeniem na zakup materiałów strategicznych. Wszelki pieniądz kruszcowy
pochowała też stopniowo ludność na „czarną godzinę”, a tymczasem trzeba
przecież było dokonywać codziennych zakupów, do realizacji których pieniądz o
określonych nominałach był niezbędny.
W takim to niespokojnym czasie my, banknoty zastępcze zwane notgeldami,
wprowadzone zostałyśmy do obiegu na rynku wewnętrznym, by jakoś prowizorycznie
zaradzić zaistniałym trudnościom. Naszymi wystawcami były najczęściej władze
samorządowe, ale również większe zakłady pracy i spółdzielnie. Nie było to w
pełni legalne, jednak z konieczności tolerowane przez państwo. Miałyśmy pełnić
swoje funkcje płatnicze tylko na określonym, niewielkim terenie (gmina, miasto,
powiat) i w stosunkowo krótkim czasie, po którym emitent zobowiązany był nas
wykupić. Choć przyjmowane byłyśmy przez ludność na zasadzie dobrowolności
(prawdę powiedziawszy dość niechętnie), to jednak w sytuacji gdy nie było
pieniądza kruszcowego o najpotrzebniejszych nominałach, starałyśmy się jak
najlepiej spełniać nasze zadania. Ułatwiałyśmy w ten sposób życie cywilnej
ludności w pierwszych miesiącach wojny.
Gdy z końcem 1914 roku wprowadzono do obiegu duże ilości niskonominałowego,
oficjalnego pieniądza papierowego praktycznie znikłyśmy z portfeli mieszkańców
Niemiec, podobno bez prawa powrotu. Stało się jednak inaczej, bo wojna ciągle
trwała i wyniszczała narody. W 1916 roku okazało się, że Niemcy nie były
przygotowane do długotrwałych walk na frontach. Gospodarka państwa
ukierunkowana na zbrojenia zaczęła wyraźnie niedomagać w sferze cywilnej i w
efekcie znowu okazałyśmy się niezbędne.
Tym razem władze terenowe i szereg przedsiębiorstw wprowadziły do obiegu wiele
bardzo różnorodnego pieniądza zastępczego w postaci notgeldów monetarnych i
papierowych. Nie konkurowałyśmy jednak już wtedy z banknotami państwowymi,
stałyśmy się drobnym pieniądzem zdawkowym, nominowanym w fenigach, bo tych
zaczęło na rynku lokalnym bardzo brakować. Takie drobne monety bito wcześniej w
brązie i niklu, teraz już deficytowych materiałach strategicznych.
Ta rola przypadła więc nam aż do samego końca wojny. Kres frontowych zmagań nie
oznaczał jednak końca naszej misji. Wręcz przeciwnie, stałyśmy się jeszcze
bardziej potrzebne. Koniec wojny to przecież w Niemczech początek rewolucji i
pogłębienie się trudności gospodarczych w związku ze stratami wojennymi,
kryzysem wewnętrznym, ubytkami terytorialnymi i koniecznością wypłacenia
ogromnych reparacji wojennych.
W tej sytuacji Bank Rzeszy wręcz zachęcał do emisji lokalnego pieniądza, co też
stało się faktem. Po raz kolejny uzupełniałyśmy więc wydatnie lokalny rynek
finansowy, teraz już bez ograniczeń nominałowych (od fenigów po marki), bo
przecież wojna i niepewna sytuacja doprowadziły do wyraźnego skoku inflacyjnego
marki niemieckiej. Wydawało się jednak, że stopniowo wszystko się unormuje,
czego widocznym objawem był fakt, iż już w 1920 roku nasza rola autentycznego
lokalnego pieniądza traciła na znaczeniu
W międzyczasie zyskałyśmy jednak szeroką popularność jako walory
kolekcjonerskie. Szybko rosło grono zbieraczy w całym państwie, co emitenci
również starali się wykorzystać. Władze samorządowe w latach 1920-1922 całymi
seriami wydawały pięknie opracowane graficznie notgeldy z widokami okolicy,
zabytkami, motywami historycznymi i innymi. Prezentowano nas zbieraczom z jak
najlepszej strony, aby wzbudzić w nich chęć włączenia tych walorów do zbiorów,
a zarazem wywołać pożądany efekt reklamowy. Najważniejsze było jednak to, że
tym sposobem miasta i gminy pozyskiwały dodatkowe środki, dzięki którym mogły
lepiej służyć lokalnej społeczności.
My, pieniądze zastępcze, miałyśmy w tym znaczący udział i do dzisiaj jesteśmy
dumne z tego, że nie zawiodłyśmy również w tych trudnych, powojennych czasach
które w nieodległej przyszłości miały stać się jeszcze cięższe. Już w 1922 roku
wyraźnie przyspieszyła inflacja marki niemieckiej, by w następnym roku przejść
w fazę hiperinflacji. Szaleńcze tempo deprecjacji pieniądza dotkliwie dało się
we znaki ludności żyjącej z pracy najemnej i drobnym przedsiębiorcom. Była to
dla nich ekonomiczna ruina, bo przecież w listopadzie 1923 roku, gdy marka
osiągnęła dno inflacji, jeden ówczesny dolar amerykanski wart był 4 200 000 000
000 marek.
W okresie hiperinflacji również notgeldy odegrały poważną rolę, bo starano się
tymi emisjami nasycić rynek stale tracącym na wartości pieniądzem. Nominały
tysięcy marek szybko zastąpiły miliony, te z kolei miliardy, a potem nawet
biliony. Wszystko to działo się w fatalnym roku 1923, aż w końcu doszło do
przeprowadzenia radykalnej reformy walutowej. W ostatnim momencie pojawiły się
jeszcze „twarde” notgeldy nominowane w złotych fenigach i markach oraz
niemieckie bony dolarowe. Kres naszemu istnieniu jako pieniądza zastępczego
położył dopiero szczęśliwy finał reformy marki niemieckiej w 1924 roku.
Przestałyśmy więc ostatecznie pełnić funkcje pieniądza obiegowego, zadowalając
się już tylko rolą poszukiwanych przez liczne rzesze zbieraczy walorów
kolekcjonerskich.
Na Śląsku nasza historia toczyła się podobnie jak w całych Niemczech, choć
warto podkreślić, że ta prowincja pruska zajęła zaszczytne III miejsce
wśród „landów” niemieckich, plasując się po Bawarii i Nadrenii pod względem
różnorodności naszych emisji. W każdej z trzech rejencji pojawiłyśmy się
licznie, choć nasze emisje miały tam specyficzny charakter. W rejencji
legnickiej najciekawiej prezentowały się edycje Zielonej Góry, jako że miasto
to słynęło ze swych sadów i winnic oraz produkowanego tu wina. Poza tym trzeba
tu też wspomnieć o notgeldach z terenu Dolnych Łużyc, gdyż ten region połączony
był administracyjnie ze Śląskiem.
W rejencji wrocławskiej bardzo wiele nas ukazało się w samej stolicy Śląska,
ale i tutaj prym wiodło inne miasto. To Wałbrzych okazał się właściwie stolicą
śląskich notgeldów. Skoncentrował się tu przemysł wydobywczy i inny, wiec siłą
rzeczy zapotrzebowanie na tego typu pieniądz było duże, a i magistrat starał
się maksymalnie korzystać z takiego źródła zasilenia samorządowej kasy.
Najciekawiej jednak nasze losy potoczyły się na terenie rejencji opolskiej. Tu
właśnie wystąpiła największa różnorodność emitentów, a wpływ na to miał
rozwinięty okręg przemysłowy. Tak ogromne skupisko kopalń, hut i innych
zakładów z liczną rzeszą pracowników nie mogło obejść się bez odpowiedniej
ilości środków pieniężnych. Gdy więc dostęp do państwowej waluty był
utrudniony, walory zastępcze okazały się wręcz niezbędne. Byłyśmy więc tutaj
przez cały ten trudny czas. Po wojnie, z końcem 1919 roku mogłyśmy się już
oficjalnie nazywać notgeldami górnośląskimi, bo przecież wtedy przekształcono
dotychczasową rejencję w prowincję Górny Śląsk w ramach Prus. Czekały nas
jednak dalsze zawirowania polityczne, w których brałyśmy aktywny udział. Przed
nami był przecież Plebiscyt, który zadecydować miał o przynależności państwowej
spornego obszaru górnośląskiego. To nasze strony (awersy i rewersy) służyły
szeroko pojmowanej propagandzie plebiscytowej

Lipiny

[broneknotgeld]

Pieniądz zastępczy Lipin.

Lipiny z początkiem XX wieku miały status samodzielnej gminy wiejskiej,
wchodzącej w skład ówczesnego powiatu bytomskiego. Oczywiście licząc już wtedy
ponad 18 tysięcy mieszkańców mogły konkurować z niejednym miasteczkiem. Szybki
wzrost liczby ludności Lipin związany był z intensywnie rozwijającym się tu w
XIX wieku górnictwem oraz hutnictwem.
W momencie wybuchu I wojny światowej w całych ówczesnych Niemczech odczuwany
był dotkliwy brak pieniądza monetarnego o nominałach od 1/2 do 20 marek. Monety
złote i srebrne praktycznie znikły z obiegu, a przecież były niezbędne przy
codziennych zakupach. Aby jakoś zaradzić zaistniałym trudnościom władze
samorządowe często wydawały własne bony pieniężne, które na danym terenie i w
stosunkowo krótkim czasie zastępowały bilon kruszcowy. Lipiny, gdzie większość
mieszkańców utrzymywała się z pracy w przemyśle, również poszły tym śladem.
Zarząd gminy w sierpniu 1914 roku wprowadził do obiegu własny pieniądz
zastępczy w postaci bonów o nominałach 1/2, 1, 2 i 5 marek. Wykonano je na
białych kartonikach. Na jednej ze stron takiego waloru drukowano nominał i
numerację, a na odwrocie umieszczano pieczęć gminną i dwa podpisy (zapewne
naczelnika i skarbnika gminy). Umieszczona na pieczęci data 1879 nawiązuje do
roku w którym miejscowość uzyskała samodzielność administracyjną, poprzez
wyodrębnienie jej z gminy Chropaczów. Lipińskie bony już jesienią 1914 roku
zostały wykupione, lub ściągnięte z obiegu. Dokonano potem ich unieważnienia
poprzez przekreślenie ich awersów i rewersów po przekątnej.
Do kolejnej emisji notgeldów doszło dopiero w 1917 roku, gdy społeczeństwo
Niemiec bardzo dotkliwie już odczuwało skutki prowadzonej wojny. W tym czasie
właśnie zjawisko emisji różnorodnych pieniędzy zastępczych ponownie rozkwitło
na dobre. Zarząd Lipin wprowadził wtedy do obiegu bon o nominale 50 fenigów, co
podobnie jak wcześniejsza edycja miało na celu ułatwienie mieszkańcom
realizację drobnych zakupów.
Zapewne w tym samym czasie pojawiły się tu też notgeldy prywatne. Wystawcami
bonów o nominałach 25 i 50 fenigów były firmy handlowe (sklepy) Maxa Finke i
Maxa Kowalskiego. Podobnie jak w przypadku pieniędzy gminnych, posłużono się tu
kartonikami z nominałem i podpisem na jednej stronie oraz pieczęcią firmową na
odwrocie.
Choć zastępcze banknoty i bony były w naszym regionie czymś powszechnym w całej
dekadzie 1914-1924, to jednak w samych Lipinach już później do takich edycji
nie dochodziło.

Mikołów

[broneknotgeld]

Banknoty zastępcze Mikołowa 1914-1921.

Z początkiem XX wieku Mikołów był gminą miejską wchodząca w skład powiatu
pszczyńskiego. Miasto liczyło ponad 8000 mieszkańców. Rozwijał się tu przemysł,
rzemiosło, handel i rolnictwo.
W momencie wybuchu I wojny światowej, w sierpniu 1914 roku, podobnie jak w
innych miastach na terenie Niemiec dotkliwie był tu odczuwany niedobór
pieniądza kruszcowego w obiegu. Monety złote i srebrne ludność pochowała „na
czarną godzinę”. Państwo zaś zawiesiło wymienialność marki na złoto i wszelkimi
sposobami starało się ściągnąć ten kruszec z obiegu. Stworzyło to wiele
problemów przy normalnych zakupach, a przecież wzrósł wtedy popyt na artykuły
spożywcze.
Aby jakoś zaradzić zaistniałym trudnościom władze samorządowe, różne
instytucje, jak też prywatni przedsiębiorcy wydali własne, zastępcze środki
pieniężne w postaci bonów, choć nie było to w pełni legalne. W Mikołowie emisje
lokalnych środków pieniężnych zainicjowała miejscowa Kasa Oszczędnościowo-
Pożyczkowa, która prawdopodobnie już w sierpniu 1914 roku wprowadziła do obiegu
walory pieniężne o nominałach 50 fenigów i 1 marki. Wydrukowano je na
ciemnoszarym kartonie określając nominał, miejscowość i rok emisji na stronie
głównej. Odwrotna strona zawierała pieczęć identyfikującą właściwego emitenta,
z dołączonym napisem określającym gwarancje ważności tych środków pieniężnych
oraz z dwoma odręcznymi podpisami. Wielkość emisji nie była duża i większość z
tych bonów została z całą pewnością jeszcze w 1914 roku wykupiona przez kasę za
państwowe środki płatnicze, co musiało być zagwarantowane. Trudno sprecyzować
szczegóły dotyczące tych bonów, tym bardziej, że są to dzisiaj walory bardzo
rzadko spotykane na naszym rynku kolekcjonerskim, choć poszukiwane przez wielu
zbieraczy.
Następne pieniądze zastępcze pojawiły się w Mikołowie dopiero w 1917 roku, a
ich wystawcą był już magistrat. Od tego zresztą momentu władze samorządowe
wielokrotnie emitowały takie właśnie walory, ograniczając się jednak do
najbardziej przydatnych, niskich nominałów 25 i 50 fenigów. Pierwsza edycja
miejska nastąpiła 15.I.1917 roku, z określeniem daty ważności do 31.IV.1917 r.
Kolejne już notgeldy o takich nominałach miały datę emisji 10.VI.1917 r. Tym
razem nie określono już na nich daty ważności. Zapewne więc pomocą służyła tu
prasa lokalna, gdzie określano termin i warunki wykupu. Trzecia już edycja
magistratu Mikołowa nastąpiła 25.VII.1918 roku. Tym razem notgeldy zostały
wykonane na miejscu. Te walory miały zresztą kilka odmian, nieistotnych dla ich
użytkowników, ale ważnych dla zbieraczy, którzy już wtedy dość licznie się
pojawili. I tym razem nie określono na bonach terminu ważności, posiłkując się
zapewne zamieszczeniem w prasie odpowiedniego anonsu, w terminie w którym ta
sprawa była już pilna.
Niemiecki katalog notgeldów śląskich autorstwa H. Meyera wyszczególnia też
emisję z datą 15.XII.1918 roku, jednak osobiście w trakcie mych
kolekcjonerskich poszukiwań z takimi walorami się nie zetknąłem. Sam autor
katalogu określa je zresztą jako unikatowe.
Najczęściej dziś spotykanymi banknotami zastępczymi Mikołowa są walory emisji
dwujęzycznej z 1921 roku. Wydano je dla upamiętnienia plebiscytu na Górnym
Śląsku, który zresztą w tej miejscowości wypadł niekorzystnie dla strony
polskiej, choć większość mieszkańców było Polakami. Taki wynik był właściwie
dużym zaskoczeniem, ale zdecydowały tu głosy dość sporej liczby emigrantów.
Same walory miały już znacznie ciekawszą szatę graficzną, z napisami w języku
polskim i niemieckim. Na stronie polskojęzycznej znajduje się ilustracja
starego kościoła św. Wojciecha (dziś Matki Boskiej Śnieżnej). Na stronie
niemieckojęzycznej zaprezentowano nowy kościół św. Wojciecha. Oczywiście i tym
razem kasa miejska gwarantowała wykup tych walorów, jednak trzeba tu podkreślić
wyraźnie odmienny charakter tej emisji. W tym czasie nie było akurat specjalnej
potrzeby wprowadzania na lokalny rynek specjalnych środków pieniężnych.
Zaważyły tu więc względy propagandowe, reklamowe i właściwie chęć pozyskania
dodatkowych środków pieniężnych do kasy miejskiej. Walory te mieszkańcy
zachowali sobie po prostu na pamiątkę, no i w dużej mierze trafiły do zbiorów
kolekcjonerskich, ulegając tym samym rozproszeniu po całych Niemczech.
Chcąc przedstawić Czytelnikom tematykę mikołowskich notgeldów, mogę zrobić to
tylko fragmentarycznie. Moje własne zbiory są niepełne i nie mam dostępu do
tekstów źródłowych. Jestem przekonany jednak, że sam temat wart jest bliższego
zainteresowania historyków, którzy opracowaliby go całościowo.

Bielszowice

[broneknotgeld]

Papierowy pieniądz zastępczy gminy Bielszowice 1914-1922.

Bielszowice w omawianym okresie były gminą wchodzącą w skład powiatu Zabrze (
Hindenburg ) , a obecnie stanowią dzielnicę Rudy Śląskiej.
Pierwsza edycja pieniądza zastępczego tej gminy nastąpiła już w sierpniu 1914
roku. Wydrukowano wtedy kartonowe notgeldy o nominałach ½, 1, 2, 5 marek.
Nieprzypadkowo wybrano właśnie te wielkości, bo bony te zastąpić miały
znikające szybko z obiegu monety srebrne. Pieniądze te ważne były do końca 1914
roku i gmina gwarantowała ich wykup po tym terminie za pomocą państwowych
środków płatniczych. Istniało wiele drobnych odmian tych walorów z uwagi na
zastosowanie różnych odcieni kolorowego papieru, kroju czcionki drukarskiej i
innych pomniejszych szczegółów. Najciekawszą odmianę stanowią kartoniki
zaopatrzone pieczęcią gminną z napisem „Gemainde Bielschowitz- Kr. Hindenburg
O/S”. Prawdopodobnie jest to efekt rozwijającego się już w czasie wojny
zbieractwa tych walorów. W kasie gminnej musiał pozostać pewien zapas
niewykorzystanych odcinków, które po zmianie nazwy powiatu Zabrze na Hindenburg
zaopatrzono nową pieczęcią i rozprowadzono odpłatnie wśród kolekcjonerów. Nie
można jednak wykluczyć ponownego wprowadzenia do obiegu tego pieniądza (może w
1916 roku), co w przypadku innych gmin sporadycznie się zdarzało.

Do kolejnej emisji usprawniającej obieg pieniądza na terenie Bielszowic doszło
dopiero z początkiem 1917 roku. Puszczono wtedy w obieg dwa bony drukowane
jednostronnie, o nominałach 25 i 50 fenigów, z datą ważności do 31.12.1917 r.
Wielkość tej edycji była chyba niewystarczająca, bo już w połowie 1917 r
gmina zdecydowała się wystawić kolejne walory o tych samych nominałach, jednak
o zdecydowanie większym nakładzie i z datą ważności do końca 1918 roku. Te
walory miały odmienną szatę graficzną od wcześniejszych i drukowane były już
dwustronnie. Oczywiście kasa gminna gwarantowała wykup również tego
niskonominałowego pieniądza, jednak w praktyce stosowano pewne utrudnienia.
Zapewne wzorem innych emitentów wymieniano je na państwowe pieniądze, jeśli
dostarczono do kasy większą ilość odcinków na pewną określoną kwotę ( 5, 10, 20
marek ).
Bezpośrednio po wojnie na terenie miejscowości był w obiegu pieniądz zastępczy
wystawiony zbiorowo przez miasta i powiaty Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego,
gdzie wśród emitentów wymieniono również powiat Hindenburg. Same Bielszowice na
wydanie własnego pieniądza zastępczego zdecydowała się ponownie dopiero w
okresie kampanii plebiscytowej mającej zadecydować o podziale Górnego Śląska.
Oczywiście pieniądz tego typu służył głównie agitacji proniemieckiej. Emisja
bielszowicka obejmowała w tym przypadku trzy nominały; ½, 1, 2 marki, różniące
się też kolorystycznie ( odpowiednio w kolorze żółtym, czerwonym i zielonym ).
Na każdym z tych notgeldów przedstawiono na awersie charakterystyczne budynki
(część z nich istnieje po dzień dzisiejszy ), a na rewersie mapkę obszaru
plebiscytowego. Agitacja za Niemcami na terenie tej gminy okazała się
nieskuteczna, czego można się było spodziewać, bo przecież większość
mieszkańców było Polakami i oddano zdecydowanie więcej głosów za Polską. Te
bielszowickie notgeldy są właściwie jedyną tego typu pamiątką plebiscytową
wystawioną na obszarze wchodzące dzisiaj w skład miasta Ruda Śląska.
Podobny charakter miała ostatnia emisja samorządowych pieniędzy zastępczych.
Znacząca rola Bielszowic w historii III powstania śląskiego pośrednio
zaowocowała wydaniem w dniu 29.VII.1921 r. serii bonów upamiętniających
właśnie ten czyn zbrojny polskiej ludności Górnego Śląska. Wydane zostały wtedy
cztery nominały; 25, 50 fenigów, 1, 2 marki. Awersy tych walorów są identyczne
i przedstawiają powstańca na tle płonących kopalń i hut, symbolizujących Górny
Śląsk. Poszczególne rewersy natomiast przedstawiają:
25 fenigów – odezwę W. Korfantego do powstańców
50 fenigów – Komendę Placu w Bielszowicach
1 marka - pochód Polaków po zwycięstwie
2 marki - rozdzielenie walczących stron przez wojska aliantów.
Napisy na tych notgeldach są już dwujęzyczne, a pieniądz ten ważny był do 1
października 1922 roku, choć oficjalne przyłączenie gminy do państwa polskiego
nastąpiło wcześniej.
Dwie ostatnie serie tej gminy tylko częściowo pełniły rolę pieniądza, gdyż
przeważała w tym przypadku ich rola propagandowa, pamiątkowa, jak też
kolekcjonerska. Duże nakłady tych emisji zadecydowały
o tym że dzisiaj właśnie te walory najłatwiej można pozyskać do zbioru.
Na tym działalność emisyjna się zakończyła. Zastępcze banknoty inflacyjne już
się tam nie mogły ukazać z uwagi na zmianę przynależności państwowej.

Opole

[broneknotgeld]

Banknoty zastępcze Opola.

W Opolu, stolicy rejencji o tej samej nazwie, w sierpniu 1914 roku nie ukazały
się żadne banknoty zastępcze mające na celu usprawnienie drobnych rozliczeń
pieniężnych, w sytuacji zaniku w obiegu monet kruszcowych. Nie wydaje się
jednak aby brak określonych nominałów był tu mniej dotkliwy. Charakterystyczne
jest to, że podobnie było we Wrocławiu i Legnicy. Miasta te z racji pełnienia
swych stołecznych funkcji (siedziby władz rejencji), a co za tym idzie zarazem
większych wpływów władzy państwowej, zapewne wtedy po prostu nie mogły się
zdobyć na emisje pieniądza zastępczego. Przecież nie było to tak całkiem
legalne, a wszelkie zarządzenia prezydentów rejencji początkowo skierowane były
na ograniczenie tego zjawiska, a przynajmniej daleko idącą kontrolę emisji
notgeldów.
Sytuacja zmieniła się w 1917 roku, gdy trudności gospodarcze Niemiec bardzo się
nasiliły w związku z wojną, do czego państwo to okazało się nieprzygotowane.
Prawdopodobnie z początkiem tego roku magistrat Opola wprowadził do obiegu
niskonominałowe bony 10 i 50 fenigów, na których określono datę ważności do
30.VI.1917 r. Awersy tych walorów zawierały czarny nadruk z określeniem
nominału, emitenta i daty ważności, a elementem kolorowego poddruku jest
pieczęć magistracka. Na odwrocie widnieje również pieczęć magistratu, bez
jakiegokolwiek podpisu, czy numeracji. Nominały te okazały się na tyle
przydatne, że później jeszcze dwukrotnie wprowadzono do obiegu kolejne walory,
nie precyzując jednak na nich żadnej daty.
Druga emisja była znacznie ciekawsza w sensie graficznym. Nominał 10 fenigów
wydano na kartoniku przedstawiając na awersie ratusz miejski. Nadruk tekstowy
jest czarny, a poddruk w kolorze brązowym. Natomiast wyższy nominał też posiada
czarny nadruk napisowy, lecz niebieski poddruk przedstawiający opolski zamek
piastowski w pełnej krasie (dzisiaj pozostała z niego już tylko wieża). Sam
walor wykonano na białym papierze ze znakami wodnymi. Rewersy notgeldów
zawierają tylko pieczęć miejską (stosowano tu fioletowy, niebieski lub czarny
tusz).
Kolejna, trzecia emisja jest już z dwustronnym nadrukiem. Dziesięciofenigówkę
cechuje żółta tonacja z czarnym nadrukiem tekstu na awersie i przedstawieniem
miejskiego ratusza na rewersie. Natomiast pięćdziesięciofenigówka ma awers w
kolorze niebieskim, a rewers zielonym (zaprezentowano tu też ratusz w
identycznym ujęciu). Początkowo walory te były numerowane, choć szybko tego
zaniechano. Prawdopodobnie spowodowane to było chęcią zaoszczędzenia na
kosztach produkcji tych bonów.
Może na tym zakończyłaby się działalność emisyjna opolskiego magistratu, jednak
wyraźna inflacja marki niemieckiej w roku 1923 weszła w fazę hiperinflacji i to
wymusiło na władzach samorządowych kolejne edycje.
Początkowo posłużono się notgeldami o nominale 10 fenigów z trzeciego wydania,
które zostały wykupione wcześniej przez kasę miejską, lub stanowiły rezerwę
kasową. Wystarczyło opatrzyć je nadrukami określającymi trzy najbardziej
potrzebne w danym czasie nominały: 500 tys, 1 mln, 2 miliony marek.
Niezależnie od tego doraźnego sposobu wydano z datą 22.08.1923 r właśnie te
trzy nominały w postaci odrębnej serii banknotów inflacyjnych. Ich awersy
miały tylko czarne tekstowe nadruki z giloszowym, kolorowym poddrukiem, a
rewersy zawierały jedynie określenie nominału w ozdobnej ramce.
Z uwagi na galopującą inflację i te walory szybko okazały się praktycznie
nieprzydatne, więc jesienią wprowadzono nowe. Tym razem były to nominały: 10,
50, 100 miliardów marek z datą emisji 26.X.1923 r. Ich siła nabywcza nie była
jednak zbyt duża, zwłaszcza, że dno deprecjacji waluty niemieckiej nastąpiło
już w następnym miesiącu, gdy za jednego dolara USA płacono około 4 200 000 000
000 marek.
Innych walorów zastępczych magistrat Opola już nie wydawał, licząc na efekty
wprowadzanej w życie reformy walutowej. Nie oznacza to jednak, że mieszkańcy
Opola nie mieli okazji zetknąć się też z innymi walorami tego typu. Przede
wszystkim w powszechnym użyciu były notgeldy powiatowe. Opolski Urząd Powiatowy
wprowadził do obiegu jedną serię inflacyjna o nominałach 500 tys, 1 i 2 miliony
marek z datą edycji 15.VIII.1923 r oraz datą ważności do 15.IX.1923 r.
Podobnie też postąpiły opolskie cementownie z których chyba każda wydała własne
banknoty inflacyjne.

Tarnowskie Góry

[broneknotgeld]

Radlin 1914 – banknoty zastępcze Rybnickiego Gwarectwa Węglowego.

W momencie wybuchu I wojny światowej, w sierpniu 1914 roku, raptownie poznikały
z obiegu na terenie Niemiec monety kruszcowe, bite w złocie i srebrze.
Stanowiło to niebywałe utrudnienie dla ludności przy codziennych zakupach, tym
bardziej, że mieszkańcy strefy przygranicznej skłonni byli robić zapasy
niektórych produktów spożywczych.
Władze samorządowe miast i gmin wprowadziły wtedy do obiegu tymczasowe banknoty
zastępcze o nominałach odpowiadającym tak potrzebnym monetom. Walory te miały
krótki czas obiegu i niewielki zasięg terytorialny. W regionach przemysłowych,
w tym na Górnym Śląsku, również prywatni przedsiębiorcy wydawali pieniądze
zastępcze, którymi zmuszone właściwie koniecznością załogi tych przedsiębiorstw
musiały się przez pewien czas posługiwać. Realizację tych pieniędzy ułatwiała
często sieć zakładowych lub powiązanych kapitałowo sklepów i innych punktów
usługowych.
Rybnickie Gwarectwo Węglowe z dniem 15.VIII.1914 r wydało taki właśnie pieniądz
zastępczy, w postaci bonów o nominałach 1 i 5 marek. Wykonano je
prowizorycznie, opatrując jednostronnym nadrukiem określającym nominał,
właściwego emitenta i datę edycji. Jako zabezpieczenie zastosowano numerację,
faksymile dwóch podpisów i pieczęć firmową. Niższy nominał wykonano na białym
kartoniku, natomiast znacznie ciekawiej prezentuje się walor pięciomarkowy.
Drukowano go na odwrocie niepotrzebnych już papierów wartościowych firmy, z
okresu gdy tworzona to gwarectwo (1903 r). Był to więc bon bardzo dobrze
zabezpieczony przed możliwością fałszerstwa, ponieważ zastosowany papier miał
również znaki wodne.
Pieniądze Rybnickiego Gwarectwa Węglowego miały bardzo krótki żywot, ponieważ
już we wrześniu zaczęto je wycofywać z obiegu, umieszczając na nich drogą
perforacji datę utraty ważności 05.09.1914. Większość spotykanych po dzień
dzisiejszy na rynku kolekcjonerskim bonów, to właśnie walory unieważnione.
Widocznie zachowano je w kasie przedsiębiorstwa, a część ich dotarła potem do
zbieraczy, którzy zainteresowali się tym tematem jeszcze w czasie trwania
działań wojennych, choć prawdziwy rozkwit kolekcjonerstwa pieniądza zastępczego
nastąpił bezpośrednio po I wojnie światowej.
Trzymając zaś dzisiaj w ręku taki ciekawy walor warto mieć świadomość tego, że
jest to specyficzna pamiątka po jednej z górnośląskich fortun, bardzo ściśle
związanej z historią naszego przemysłu, choć nie mającej rodowodu ziemiańskiego.
Rybnickie Gwarectwo Węglowe z dyrekcją umieszczoną w Radlinie (Emmagrube)
założył Fryderyk Friedlaender. Fortuna tego potentata przemysłowego o żydowskim
pochodzeniu, sięga okresu wojen napoleońskich, gdy jego dziad dorabiał się na
handlu. Pozyskiwane tą drogą środki pieniężne lokował w założonym przez siebie
banku (w Bytomiu) oraz w rozwijającym się akurat przemyśle hutniczym i
górniczym. Ojciec Fryderyka kontynuował te inwestycje, a dodatkowo zajął się
hurtowym handlem węglem, stając się w tej dziedzinie potentatem na skalę całych
Prus. Choć miał w tym też poważnych konkurentów, to jednak dzierżył w handlu
węglem pierwsze miejsce. Kontynuował tę działalność jego syn, rozszerzając
swoje inwestycje również na przemysł chemicznej przeróbki węgla. Zaś zakup dóbr
ziemskich i przejście na chrześcijaństwo umożliwiły mu uzyskanie tytułu barona
w 1906 roku. Fryderyk zmarł jednak jeszcze przed końcem wojny, a cały majątek
odziedziczyła wtedy jego córka. Podział Górnego Śląska między Polskę i Niemcy
nadwyrężył fortunę Friedlaenderów, choć filie ich przedsiębiorstw działały
nadal po obydwu stronach granicy. Dojście nazistów do władzy w Niemczech
przyniosło katastrofę, gdyż ich firmy upaństwowiono jako majątek pożydowski.
Rychła okupacja Polski dopełniła reszty, bo i tu III Rzesza automatycznie
przejęła ich przedsiębiorstwa, kładąc tym samym kres ich fortunie w Europie.

Radlin

[broneknotgeld]

Wyży Radlin miało być
Niy trza mi już piwa pić.

Tarnowskie Góry

[broneknotgeld]

Banknoty zastępcze Tarnowskich Gór.

Gdy w sierpniu 1914 roku, bezpośrednio po wybuchu I wojny światowej, w całych
Niemczech szybko poznikały z obiegu monety kruszcowe, władze samorządowe wydały
dla potrzeb lokalnego rynku krótkoterminowe bony pieniężne. Podobnie postąpiły
większe zakłady przemysłowe, dzięki czemu jakoś zaradzono zaistniałym
trudnościom, ułatwiając ludności realizację codziennych zakupów. Pieniądze tego
typu pojawiały się masowo w całej dekadzie 1914 – 1924. definitywny kres temu
zjawisku położyła dopiero reforma marki niemieckiej w 1924 roku.
Na terenie miasta Tarnowskie Góry i powiatu tarnogórskiego również wielokrotnie
pojawiał się w tym czasie pieniądz zastępczy w postaci bonów zwanych
notgeldami. Prym w emisjach tego typu wiódł magistrat, ale w tyle nie
pozostawały też gminy oraz lokalni przedsiębiorcy.
Już w 1914 roku magistrat wprowadził do obiegu bon o nominale 1 marki.
Prawdopodobnie ta pierwsza emisja została nieomal w całości wykupiona i
fizycznie zniszczona. Do kolejnej edycji miejskich walorów pieniężnych doszło
dopiero w 1917 roku. Tym razem były to niskie nominały 10, 25, 50 fenigów.
Początkowo drukowano je na kolorowym płótnie introligatorskim, a później na
kolorowych kartonikach. Na rynku kolekcjonerskim spotyka się dziś odmiany tych
walorów, co pozwala przypuszczać, że sukcesywnie wprowadzano je do obiegu
przynajmniej do końca 1918 roku, zastępując stare emisje nowymi. Możliwe, że
część tych walorów była w obiegu na rynku lokalnym jeszcze bezpośrednio po
wojnie, choć wtedy na terenie miasta i powiatu funkcjonowały pieniądze
wyemitowane specjalnie dla potrzeb Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.
Najczęściej spotykanymi dziś notgeldami Tarnowskich Gór jest niskonominałowa
seria z 1921 roku. Serie z tego okresu miały cechy propagandowe i reklamowe.
Ich znaczenie dla lokalnego obiegu pieniądza było niewielkie, ale pozwoliło na
podreperowanie finansów kasy miejskiej, gdyż ludność trzymała je na pamiątkę,
no i trafiały też do bardzo licznej już wtedy rzeszy kolekcjonerów tych
walorów. Na tym zakończyła się działalność emisyjna magistratu. Z uwagi na
zmianę przynależności państwowej, na tym terenie nie ukazały się już walory
okresu hiperinflacji marki niemieckiej. W samym mieście jednak nie tylko
samorząd emitował własny pieniądz lokalny. W latach 1920 – 1921 uczyniły to też
firmy Alfreda Adolpha, Hermanna Mitschkowskiego, Związek Spożywców i Związek
Oszczędnościowo-Kredytowy.
Podobnie też gminy powiaty tarnogórskiego, takie jak: Radzionków, Świerklaniec,
Kozłowa Góra i Mikulczyce mogą dziś pochwalić się tym, że w czasie I wojny
światowej emitowały własne pieniądze zastępcze w postaci bonów.
Temat pieniądza lokalnego wart jest dziś szczególnej uwagi specjalistów i
szerokiej popularyzacji. Te walory wiele nam przecież mówią o całym
dziesięcioleciu naszego regionu, są wręcz namacalnym świadectwem tych dziejów.

Ujazd

[broneknotgeld]

Pamiątkowe banknoty zastępcze Ujazdu 1923 r.

Ujazd, niewielka miejscowość górnośląska, o bogatej historii sięgającej XII
wieku, uzyskała prawa miejskie z nadania biskupa wrocławskiego już w 1223 roku.
Miasto to było długo własnością prywatną, początkowo biskupów wrocławskich,
później książąt opolskich, z kolei rodów Kochcickich i Wilczków, a od 1837 roku
książąt Hohenloe-Oehringen. Budowa Kanału Kłodnickiego w 1788 roku przyczyniła
się do ożywienia miasta i pewnego wzrostu liczby ludności.
Bezpośrednio przed I wojną światową Ujazd miał status gminy miejskiej powiatu
strzeleckiego i liczył nieco ponad 2000 mieszkańców, z bardzo dużą przewagą
ludności niemieckiej, co znalazło też odzwierciedlenie w wynikach plebiscytu z
20.III.1921 roku. W III powstaniu śląskim Ujazd został szybko zajęty przez
powstańców i zaciekle broniony, jako ważny punkt strzegący dostępu do okręgu
przemysłowego.
W mieście tym od początku wojny, aż po 1923 rok nie ukazywały się żadne
pieniądze zastępcze typu papierowych notgeldów. Jednak rocznicę 700-lecia
nadania praw miejskich władze samorządowe starały się uczcić jakoś szczególnie
i z tej właśnie okazji doszło do emisji bonów o nietypowym nominale 700 marek.
Sam nominał służył podkreśleniu tak ważnej rocznicy. Warto jednak pamiętać o
tym, że walory te praktycznie nie pełniły roli rzeczywistego pieniądza, będąc
głównie swoistą pamiątką skierowaną do mieszkańców oraz licznej rzeszy
kolekcjonerów w całych Niemczech. Magistrat zyskiwał dzięki temu pewne środki
pieniężne na swoje wewnętrzne potrzeby.
Wiosna 1923 roku to jednak już początek okresu galopującej hiperinflacji marki
niemieckiej i wartość takiego pieniądza (określona nominalnie) była już tylko
symboliczna. Prawdopodobnie rozprowadzano je w cenie sięgającej tysięcy marek,
bo przecież w połowie roku dolar amerykański wart był już około 150 000 marek.
Znane mi są dwa walory jubileuszowe tej miejscowości. Pierwszy z nich ma postać
kartonika z obustronnym nadrukiem w tonacji szaro-brązowej. Na awersie bonu
umieszczono stylizowany herb miasta, przedstawiający dwa pektorały i mitrę
biskupią. Po bokach herbu widzimy zaś dwie charakterystyczne, zabytkowe budowle
miejskie. Z lewej strony neogotycki kościół Nawiedzenia Najświętszej Marii
Panny z XIX wieku, określony jako „Brunnelkirche”, co nawiązywało do
istniejącego tu wcześniej źródła. Po prawej stronie mamy z kolei ilustrację
zamku książąt Hohenloe-Oehringen, będącego ozdobą tego miasta. Dzisiaj jednak
jest to już tylko renesansowa ruina, ponieważ zamek został zniszczony w 1945
roku, tak jak i znaczna część miasta. Za tym budynkiem można też dostrzec wieże
kościoła parafialnego św. Andrzeja Apostoła, fundowanego jeszcze w 1613 roku
przez ówczesnego właściciela miasta Mikołaja Kochcickiego. Rewers tego waloru
nie jest już może tak ciekawy, ale prezentuje umieszczony centralnie kontur
panoramy miasta, okolicznościowe napisy, nominał i datę emisji 27.V.1923 r.
Drugi z walorów pamiątkowych o identycznie określonej wartości, wydrukowany
jest na papierze ze znakami wodnymi. Banknot ten ma większe wymiary, lecz
zastosowano tu już tyko jednostronny nadruk, charakterystyczny dla niemieckiego
pieniądza okresu hiperinflacji. Z lewej strony widzimy na tym notgeldzie
ozdobny herb miejski i okolicznościowe napisy. Większą część waloru obwiedziona
została giloszową ramką, w której centralnie określono nominał, a po bokach
umieszczono identyczne (jak w przypadku poprzedniego bonu) ilustracje budowli
miejskich. Oczywiście i tutaj całość uzupełniają jeszcze napisy i taka sama
data emisji. Kolorystyka tego notgeldu jest brązowo-niebieska.
Nakłady tych bonów były stosunkowo wysokie, choć dzisiaj walory te trudno
pozyskać do zbioru, gdyż uległy rozproszeniu po całych Niemczech. Możemy się
jednak zachwycać ich pięknem. Postrzegać w nich cenną pamiątkę przypominającą
nam wielowiekową historię Ujazdu, oczekując zarazem kolejnego, okrągłego
jubileuszu.

[broneknotgeld]

echoslonska.com/0208/BronislawWatroba_BanknotyUjazdu.htm

Wołczyn

[broneknotgeld]

Banknoty zastępcze Wołczyna.

Wołczyn, małe miasteczko powiatu kluczborskiego, lokowany został w 1261 roku
przez Kunzo Wilricha, od którego wywodzi się ówczesna nazwa miejscowości –
Kunzenstadt. Dzielił losy innych miast śląskich, stając się w 1327 roku częścią
lenna czeskiego, a dwa wieki później przeszedł we władanie austriackich
Habsburgów. W granicach Prus znalazł się w 1742 roku, gdy w efekcie wojen
śląskich podbił te ziemie król pruski Fryderyk Wielki. Pod koniec XIX wieku
miasto słynęło z umieszczonej tu największej w Niemczech roszarni lnu.
W momencie wybuchu I wojny światowej samorządowe władze miejskie nie
zdecydowały się na emisje własnych banknotów zastępczych. Okazało się to jednak
koniecznością w nieco późniejszym czasie, gdy brąz i nikiel stały się
deficytowymi materiałami strategicznymi, a z obiegu zaczęły szybko znikać nawet
drobne monety zdawkowe o nominałach fenigowych. Choć w warunkach wojennych ceny
zwyżkowały, a marka niemiecka traciła na wartości, to jednak drobny pieniądz
ciągle był jeszcze przydatny, a jego brak niebywale utrudniał codzienne zakupy
ludności.
W zaistniałej sytuacji, w grudniu 1916 roku, magistrat Wołczyna wprowadził do
obiegu dwa bony (zwane też notgeldami) o nominałach 25 i 50 fenigów z datą
ważności do 31.03.1917 r. Licząc się zaś z szybkim terminem ich wycofania już
26.03.1917 roku wyemitowano następne walory z datą ważności 30.09.1917, choć
tym razem o nominałach 10 i 25 fenigów. Później było jeszcze kilka kolejnych
edycji tych nominałów, gdyż pieniądz ten był bardzo przydatny przy realizacji
drobnych transakcji. Dodatkowo 10.04.1918 r. wydano bony o nietypowej wartości
7 i 14 fenigów, określając ich ważność do 30.09.1919 r. Powszechny był już
jednak wtedy system sprzedaży kartkowej i te właśnie bony pełniły rolę
pośrednią między pieniądzem, a kartką żywnościową. Konkretnie uprawniały do
zakupu ściśle reglamentowanego wtedy mleka (nominał powiązano z jego ceną) i
zapewne rozprowadzane były wśród rodzin z małymi dziećmi.
Wszystkie wymienione powyżej emisje wykonane były w postaci kolorowych
kartoników z nadrukiem nominału, datą emisji i ważności oraz określeniem
emitenta na awersie (wówczas Konstadt O.S.). Na rewersach natomiast widzimy
pieczęć magistracką i numerację.
Odmiennie prezentował się jedyny propagandowy walor Wołczyna o nominale 50
fenigów, wyemitowany 20.03.1921r, z określoną datą ważności do 01.01.1923 r.
Właściwie należy uznać ten banknot zastępczy za typową emisję plebiscytową, o
czym świadczy data wydania oraz jego szata graficzna.
Na pierwszej stronie, oprócz herbu miejskiego umieszczono czarnego orła ze
złotą wstążką, co miało symbolizować niemiecką przeszłość miejscowości. Rewers
jest jeszcze ciekawszy. Widzimy tu ruiny zamku na tle panoramy miasta, nad
którym akurat wschodzi słońce. Po lewej stronie pięknie wkomponowano konnego
herolda z trąbką, na której proporcu widnieje data 1921 r. a dodatkowo po
prawej stronie waloru widzimy również czarnego orła. Wymowa tych ilustracji dla
mieszkańców miasta była oczywista. Dominowała tu ludność niemiecka, a w
plebiscycie łącznie z emigrantami uzyskano tu 2684 głosy za Niemcami, przy
zaledwie 34 głosach za Polską.
Ten ciekawy i piękny walor stanowi ostatnią emisję magistratu Wołczyna. Inne
miejskie banknoty zastępcze już się tu nie ukazały, choć w obiegu pojawiały się
tu jeszcze w roku 1923 inflacyjne notgeldy regionalne.

Zabrze

[broneknotgeld]

Miejskie pieniądze zastępcze Zabrza.

Mieszkańcy Zabrza z pieniądzem zastępczym w postaci bonów mieli okazję zetknąć
się już w pierwszym miesiącu wojny, czyli w sierpniu 1914 roku. Nie był to
jednak tak naprawdę pieniądz miejski, bo przecież w ówczesnym powiecie
zabrzańskim w sensie formalnym istniały tylko gminy wiejskie. Samo Zabrze,
gdzie mieściła się siedziba powiatu, zwane było też żartobliwie największą
wioską Europy, co chyba zgodne było ze stanem faktycznym.
Utworzona w 1905 roku gmina Zabrze powstała z połączenia Starego Zabrza, Małego
Zabrza i Doroty, a bezpośrednio po wojnie liczyła około 65 000 mieszkańców
(więcej niż Katowice). Własne pieniądze zastępcze (zwane notgeldami) emitowały
następujące gminy tego powiatu: Bielszowice, Biskupice, Kończyce, Pawłów, Ruda,
Zaborze i Zabrze. Poza tym w dużej różnorodności pojawiły się tu też emisje
prywatnych przedsiębiorców.
W momencie wybuchu I wojny światowej szybko znikły z obiegu monety złote i
srebrne, co bardzo utrudniło drobne, codzienne rozliczenia. Chcąc zaradzić
zaistniałym problemom, zarząd gminy Zabrze, wzorem innych miejscowości, jeszcze
w sierpniu 1914 r wyemitował bon o nominale 1 marki, z datą ważności do
10.IX.1914 r.
Kolejny walor zabrzański, tym razem tylko o nominale 50 fenigów, wydano dopiero
w 1917 r z datą ważności 01.VII.1917 r.
Jesienią tego roku wyemitowano następne bony o tym nominale, które oficjalnie
miały być w obiegu przez stosunkowo długi czas, bo do końca 1918 roku.
W końcu zdecydowano się na wybicie w stosunkowo dużym nakładzie zastępczej
monety gminnej, co zrealizowano właśnie w 1918 roku w postaci żelaznej
pięćdziesięciofenigówki. Oczywiście na tych wszystkich półmarkówkach musiała
się już pojawić nowa nazwa gminy - Hindenburg. Zmiana nazwy miejscowości, a
zarazem całego powiatu, nastąpiła w 1915 r. Władze samorządowe chciały tym
sposobem uhonorować marszałka Hindenburga, wsławionego zwycięstwem nad armią
rosyjską pod Tannenbergiem (Prusy Wschodnie) w końcu sierpnia 1914 roku.
Zapewne żywiono też nadzieję, że zaowocuje to również uzyskaniem praw
miejskich, ale na to trzeba było jeszcze czekać kilka lat.
Dopiero po ustanowieniu nowej granicy państwowej, dzielącej Górny Śląsk między
Polskę i Niemcy (rozdzielającej zarazem gminy zabrzańskie), dokładnie 01.X.1922
r wydzielono z powiatu i nadano prawa miejskie gminie Zabrze.
Akurat inflacja marki niemieckiej nabierała rozpędu, co już w następnym roku
zaowocowało hiperinflacją. Władze państwowe, nie nadążając z produkcja i
rozprowadzaniem błyskawicznie tracącego na wartości pieniądza, oficjalnie
zezwoliły wtedy na emisję lokalnych banknotów zastępczych.
W zaistniałej sytuacji magistrat miasta Zabrze wydał własne notgeldy o
nominałach: 100 000, 500 000 i 1 miliona marek, z datą emisji 11.VIII.1923 r.
Awersy tych walorów są podobne i widnieje na nich kompozycja
charakterystycznych budowli zabrzańskich, oznaczenie nominału i określenie
emitenta. Różni je jednak kolorystyka. Na rewersie nominału 100 000 marek
przedstawiono budynek miejscowego liceum, na kolejnym walorze – widok
zabrzańskiej huty, a najwyższy nominał jest tylko jednostronny. Prawdopodobnie
już we wrześniu najniższy banknot z tej serii okazał się praktycznie
nieprzydatny i postanowiono podnieść jego wartość do 5 milionów marek.
Wystarczyło tylko na awersie umieścić odpowiedni czerwony nadruk.
Jednak już z końcem października władze miejskie zdecydowały się na emisję
kolejnych banknotów. Tym razem były to nominały: 50, 100, 500 miliardów marek,
gdyż waluta niemiecka podlegała w tym okresie błyskawicznej deprecjacji. Ta
kolejna seria, drukowana tylko jednostronnie, jest już znacznie mniej ciekawa w
sensie graficznym. Tak jak wcześniej, poszczególne notgeldy różnią się
kolorystycznie. Możliwe, że wyprodukowano je w samym Zabrzu, aby maksymalnie
zyskać na czasie i szybko wprowadzić je do obiegu. Zastosowano w tym przypadku
biały papier, bez jakichkolwiek znaków wodnych oraz druk jednostronny.
Wcześniejszą, sierpniową serię wykonano natomiast znacznie staranniej, na
papierze ze znakami wodnymi, w firmie głogowskiej specjalizującej się w
produkcji różnorodnych notgeldów i papierów wartościowych.
O skali inflacji jaka wystąpiła jesienią 1923 roku może świadczyć średnia,
dniówkowa płaca górnośląskiego górnika, która na początku września wynosiła 250
milionów marek, a po dwóch miesiącach doszła do kwoty 100 miliardów marek.
Szczyt inflacji nastąpił z końcem listopada, gdy 1 dolar USA wart był około 4,2
biliona marek (dokładnie 4 210 150 000 000 marek).
Taka deprecjacja pieniądza była jednym z głównych powodów ówczesnych strajków i
rozruchów ulicznych. W Zabrzu było podobnie, a nawet gorzej niż w innych
miastach, bo nie obeszło się tu bez ofiar w ludziach. Protestujący i
strajkujący często wysuwali postulaty wypłaty zarobków dwa razy w tygodniu oraz
radykalnej naprawy pieniądza.
Reforma marki niemieckiej zaczęła się jeszcze w końcu 1923 roku, choć
uwieńczona została sukcesem dopiero w roku następnym. Na Górnym Śląsku pojawiły
się w tym czasie zastępcze pieniądze przejściowe, nominowane często w złotych
markach lub z dodatkowym oznaczeniem wartości w dolarach. Magistrat Zabrza
jednak już nie zdecydował się na wydanie takich walorów.
Ciekawa jest historia widocznego na banknotach miejskich herbu. Gdy w 1905 roku
utworzono gminę Zabrze jej godło wyobrażało drwala na tle drzewka świerku, co
przyjęto z symboliki Małego Zabrza. Jak widać samo nadanie praw miejskich nie
zmieniło znacząco herbu Zabrza, bo nadal był na nim drwal i drzewko. Istotna
zmiana nastąpiła dopiero w 1927 roku, gdy oficjalnie zatwierdzono nowy herb
miejscowości (wcześniej ogłoszono konkurs) z wyobrażeniem trzech wież i koła
zębatego. Było to już jednak inne miasto niż te z 1922 roku, gdyż w styczniu
1927 r przyłączono do niego gminy: Zaborze, Biskupice i Maciejów (pomimo
protestów nie włączono jednak Sośnicy przekazując ją Gliwicom). Nadano mu
zarazem status powiatu miejskiego. Szybki awans Zabrza, które stało się tym
samym najludniejszą miejscowością Górnego Śląska, związany był zarazem z
pogłębieniem jego niemieckości i wyraźnym osłabieniem wpływów polskich. W
latach 1927 – 1929 stanowisko nadburmistrza Zabrza dzierżył Hans Lukaschek,
znany też ze swego antypolskiego nastawienia, jako że był gorącym patriotą
niemieckim (później został nadprezydentem Prowincji Górnośląskiej). W sytuacji
gdy maleńka rzeczka Czarniawka urosła do rangi granicy państwowej, a Polska i
Niemcy prowadziły ostrą wojnę celną, tradycyjne motywy herbowe musiały przegrać
w konkursowych szrankach. W pewnym sensie przypominały przecież o polskiej
(słowiańskiej) przeszłości. Wieże natomiast doskonale pasowały do nazwy
Hindenburg, jak też do nowej roli tego miasta, strzegącego już teraz granicy
państwowej, choć powszechnie uważano taką sytuację za przejściową.
Historia jednak lubi się powtarzać i w przeszłości, a często i dzisiaj o
zmianach herbów miejscowości decyduje nie tradycja, a aktualna polityka, czy
wręcz moda.

Kluczbork

[broneknotgeld]

Notgeldy Kluczborka

Kluczbork, w interesujących nas latach, był siedzibą powiatu wchodzącego w
skład Rejencji Opolskiej, a później pruskiej prowincji Górny Śląsk. Miejscowość
w 1910 roku liczyła 11 588 stałych mieszkańców, z ogromną przewagą ludności
niemieckiej.
Bezpośrednio po wybuchu I wojny światowej poznikały z obiegu monety kruszcowe.
Magistrat Kluczborka szybko zdecydował się na emisję pieniądza zastępczego,
chcąc zaradzić jakoś zaistniałym trudnościom. Emisja z sierpnia 1914 roku
objęła tylko nominał 1 marki i zapewne do końca tego roku została przez kasę
miejską praktycznie w całości wykupiona. Dziś walory te należą do unikatów i na
rynku kolekcjonerskim właściwie w ogóle się ich nie widuje. Jednak w
późniejszym okresie doszło do emisji tzw. „nowodruków” wzorowanych na pierwszym
notgeldzie kluczborskim. Walory te po wojnie cieszyły się zainteresowaniem
licznych już wtedy zbieracz. Nowodruki przeznaczone na rynek kolekcjonerski
łatwo odróżnić po nadruku, który miał kolor czarny, a w wersji oryginalnej
powinien być zielony.
Kolejne kluczborskie banknoty, wprowadzone na lokalny rynek pieniężny jeszcze w
czasie I wojny światowej, miały datę emisji 8.XII.1916 r. Tym razem wydano
nominały 10 i 50 fenigów, bo takie wartości okazały się wtedy najbardziej
potrzebne do usprawnienia drobnych rozliczeń. Mieszkańcy miasta, a może i
całego powiatu, zapewne posługiwali się tym pieniądzem aż do końca wojny, o
czym pośrednio świadczyć mogą istniejące odmiany kolorystyczne.
Bezpośrednio po wojnie do emisji lokalnych banknotów zastępczych już nie
doszło. Sytuacja jednak zmieniła się diametralnie w 1921 roku, w związku z
nadchodzącym plebiscytem i późniejszym III powstaniem śląskim. Na całym
obszarze plebiscytowym szeroko wykorzystano emisje tego typu pieniądza dla
celów propagandowych i oczywiste jest to, że dominują na nich treści
proniemieckie. Tak więc kolejna emisja miejska z 18.I.1921 r. obejmująca dwa
nominały; 25 i 50 fenigów, nie jest pozbawiona tej cechy. Awersy tych walorów
są podobne. Widzimy na nich herb Kluczborka z nazwą miejscowości, określenie
nominału oraz napis „Volkabstimmung 1921”. Rewersy są ciekawsze, bo na jednym z
nich przedstawiono członka Zakonu Czerwonych Krzyżowców, osiadłych tu w połowie
XIII w, od których wywodzi się niemiecka nazwa miasta „Kreuzburg”. Na drugim
zaś przedstawiono barokowy ratusz z XVIII wieku, nawiązując w części tekstowej
do Gustawa Freytaga, wybitnego pisarza niemieckiego urodzonego w Kluczborku
(podano dokładną datę urodzenia), twórcę powieściowego cyklu z dziejów Niemiec.
Oczywiście samych mieszkańców nie trzeba było tutaj specjalnie przekonywać do
głosowania za Niemcami. W gminach wchodzących w skład powiatu było w dużej
mierze podobnie. Spory napływ niemieckich emigrantów, chcących brać udział w
głosowaniu oraz fakt rozlokowania w okolicy niemieckich freikorpsów, tylko
przypieczętowały pewne zwycięstwo Niemiec w plebiscycie.
Kolejna seria, wydana już po III powstaniu Śląskim, z datą emisji 18.X.1921 r.
również dobrze służyła niemieckiej propagandzie i stanowiła dla mieszkańców
miasta oraz zbieraczy ciekawa pamiątkę minionych wydarzeń. Awersy notgeldów i
tym razem są podobne. Umieszczono na nich centralnie herb miasta i szereg
napisów, łącznie z określeniem nazwy miejscowości i nominału (25, 50, 75
fenigów). Rewersy są zaś bardziej różnorodne i dość ciekawe. Można zobaczyć tu
dzwony radośnie ogłaszające zwycięstwo plebiscytowe (97% głosów za Niemcami).
Ciekawe są też dwie panoramy miasta obramowane postaciami: niemieckiego
żołnierza, freikorpslera, rolnika i robotnika. Nie zapomniano i o Gustawie
Freitagu, umieszczając obok niego widok domu w którym się urodził, a po drugiej
stronie prezentując kościół ewangelicki. Widzimy tu też zabytkowe kamieniczki
na rynku, z grupy tzw. „dwunastu apostołów”.
Kolejna seria notgeldów miejskich obejmuje trzy walory o identycznym nominale 1
marki. Intencją wystawcy (magistratu) było uhonorowanie w ten sposób samego G.
Freytaga, bo pomijając właściwie typowe awersy, na odwrotnych stronach walorów
umieszczono wizerunek powieściopisarza, który w swych książkach często opisywał
dni chwały Niemiec i władców niemieckich. Widzimy tu też zabytkowe kamieniczki,
jak też scenę nawiązującą do faktu osiedlenia się w mieście Zakonu Czerwonych
Krzyżowców, która mogłaby być ilustracją do jednej z powieści autora.
Trzeba tu dodać, że wszystkie trzy edycje propagandowe właściwie tylko w
minimalnym stopniu pełniły rolę lokalnego pieniądza. Jeśli pominiemy ich wymowę
istotne będzie to, że tym sposobem magistrat mógł pozyskać dodatkowe środki
pieniężne, zwłaszcza że w tym okresie pojawili się już nawet hurtowi
handlarze , skupujący te walory z myślą o rozprowadzaniu ich wśród coraz
liczniejszej rzeszy kolekcjonerów.
Wydawałoby się, że na tym historia lokalnego pieniądza Kluczborka się zamknie,
jednak całe Niemcy czekał jeszcze trudny okres hiperinflacji, w którym to
lokalni wystawcy banknotów zastępczych starali się wesprzeć państwo w nasyceniu
rynku pieniądzem, który jednak ulegał błyskawicznej deprecjacji.
W Kluczborku role emitenta wzięły na siebie w tym czasie władze powiatowe,
wprowadzając do obiegu na swoim terenie notgeldy o nominałach; 10, 20, 50
miliardów marek. Właściwie całość emisji o tych nominałach obejmuje dwie serie
o identycznej dacie wprowadzenia do obiegu – 26.X.1923 r. lecz różnych datach
ważności – 10.XI.1923 i 30.XI.1923 r.
Wysoki nominał banknotów wcale nie świadczył o ich dużej sile nabywczej, gdyż w
listopadzie 1923 roku dniówkowa płaca górnośląskiego górnika wynosiła około 100
miliardów marek. Z końcem tego roku, oraz w pierwszej połowie 1924 r.
przeprowadzono w Niemczech reformę walutową, która położyła ostateczny kres
hiperniflacji, jak też edycji wszelkiego rodzaju pieniędzy zastępczych.

Bytom

[broneknotgeld]

Banknoty miejskie Bytomia.

W sierpniu 1914 roku, bezpośrednio po wybuchu I wojny światowej, w wielu
miejscowościach ówczesnych Niemiec pojawiły się pieniądze zastępcze w postaci
papierowych walorów, zwanych najczęściej notgeldami.
W Bytomiu było podobnie, choć poczynania tutejszego magistratu cechowała duża
ostrożność. Nie może to dziwić, bo przecież emisje tego typu nie były w pełni
legalne, a jedynie z konieczności tolerowane przez władze zwierzchnie. Pierwszy
bon („gutschein”), który tu się ukazał miał nominał 1 marki. Zastosowano biały
papier z jednostronnym nadrukiem określającym jego wartość i datę ważności do
1.IX.1914 roku. Daty edycji nie podano, ale nastąpiło to zapewne już w
pierwszej dekadzie sierpnia tego roku. W nadruku nie określono miejscowości,
więc pod napisem „Der Magistrat” widnieje dodatkowo fioletowa pieczęć o
treści „der Stadt Beuthen O.S.”. Poza tym wprowadzony do obiegu walor musiał
mieć też fioletową pieczęć głównej kasy miejskiej oraz podpis nadburmistrza
miasta dr. Bruninga.
Szybko okazało się, że to nie wystarczyło do unormowania obiegu pieniądza w
mieście, więc wprowadzono do obiegu kolejny walor, tym razem o nominale 2
marek. W tym przypadku zastosowano różowy papier i określono datę ważności do
1.X.1914 roku, bez podania daty emisji. Zapewne przedłużono też ważność
wcześniejszej jednomarkówki. Jesienią jednak ten krótkoterminowy pieniądz
miejski został wykupiony przez magistrat i unieważniony poprzez zastosowanie
pieczątki z napisem „Ungultig”.
Na pojawienie się kolejnych papierowych pieniędzy miejskich trzeba było czekać
ponad dwa lata. Były to już bony niskonominałowe. Pierwszym był notgeld o
nominale 1/2 marki, wydany 23.XII.1916 roku, z określeniem daty ważności na
31.III.1917 r.
Następny bytomski walor miał nominał 25 fenigów. Wykonano go na białym
papierze, z dwustronnym nadrukiem w kolorze czarnym. Ważny był od 20.I.1917, do
1.V.1917 roku. Dodatkowo zastosowano numerację, suchą pieczęć magistracką oraz
brązowy poddruk. Na rewersie zaś trzy wydrukowano trzy pieczęcie miejskie i
nominał w kolorze brązowym.
Ostatni już bon bytomski jaki ukazał się w czasie wojny, miał znowu wartość 1/2
marki. Wykonano go na wzór nominału 25 fenigów, lecz zastosowano tym razem
poddruk w kolorze zielonym. Na rewersie wydrukowano trzy zielone pieczęcie
miejskie i nominał w kolorze czarnym.
Później nastąpiła znowu dłuższa przerwa w emisjach magistrackich, choć na
terenie miasta obiegały na przykład banknoty zastępcze przeznaczone dla potrzeb
GOPu, ponieważ Bytom byt ich współwystawcą i gwarantem.
Dopiero okres hiperinflacji zaowocował nowymi edycjami miejskimi. W efekcie
błyskawicznej deprecjacji marki niemieckiej, władze Republiki Weimarskiej nie
były praktycznie w stanie nasycić rynku państwowym pieniądzem, więc emisje
samorządowe okazały się znowu niezbędne. Puszczona w ruch machina inflacyjna
gwałtownie przyspieszyła, a przecież to nie emisja notgeldów była powodem tego
zjawiska. Przyczyny leżały gdzie indziej. Niemcy po I wojnie światowej, w myśl
traktatu wersalskiego, miały płacić ogromne reparacje. Starały się zaś robić
wszystko, aby do wypłaty tych odszkodowań nie doszło, w wyniku czego już wiosną
1921 roku wojska francuskie i belgijskie okupowały część Niemiec. Klęska na
Górnym Śląsku, będąca efektem działań powstańczych, jeszcze bardziej usztywniła
ich stanowisko w stosunku do sprawy odszkodowań. Doprowadziło to z kolei w
styczniu 1923 roku do całkowitej okupacji Zagłębia Ruhry. Rząd niemiecki, mając
za sobą poparcie większości sił politycznych i społeczeństwa, zastosował wtedy
tzw. „politykę biernego oporu” wobec okupantów, popierając nawet akty sabotażu
w przemyśle zlokalizowanym na zajętych terenach. Stanęły transporty wszelkich
towarów, kierowanych wcześniej do Francji i Belgii. Wszystko to doprowadziło do
zaostrzenia trudności gospodarczych, wzrostu bezrobocia i szalonej
hiperinflacji marki niemieckiej.
W takim to właśnie czasie magistrat Bytomia wydał 10.VIII.1923 roku serię bonów
o nominałach 100 000, 500 000 i 1 000 000 marek. Wykonano je na papierze ze
znakami wodnymi, stosując również jako dodatkowe zabezpieczenie tłoczoną suchą
pieczęć magistracką. Na awersie zastosowano brązowy nadruk na jasnym tle (kolor
tła zależy od nominału) oraz czerwoną numerację. Rewersy są ciekawsze, bo
przedstawiają zabytkowy kościółek drewniany, znajdujący się w parku miejskim.
Kościół ten pochodził z pierwszej połowy XVI wieku, a przeniesiono go z
Mikulczyc do Bytomia w 1901 roku. Po odrestaurowaniu umiejscowiono tam w 1921
roku galerię sztuki sakralnej. W latach trzydziestych budowla ta zaczęła pełnić
rolę symbolicznego pomnika ofiar I wojny światowej. Do dzisiaj mogłaby to być
doskonała wizytówka miasta, gdyby nie pożar, który w 1982 roku doszczętnie
strawił ten cenny zabytek. Dobrze więc, że chociaż pozostały po nim takie
ciekawe pamiątki w postaci notgeldów miejskich. Bony te wyprodukowane zostały
przez miejscową firmę, co pozwoliło szybko rozprowadzić je wśród mieszkańców,
bo choć oficjalnie miały utracić ważność 30.XI.1923 roku, to już w październiku
były zupełnie bezużyteczne.
Dokładnie z dniem 26.X.1923 roku doszło do kolejnej edycji banknotów miejskich
i tym razem były to już odcinki o nominałach 10, 20, 50 i 100 miliardów marek.
Szata graficzna tej serii była podobna do walorów wcześniejszych. Pomijając
kolorystykę tła, różniły się głównie zastosowaniem czarnego nadruku i
numeracji. I tym razem okres ważności określono tylko do końca listopada.
Ostatni banknot zastępczy jaki ukazał się w mieście, to nominał 500 miliardów
marek, wydany 14.XI.1923, a ważny do końca tego roku. Tym razem zastosowano
biały papier, kształt waloru bardziej wydłużony i nadruki bez kolorowego tła. I
tu znalazł się oczywiście ten sam zabytkowy kościółek drewniany. Notgeld ten
jednak chyba nie został już w pełni rozprowadzony, bo w tym czasie próbowano
już reformować walutę niemiecką i inflacyjne pieniądze były niechętnie
przyjmowane. Fale strajków i demonstracji ulicznych w całych Niemczech, niosły
ze sobą również hasła przeprowadzenia szybkiej i skutecznej reformy marki
niemieckiej.
Sukces tej reformy, finalizowanej w 1924 roku, oznaczał zarazem całkowity zanik
emisji pieniądza zastępczego. Co prawda w pierwszej połowie tego roku jeszcze
spotykało się bony nominowane w złotych markach lub wręcz w dolarach, ale do
tego typu edycji w samym Bytomiu już nie doszło.

Królewska Huta

[broneknotgeld]

Notgeldy królewskiej Huty

Gdy w sierpniu 1914 r doszło do wybuchu I wojny światowej, na terenie całych
ówczesnych Niemiec momentalnie odczuto dotkliwy brak pieniądza kruszcowego.
Monety złote i srebrne, obejmujące nominały od ½ do 20 marek pochowane zostały
na czarną godzinę, zwłaszcza w rejonach przygranicznych. Władze państwowe już
zresztą nieco wcześniej zawiesiły wymienialność marki niemieckiej na złoto i
wszelkimi sposobami starały się ściągnąć z obiegu monety złote o nominałach 10
i 20 marek, aby wydatnie zwiększyć rezerwy tego kruszcu w skarbcu.
Poczynania te dotkliwie odczuwała ludność, gdyż tym samym bardzo utrudnione
zostało robienie codziennych zakupów, a przecież naturalną koleją rzeczy, każdy
chciał w tym czasie zwiększyć zapasy żywności możliwe do dłuższego
przechowywania w domu. Aby więc zaradzić zaistniałym trudnościom, władze
samorządowe i większe zakłady przemysłowe w wielu miejscowościach zdecydowały
się na wydanie własnego pieniądza zastępczego, choć nie było to w pełni legalne.
Wśród miast które wprowadziły na swoim terenie walory tego typu była też
Królewska Huta. Okazało się to tu wręcz niezbędne, gdyż miejscowość liczyła już
wtedy ponad 70 tysięcy mieszkańców. Podstawą ich utrzymania był głównie
przemysł, bo przecież miasto rozwinęło się z osady przy powstałej już w XVIII
wieku kopalni „Król” i uruchomionej na początku XIX wieku huty „Królewskiej”.
Tak więc dokładnie 6 sierpnia 1914 roku magistrat wprowadził do obiegu bony o
najbardziej potrzebnych wtedy nominałach 1, 2 i 5 marek. Miały one postać
niewielkich, kolorowych kartoników, z jednostronnym czarnym nadrukiem
określającym nominał, emitenta i datę ważności (01.IX.1914). jako pewnego
rodzaju urzędowe zabezpieczenie stosowano pieczęć magistracką (w kolorze
niebieskim lub fioletowym) oraz odręczny podpis, lub faksymile podpisu osoby
odpowiedzialnej za tę emisję. Były to pieniądze krótkoterminowe, podlegające
później wykupowi przez kasę miejską na określonych warunkach. Zapewne
mieszkańcy Królewskiej Huty posługiwali się nimi nieco dłużej, może nawet do
listopada, gdy nasycono rynek legalnymi banknotami o niskich nominałach.
Kolejne miejskie pieniądze typu papierowych bonów, pojawiły się tu dopiero z
końcem 1916 roku, gdy okazało się już oczywistym to, że Niemcy nie były
przygotowane do prowadzenia długotrwałej wojny. Brąz i nikiel, z których
produkowano drobne monety zdawkowe, stały się wtedy deficytowymi materiałami
strategicznymi. Dokładnie z dniem 9.XII.1916 roku wprowadzono do obiegu kolejną
emisję magistracką, tym razem o nominałach 25 fenigów i 1/2 marki. Znowu
wykonano je na kartonikach z jednostronnym, czarnym nadrukiem określającym
nominał, emitenta i okres ważności (do 1.II.1917). Zabezpieczeniem była na nich
sucha pieczęć magistracka oraz faksymile dwóch podpisów. Walory skupione potem
przez kasę miejską unieważniano prostokątną pieczęcią z napisem „Ungultig”.
W ich miejsce, w przeciągu roku weszły cztery kolejne edycje bonów o
identycznych nominałach, lecz różnych datach ważności. Wykonywano je tym razem
na znacznie mniejszych, białych lub kolorowych kartonikach, zawsze z czarnym
nadrukiem i kolorowym poddrukiem z gwiazdek i centralnie umieszczonym herbem
miasta, z datą 1869 (rok uzyskania praw miejskich). Na rewersach tych walorów
(czystych lub z gwiazdkowym nadrukiem) spotyka się pieczęć unieważniającą
(identyczną do wcześniej opisanej), co świadczyło o ich wykupie. Praktycznie
trzymiesięczny okres ważności między innymi miał na celu utrudnienie
działalności fałszerzom, choć zyskiwała też na tym kasa miejska, bo jednak nie
wszystkie bony wykupiono lub wymieniono na nowe edycje.
Wiosną 1918 roku zaprzestano wydawania nominału 25 fenigów i od tego momentu
(dokładnie od 30.III.1918 r), przez pewien czas ukazywały się już tylko
półmarkówki. Nawet zakończenie wojny nie przerwało tych praktyk. Do połowy 1920
roku wydano w sumie 7 różnych walorów o tym nominale, różniących się datami
ważności, choć nie tylko. Pierwszy walor wydrukowano na niebieskim kartoniku, a
kolejne już na białym papierze ze znakami wodnymi. Wszystkie miały nadruki
dwustronne. Awersy miały te same elementy, co edycje wcześniejsze, a rewersy
zawierały nominał i herb lub nawet tylko sam nominał. Dla wyraźnego odróżnienia
poszczególnych edycji stosowano odmienną kolorystykę herbu.
Bezpośrednio po wojnie puszczono też w obieg notgeld miejski o stosunkowo
wysokim nominale 5 marek, ponieważ w tym czasie władze zwierzchnie wręcz
zachęcały większe miasta do emisji lokalnego pieniądza. Pamiętajmy o tym, że
zakończenie działań wojennych to zarazem początek rewolucji na terenie Niemiec,
w efekcie czego lokalnie odczuwany był znowu wyraźny niedobór środków
płatniczych. Nominał 5 marek wprowadzony został oficjalnie do obiegu z dniem
10.XI.1918r, a jego datę ważności określono na 15.XII.1918 r. Do szerszej
emisji wysokonominałowych miejskich banknotów zastępczych wtedy już nie doszło,
gdyż Królewska Huta została też współwystawcą i gwarantem lokalnego pieniądza,
przeznaczonego dla potrzeb całego GOPu. Zresztą , w ramach tej inicjatywy
ukazały się nie tylko walory: 5, 10, 20 marek, ale również 25 fenigów. Gdy zaś
ten ostatni, niskonomnałowy bon został z obiegu wycofany, to zaradzono temu
kolejną edycją magistracką. Stało się to dokładnie 1.IX. 1920 roku. Na tej
dwudziestopięciofenigówce nie określono już daty ważności (miała moc płatniczą
do odwołania, jak głosi nadruk na rewersie).
Właściwie na tym kończył się pewien etap emisji samorządowych Królewskiej Huty.
Kolejne pieniądze miejskie, które tu się ukazały, związane były bezpośrednio z
wydarzeniami politycznymi przebiegającymi na terenie Górnego Śląska. W
pierwszej kolejności dotyczyło to przeprowadzonego tu plebiscytu, ponieważ
notgeldy szeroko zostały wtedy wykorzystane do celów propagandowych.
Również w Królewskiej Hucie ukazał się wtedy ciekawy bon o nominale 25 fenigów,
z napisami dwujęzycznymi. Obydwie jego strony w sensie graficznym były
identyczne. Przedstawiały szyb kopalniany na tle wschodzącego słońca,
obramowany dodatkowo kominami fabrycznymi. Tekst na jednej ze stron był w
języku polskim, a na drugiej w niemieckim. Oficjalna data emisji określona była
na 20.III.1921, a ważne były do końca tego roku.
Podobnie w czasie III powstania śląskiego doszło tu do edycji całej serii
banknotów powstańczych. Warto nadmienić, że w tym czasie władze Republiki
Weimarskiej celowo ograniczały przepływ gotówki na tereny opanowane przez
powstańców. Dotkliwy brak pieniądza miał stanowić pewien element walki z
insurgentami. Już w czasie działań bojowych pojawiły się więc powstańcze
banknoty zastępcze, co było dobrym sposobem na ograniczenie dotkliwie
odczuwanego niedoboru gotówki.
Duże miasta były jednak cernowane przez wojska powstańcze i tak się też stało z
Królewską Hutą. Po początkowym opanowaniu terenu przez powstańców, późniejszym
wycofaniu się i blokowaniu miasta, doszło tu jednak rychło do szeregu
antypolskich rozruchów. W efekcie czego, powstańcy śląscy uzyskali moralny
argument do ponownego wkroczenia do miasta. Co prawda nie zajęli całego
obszaru, bo samo centrum pozostało jednak w rękach wojsk Komisji Plebiscytowej.
Te wydarzenia zaowocowały pojawieniem się notgeldów powstańczych o nominałach:
1, 3, 5, 20 marek. Ich datę ważności określono na 30.VI.1921 r. Oczywiście były
to również banknoty w wersji dwujęzycznej. Ciekawe jest to, że drukowano je w
Katowicach, a nie na miejscu. Dwa wyższe nominały opatrzono pieczęciami
miejskimi (5 marek – zwykła pieczęć w czerwonym tuszu, 20 marek – sucha pieczęć
tłoczona).
Emisja tych pieniędzy była pomocna w realizacji różnych wydatków powstańczych,
zarazem też dawała pewne zyski miastu. Pamiętajmy o tym, że jeszcze w czasie I
wojny światowej w Niemczech pojawiły s

[broneknotgeld]

Pamiętajmy o tym, że jeszcze w czasie I wojny światowej w Niemczech pojawiły
się liczne rzesze kolekcjonerów notgeldów, a potem popularność tego typu
zbieractwa jeszcze się nasiliła. Siłą rzeczy emitenci zaczęli liczyć na to, że
sporą część puszczonych w obieg walorów nie będą musieli wykupić, a tym samym
osiągną pewne zyski. Właśnie to było głównym powodem wielu emisji samorządowych
w latach 1920-1921.

W samej Królewskiej Hucie pieniądze powstańcze były ostatnimi walorami tego
typu, wystawionymi przez magistrat. Z uwagi na zmianę przynależności państwowej
nie pojawiły się tu banknoty inflacyjne, choć sama marka niemiecka jeszcze
przez pewien czas była prawnym środkiem płatniczym na tym terenie.

Chorzów

[broneknotgeld]

Papierowe notgeldy gminy Chorzów (1914-1918)

Chorzów w czasie I wojny światowej i bezpośrednio po niej był gminą
wiejską, wchodzącą w skład powiatu katowickiego. Rozwijający się
intensywnie w sąsiednich miejscowościach przemysł powodował , iż
znaczenie gospodarki rolnej systematycznie tutaj spadało.
Bezpośrednio przed wojną większość mieszkańców gminy utrzymywała się
z pracy najemnej w zakładach Katowic, Królewskiej Huty i innych
miejscowości.
Także i tutaj zanik w obiegu pieniądza kruszcowego, widoczny w
sierpniu 1914 roku, był niezwykle uciążliwy dla ludności. Zarząd
gminy wyemitował więc szybko własne pieniądze zastępcze w postaci
kolorowych kartoników z jednostronnym nadrukiem zaopatrzonych w
pieczecie gminne i podpisy.
Pierwsza edycja obejmowała 1,2 i 5 marek. Ważne były oficjalnie od
25 sierpnia do 10 października 1914 roku.
Pomocną okazała się też Gminna Kasa Oszczędnościowa, która wydała w
uzgodnieniu z władzami samorządowymi odcinki o nominałach ½ i jednej
marki, przy czym termin ich ważności był na walorach określony
identycznie.
Te pierwsze edycje chorzowskie pod koniec 1914 roku rzeczywiście
wycofano z obiegu, gdyż rynek sukcesywnie był już nasycany
niskonominałowymi banknotami emitowanymi legalnie przez państwową
Kasę Oszczędnościowo-Kredytową i rozprowadzanymi za pośrednictwem
jej lokalnych agend. Dopiero trudny dla Niemiec 1916 rok zaowocował
kolejnymi edycjami lokalnego pieniądza zastępczego, jako że z
obiegu zniknęła również drobna moneta zdawkowa. W większych
miastach próbowano temu zaradzić poprzez monetarnych notgeldów, co
okazało się jednak zbyt kosztowne, a pieniądz tego typu i tak szybko
tracił się z obiegu.
Gmina Chorzów z końcem 1916 roku wydała kolejne samorządowe walory
papierowe o niewielkich nominałach.
Pierwszą serię (10, 25, 50 fenigów) wydano z datą emisji 12.12.1916
r, przyjmując ich ważność do 01.03.1917.
Kolejna edycja (o identycznych nominałach) nastąpiła jeszcze przed
utratą ważności poprzednich notgeldów, gdyż z datą 20,02.1917, przy
czym ich ważność określono do 01.07.1917.
Trzecia seria notgeldów zdawkowych pojawiła się w Chorzowie z pewnym
opóźnieniem. Możliwe, ze władze gminy przedłużyły ważność
poprzednich walorów, bo jednak ich obecność na lokalnym rynku ciągle
była koniecznością.
Tak więc kolejne , kolorowe banknoty zastępcze, drukowane
jednostronnie na papierze ukazały się tutaj dopiero jesienią 1917
roku. Datę emisji określono na 10.09.1917, przy czym pieniądz ten
miał być ważny aż do 01.04.1918 roku. W rzeczywistości ich obieg
mógł być również nieco przedłużony, choć to tylko przypuszczenie.
W każdym bądź razie do kolejnych edycji na terenie tej gminy już nie
doszło.
Dzisiaj na rynku kolekcjonerskim notgeldy chorzowskie pojawiają się
raczej rzadko, sa więc tym samym walorami poszukiwanymi przez
zbieraczy.

Bismarckhutte

[broneknotgeld]

Banknoty zastępcze gminy Bismarckhütte (Wielkie Hajduki) 1914-1924.

Wielkie Hajduki zwane w tym czasie oficjalnie Bismarckhütte były w
owym okresie ludną gminą powiatu bytomskiego, gdzie mieszkało ponad
20 tysięcy mieszkańców. Ludność utrzymywała się głównie z pracy w
przemyśle rodzimym, jak też w prężnie rozwijających się zakładach
umiejscowionych na terenie sąsiednich miejscowości. Tak jak gdzie
indziej i tutaj wybuch I wojny światowej spowodował olbrzymie
trudności na lokalnym rynku, z uwagi na raptowny zanik w obiegu
pieniądza kruszcowego.
Pomocnym okazał się jednak samorząd, którego władze wyemitowały w
tym czasie na kolorowych kartonikach własne pieniądze zastępcze o
nominałach ½, 1, 2 i 5 marek. W jednostronne umiejscowionym nadruku
określono nominał danego waloru, rok emisji (1914) i datę ważności
do 15.X.1914 r. Ważność notgeldu uwierzytelniona była napisową
pieczęcią gminną, jak też podpisami naczelnika i urzędnika
odpowiedzialnego z ramienia kasy gminnej.
Warto tu dodać, że gminą tej wielkości zarządzał nie sołtys, a
burmistrz (taką tytulaturę odczytać można bezpośrednio na walorach.
Oczywiście potem nastąpiła dłuższa przerwa w emisji lokalnego
pieniądza zastępczego. Konieczność jego wydawania pojawiła się
ponownie w 1916 roku, przy czym w Wielkich Hajdukach zaczęto dość
regularnie wydawać niskonominałowe odcinki o wartości ¼ i ½ marki,
gdyż te okazały się w praktyce najbardziej przydatne. Ludność
przyzwyczaiła się do kolejnych krótkoterminowych edycji gminnych
walorów, które systematycznie wprowadzano do obiegu. Doszło do tego
kilkunastokrotnie, choć nie zawsze wprowadzano obydwa nominały
równocześnie. Do 1921 roku nadruk na nich każdorazowo był
jednostronny. Na walorach tych widoczne jest godło gminy (pół orła i
umieszczone po drugiej stronie trzy elementy: korona, godło
górnicze, inicjał „B”). Napisy obejmują z kolei nominał, nazwę
gminy, rok emisji i datę ważności. Widnieją też na nich: nazwisko
burmistrza (Fuhrmann), nazwiska urzędnika z ramienia Głównej Kasy
Gminnej. Każdy z tych walorów zawiera też niezbyt czytelny dodatkowy
nadruk w kolorze żółtym – dwa godła gminy – napisy „Bismarckhütte”.
Stosowany papier posiadał też delikatny kolorowy poddruk w postaci
mozaiki kratek i krzyżyków.
Z uwagi na odmienność i swoistą specyfikę dwóch ostatnich edycji,
nominowanych zresztą wyjątkowo w fenigach (25 i 50) a nie w markach,
warto omówić je nieco dokładniej.
Pierwsza edycja z 1921 roku była typowa serią propagandową,
nawołującą do udziału w Plebiscycie. Wyjątkowo były to też notgeldy
ilustracyjne, gdyż na awersie umieszczono centralnie widok gminnego
ratusza wybudowanego w 1911 roku. Na niższym nominale, beżowy ratusz
obwiedziony białym konturem umieszczony jest również na beżowym tle.
U dołu, czarny napis „Plebiscyt 20.III.1921” i tekst propagandowy,
znajduje się na zielonym tle, a z jego boków widoczne są białe
kartki do głosowania na dwie opcje.
Nazwa miejscowości jest dwujęzyczna z określeniem regionu, co w
wersji polskiej brzmiało „Bismarkhuta – Górny Śląsk”.
W przypadku nominału 50 jakby tylko zmodyfikowano kolorystykę.
Ratusz dalej jest beżowy, lecz tło stanowi kolor zielony, a
umieszczone poniżej napisy są na tle beżowym.
Rewersy tych notgeldów propagandowych są w tonacji szarej, z godłem
gminy i treścią wzorowaną na wcześniejszych edycjach. Z ramienia
gminy odpowiedzialni za emisję są: Fuhrmann, Dworaczek i Schöffe.
Trudno określić efekt propagandowy takiego pieniądza, choć warte
szczególnego podkreślenia jest to, że pojawia się na nich nazwa
Górny Śląsk, jakby podkreślająca możliwość ustanowienia odrębnej
prowincji o tej nazwie w ramach Republiki Weimarskiej. Było to
odpowiedzią na polską ustawę o autonomii Śląska.
W miejscowości o mniej więcej podobnej ilości mieszkańców
polskojęzycznych i niemieckojęzycznych, gdzie w wyborach
samorządowych 1919 roku strona polska uzyskała jednak wyraźną
przewagę, wyniki głosowania plebiscytowego mogły jednak zaskoczyć.
Nieomal 2/3 wotantów zagłosowało za Niemcami.
Toczące się potem szybko wypadki polityczne i wybuch Powstania
Majowego, niejako wymusiły kolejną edycję pieniądza zastępczego.
Ostatnia już seria, obejmująca podobnie jak poprzednia nominały 25 i
50 fenigów, właściwie okazała się tradycyjna. Notgeldy drukowane
jednak były już dwustronnie. Na szarym papierze zastosowano nadruk
czerwony, obejmujący też godło gminy. Podobnie zastosowano te
delikatny, żółty nadruk (dwa godła z nazwą miejscowości). Obydwie
strony różnią się nieco krojem liter i cyfr. O specyfice tej edycji
świadczy fakt, iż na jednej stronie teksty są w całości polskie, a
na drugiej niemieckie.
Odpowiedzialność za emisję jest tym razem jakby trójstronna:
Burmistrz (w wersji polskiej sołtys) – Fuhrmann
Zarząd Gminy – Dworaczek, Paczyński, Radwan, Gollasch, Stellmach,
Kotzur
Główna Kasa – Körner
W pewnym sensie pieniądz ten był pomocny gminie i potrzebny w czasie
powstania, jak też bezpośrednio po tym wydarzeniu.
Do kolejnej edycji lokalnych banknotów zastępczych już tutaj nie
doszło, więc z rokiem 1921 historia notgeldów tej miejscowości się
zamyka.

Kończyce

[broneknotgeld]

Pamiątkowe notgeldy Konczyc

Pieniądz zastępczy (niem. notgeld) pojawił się masowo na terenie Niemiec w
momencie wybuchu I wojny światowej. Dopiero zaś po dziesięciu latach, w efekcie
reformy marki niemieckiej z 1924 roku, całkowicie zniknął z obiegu.

W latach 1920-1922, szeroko wykorzystywano bony pieniężne w celach reklamowych
i propagandowych. Na terenie Górnego Śląska dość często używano notgeldów do
prowadzenia propagandy plebiscytowej.

Już po zakończeniu walk powstańczych, w szeregu miejscowości, które ostatecznie
miały zostać przyłączone do Polski, wydano edycje upamiętniające fakty, w
efekcie których tereny te zmieniły swoją przynależność państwową. Tak stało się
właśnie w Kończycach.

W gminie tej, wchodzącej w skład powiatu zabrzańskiego (Hindenburg),
zamieszkiwało więcej Polaków niż Niemców. W przeprowadzonym plebiscycie również
przeważały głosy oddane za Polską. III powstanie śląskie oraz wyznaczenie nowej
granicy państwowej, władze samorządowe upamiętniły jedyną emisją pieniądza
zastępczego w tej gminie z datą 1 marca 1922 roku. Cała seria bonów objęła trzy
nominały: 50 fenigów, 1 i 2 marki. Awersy tych walorów są podobne. Dominuje na
nich godło Kończyc. Określono tu też precyzyjnie okres ważności, do 1
października 1923 r. Odróżnia więc je tyko zastosowana kolorystyka i nominał.

Ciekawsze są rewersy. Zwłaszcza, że dominują na nich treści propagandowe. Na
nominale 50 fenigów widzimy więc teren, gdzie ma biegnąć nowa granica
państwowa, a obok polskiego żołnierza, który niebawem będzie jej strzec.
Jeszcze dobitniej przedstawiono to na rewersie jednomarkówki, gdzie widzimy
górnośląskiego robotnika wykuwającego polskiego orła, a w tle przemysłowy
krajobraz regionu.

Najwyższy nominał tej serii prezentuje z kolei prace związane z bezpośrednim
wytyczeniem granicy. Ustanowienie jej na maleńkiej rzeczce Czarniawce, miało
istotne znaczenie również dla sąsiedniego Zabrza. Spora część powiatu
zabrzańskiego zmieniła wtedy swoją przynależność państwową. Sama gmina Zabrze,
dopiero właśnie w 1922 roku uzyskała prawa miejskie, choć aspirowała do tego od
wielu lat.

Ważnym w przypadku notgeldów z Kończyc jest też postać ich projektanta –
Stanisława Ligonia. Człowiek to wielce zasłużony dla sprawy polskości części
Górnego Śląska. Walory te produkowano w mikołowskiej drukarni Karola Miarki,
gdzie w pewnym okresie St. Ligoń pracował jako ilustrator (studiował malarstwo
w Krakowie i Berlinie). Dziś na te pieniądze możemy patrzeć także jako na
pamiątki po artyście i bardzo wszechstronnym działaczu kultury, z którego
dorobku typowo malarskiego, nie pozostało do naszych czasów zbyt wiele.

Górnośląski Okręg Przemysłowy

[broneknotgeld]

Notgeldy GOPu.

W związku z pewnym wzrostem zainteresowania tematem pieniądza zastępczego
polskich zbieraczy, jak również osób pasjonujących się historią naszej „małej
ojczyzny”, warto przedstawić na tych łamach notgeldy wydawane specjalnie dla
potrzeb ludności GOP-u.

Pieniądz ten jest o tyle ciekawy, że zapewniono mu pełny obieg na stosunkowo
dużym obszarze, eliminując tym samym podstawową uciążliwość w posługiwaniu się
banknotami zastępczymi. Oczywistym minusem był jednak i w tym przypadku typowy,
krótki okres ważności.

Jesienią 1918 roku Bank Rzeszy wręcz nakłaniał władze większych miast do emisji
pieniądza zastępczego o stosunkowo wysokich nominałach. Wiązało się to z
ówczesną sytuacją polityczną Niemiec (porażka na froncie, kapitulacja i
rewolucyjne wrzenie), co miało niewątpliwy wpływ na wyraźnie odczuwany
niedostatek państwowego pieniądza na rynku. W dużych miastach i ośrodkach
przemysłowych sytuacja była szczególnie uciążliwa. Tak więc następujące miasta
i powiaty: Bytom, Gliwice, Zabrze, Katowice, Królewska Huta (dzisiejszy
Chorzów), Pszczyna, Rybnik i Tarnowskie Góry wydały wspólny pieniądz o
nominałach 5, 10, 20 marek, na łączną kwotę 25 milionów marek. Taką wartość
miało w każdym bądź razie zabezpieczenie tej emisji, choć prawdopodobnie samych
banknotów puszczono w obieg na nieco większą sumę.

Notgeldy te drukowano w Głogowie na papierze posiadającym znaki wodne, a
dodatkowym zabezpieczeniem była okrągła, sucho tłoczona pieczęć z niemieckim
orłem i biegnącym otokowo napisem „Oberschlesischer Industriebezirk”. Wszystkie
były numerowane, przy czym nominał 5 marek istnieje w trzech odmianach
związanych z oznaczeniem serii. Na pozostałych dwóch nominałach serii nie
określono. Awersy walorów są podobne, z oznaczeniem wartości, suchą pieczęcią i
spisem wystawców (emitentów). 5 i 10 marek jest w tonacji zielono-niebieskiej,
a 20 marek w szaro-niebieskiej. Rewersy natomiast są odmienne i przedstawiają:

5 marek - fragment kopalni

10 marek – całą kopalnię

20 marek – pracę w zakładzie metalurgicznym (huta „Królewska”)

Nie podano daty emisji, lecz najprawdopodobniej wprowadzono je do obiegu z
końcem listopada 1918 roku. Data ważności tych walorów jest identyczna:
01.IV.1919 rok.

Na tym jednak wspólna działalność emisyjna wymienionych miejscowości GOP-u się
nie skończyła. Nieco później wydano bowiem notgeld o nominale 25 fenigów,
bardzo przydatnym i usprawniającym obieg pieniądza na lokalnym rynku. W spisie
wystawców tego niskonominałowego banknotu nie podano jednak już Pszczyny. Na
terenie tego miasta i powiatu obiegały wtedy lokalne niskonominałowe bony, więc
władze miejskie prawdopodobnie nie były zainteresowane współpracą w tym
zakresie. Niestety, tym razem też nie podano daty emisji, a jedynie datę
ważności: 30.IX.1919 rok. Sam walor, tak jak inne, produkowano w Głogowie na
papierze za znakami wodnymi, oznaczając serię i numerację.

Kolejnym, ostatnim już wprowadzonym do obiegu pieniądzem zastępczym, jest
późniejsza wersja nominału 25 fenigów, o mniejszych wymiarach i szacie
graficznej, lecz również z oznaczeniem serii i numeracją. Daty wydania
tradycyjnie nie określono, a jedynie datę ważności: 31.XII.1919 rok.

Planowano zresztą kolejne wydania banknotów o wyższych nominałach,
zastępujących te które w kwietniu 1919 roku traciły ważność. Dowodem na to jest
zachowany projekt waloru z datą ważności do 31.XII.1919 r. Możliwe, że
zachowały się też odmienne projekty tego i innych nominałów. Do samej emisji
jednak już nie doszło, prawdopodobnie z uwagi na opór władz zwierzchnich.

Pieniądz tego typu nie był przecież pełnoprawnym środkiem płatniczym. Władze
państwowe, jak też poszczególnych prowincji, popierały to przymuszone
koniecznością, lecz równie często starały się też ograniczać to zjawisko.

Skompletowanie dzisiaj wszystkich notgeldów GOP-u, choć nie ma ich wiele, nie
jest sprawą łatwą. Co prawda nie są to jakieś unikaty, ale na naszym rynku
kolekcjonerskim pozycje o wyższych nominałach spotyka się raczej rzadko.
Łatwiej zdobyć już te o wartości 25 fenigów, z reguły jednak są w gorszych
stanach zachowania. Warto jednak się tymi banknotami zainteresować, wszak są to
ciekawe w sensie historycznym walory, mogące być ozdobą każdego zbioru
notgeldów, obejmującego tereny ówczesnych prowincji niemieckich, leżących w
granicach dzisiejszej Polski.

Nowy Bytom

[broneknotgeld]

Notgeldy "Friedenshutte".

W czasie I wojny światowej pieniądze zastępcze w postaci bonów pojawiły się
również na terenie Nowego Bytomia, dzisiejszej dzielnicy Rudy Śląskiej.

Oczywiście nie mogło tu być gminnych emisji samorządowych, bo teren ten
stanowił wtedy integralną część miasta Bytom. Mieszkańcy mogli więc posługiwać
się edycjami bytomskiego magistratu.

Istniejąca tu jednak huta „Friedenshutte”, będąca największym zakładem
przemysłowym w tym rejonie, dla potrzeb swojej licznej załogi wydawała w latach
1916 - 1917 własne, niskonominałowe bony pieniężne. Tak więc dokładnie
18.XII.1916 roku rozprowadzono wśród załogi pierwszą edycję walorów o
nominałach 25 i 50 fenigów. Drukowano je jednostronnie na kolorowym papierze,
określając od razu ich datę ważności do 31.I.1917 r. Każdy egzemplarz opatrzony
był odręcznym podpisem osoby odpowiedzialnej za tę emisję. Pieniądze te
przyjmowane były bez ograniczeń w kasie huty i w hutniczym domu towarowym gdzie
pracownicy najczęściej zaopatrywali się w podstawowe produkty spożywcze. Jego
nazwa „Huttenkaufhaus” po dzień dzisiejszy funkcjonuje w tradycji
ustnej. „Kafaus” to teraz jednak nie tyko sam dobrze zachowany budynek domu
towarowego, ale zarazem potoczna nazwa całego osiedla robotniczego.

Pierwsza edycja hutniczych notgeldów nie zaspokoiła jednak potrzeb i już w
styczniu 1917 roku przygotowano kolejną serię odcinków, które zastąpić miały
walory tracące swoją ważność. Tym razem wyemitowano nominały 5, 10, 25, 50
fenigów. Tradycyjnie wykonano je na kolorowym papierze z jednostronnymi
nadrukami. Dokładnie sprecyzowano na nich datę emisji 24.I.1917 r. Właściwym
emitentem była „Oberschlesische Eisenbahn – Bedarfs – Aktiengesellschaft”, gdyż
huta już od 1871 roku wchodziła w skład tego koncernu, założonego przez
hrabiego Karola Wolfganga Ballestrema. Pojawiły się też na tych notgeldach
nazwiska Buscha i Niemeyera, czyli ówczesnych dyrektorów huty. Początkowo
stosowano też odręczny podpis osoby nadzorującej edycję. Nie było to jednak
zbyt wygodne. Zapewne też z uwagi na stosunkowo długi okres ważności (do
30.VI.1917 r) i możliwość pojawienia się fałszerstw, zrezygnowano z podpisu
zastępując go suchą pieczęcią koncernu „Oberbedarf”. Te lepiej już
zabezpieczone odmiany bonów drukowano też na nieci innym papierze.

Omawianymi notgeldami posługiwała się cała załoga huty i rodziny pracowników.
Warto jednak nadmienić, że w czasie I wojny światowej, w dzisiejszej
hucie „Pokój” pracowało też wiele jeńców wojennych. Dla potrzeb istniejącego
przy hucie obozu jenieckiego dyrekcja zakładu emitowała specjalne bony
jenieckie. Walory te nie były datowane, jednak można przypuszczać, że używano
ich w okresie od 1915 do 1918 roku.

Pieniądze zastępcze huty stanowią dziś ciekawą pamiątkę długoletniej historii
tak znaczącego dla rozwoju górnośląskiego przemysłu przedsiębiorstwa.

Historia w notgeldach ukryta

[broneknotgeld]

Początek 1921 roku na Górnym Śląsku upływał pod znakiem ostrej walki
propagandowej, związanej ze zbliżającym się terminem Plebiscytu (20.III.1921r),
który miał zadecydować o przynależności państwowej tego terenu.

Właśnie w tym czasie gmina Bielszowice wydała serię banknotów zastępczych o
szczególnie ciekawych rewersach. Wyróżnia je przedstawienie mapki obszaru
plebiscytowego od wschodu graniczącego z Polską, a od zachodu ze Śląskiem.
Pomimo wydrukowania obok typowego dla tego okresu wierszyka o proniemieckiej
wymowie, nie zdecydowano się na mapce umieścić nazwy Niemiec, co byłoby czymś
oczywistym. Przecież głosować można było tylko za Polską lub Niemcami.
Pominięcie nazwy państwa było jednak zamierzone, choć aby to zrozumieć trzeba
cofnąć się nieco w czasie.

Po przegranej I wojnie światowej Niemcy, w myśl początkowych ustaleń traktatu
pokojowego, miały stracić cały Górny Śląsk na rzecz Polski. Szybko jednak od
tego odstąpiono, decydując się na przeprowadzenie plebiscytu na tym terenie.
Niepewny los państwowości tego obszaru wymuszał niejako na Polsce i Niemczech
kroki które miały skłaniać miejscową ludność do opowiedzenia się za jedną z
tych opcji państwowych.

Trzecia droga też początkowo wydawała się dość prawdopodobna, a było nią
powstanie niezależnego państwa Górny Śląsk w postaci republiki której
suwerenność gwarantowałyby państwa sąsiednie. Hasło „Górny Śląsk dla
Górnoślązaków” było wtedy bardzo nośne i przyczyniło się do szybkiego wzrostu
znaczenia Związku Górnoślązaków jako organizacji wręcz masowej. Ideę
niezależnej państwowości poparła też najważniejsza siła polityczna na tym
terenie, czyli katolicka partia Centrum. Podobnie część potentatów
przemysłowych w takim rozwiązaniu widziało sposobność uniknięcia kosztów
ogromnych reparacji wojennych, które Niemcy miały ponieść

Aby zneutralizować wpływy propolskie i tendencje separatystyczne pierwszy
znaczący ruch zrobiły Niemcy powołując do życia, ustawą sejmu pruskiego z
14.X.1919 r, prowincję Górny Śląsk w miejsce dotychczasowej rejencji opolskiej.

Dało to znaczący impuls do opracowania polskiej ustawy o autonomii przyszłego
województwa śląskiego. Ostatecznie uchwalono to dopiero 14.VII.1920r niejako
pod wrażeniem niekorzystnych dla strony polskiej wyników plebiscytowych na
Mazurach.

Ostatnie posunięcie prawodawcze o dużym oddźwięku propagandowym jednak również
należało do Niemiec. Była to ustawa o Górnym Śląsku, uchwalona przez Reichstag
27.XI.1920 roku i wpisana do konstytucji weimarskiej. Ustawa ta zobowiązywała
władze Niemiec, po przejęciu terenu plebiscytowego, do zorganizowania w
prowincji górnośląskiej referendum w sprawie podniesienia jej rangi do statusu
kraju związkowego.

Szansa na pełne uniezależnienie się od Prus jako odrębnego kraju, przyciągnęła
tym razem partię Centrum i wielu działaczy związanych z ruchami ślązakowskimi,
z których najzagorzalsi widzieli w tym kolejny krok na drodze do ustanowienia
odrębnej państwowości.

Tak więc mapka na bielszowickim notgeldzie miała pewien podtekst. Służyć miała
nakłonieniu ludności o „opcji śląskiej” do głosowania za Niemcami. Poczynania
tego typu były dość skuteczne, gdyż zaowocowały korzystnym dla strony
niemieckiej rozstrzygnięciem plebiscytowym. Dopiero III powstanie śląskie
okazało się zwycięskie dla strony polskiej, a późniejsze rozgraniczenie
spornych terenów ogromnie osłabiło prowincję Górny Śląsk. I choć referendum w
sprawie podniesienia prowincji do rangi kraju ostatecznie przeprowadzono
3.XI.1922 r, to jednak w zmienionej już sytuacji nie mogło przynieść
zakładanego wcześniej efektu.

Górny Śląsk został więc przedzielony granicą państwową. Z jednej strony było
polskie autonomiczne województwo śląskie, którego dzieje są dzisiaj szeroko
popularyzowane i doceniane, a z drugiej mamy prowincję pruską o nazwie tożsamej
z całym regionem, której historii w obecnej dobie też nie należy pomijać, choć
związana jest ściśle z międzywojennymi dziejami państwowości niemieckiej.
Przykładem pewnej nieznajomości losów tej prowincji może być sprawa jej
stolicy. Dzisiejsi regionaliści wskazują tu prawie wyłącznie na Opole, które
było siedzibą nadprezydenta i jego urzędu, czyli reprezentanta władzy krajowej
(Prus) w terenie. Tymczasem sejmik prowincjonalny, jego wydział i starosta
krajowy urzędowali w Raciborzu, a z kolei władze skarbowe umiejscowiono w
Nysie. Również sam Wrocław, będący przed 1919 rokiem stolicą całej prowincji
śląskiej, z dużymi oporami i bardzo wolno wyzbywał się swych uprawnień na
terenie, który w myśl ustawy miał mu już nie podlegać.

Historia naszej ziemi jest więc dość skomplikowana, ale przecież niezwykle
ciekawa i warto ją zgłębiać, zwłaszcza że można już to robić bez
narodowościowych uprzedzeń.

[broneknotgeld]

„Banknoty zastępcze Śląska 1914-1924”

W sierpniu 1914 roku, z chwilą wybuchu I wojny światowej, na terenie całych
ówczesnych Niemiec odczuwany był dotkliwy brak pieniądza monetarnego o
nominałach od ½ do 20 marek. Spowodowane to było poczynaniami państwa,
starającego się zwiększyć swoje rezerwy złota, jak też reakcją ludności która
pochowała złote i srebrne monety na „czarną godzinę”. Aby zaradzić powstałym
trudnością władze samorządowe, a nawet większe przedsiębiorstwa szybko
zdecydowały się na emisję prowizorycznego pieniądza zastępczego, o ograniczonym
czasie i terenie obiegu. Nie było to w pełni legalne, ale z konieczności
tolerowane przez państwo. Pojawiły się walory zwane notgeldami i nikt
początkowo nie przypuszczał, że emisje tego typu występować będą w całej
dekadzie 1914-1924.
Zaowocowało to dziesiątkami tysięcy różnorodnych banknotów i bonów oraz
tysiącami notgeldów monetarnych.
Również na Śląsku, wtedy prowincji Prus podzielonej administracyjnie na trzy
rejencje, było to zjawisko powszechne. Szczególnie dużo wystawców pieniądza
tego typu pojawiło się na Górnym Śląsku, czyli ówczesnej rejencji opolskiej. W
rejencji wrocławskiej sporo pieniądza zastępczego pojawiło się w samej stolicy –
Wrocławiu, jednak prym wiódł tu Wałbrzych. Bogactwo emisji wałbrzyskich
początkowo wynikało z jego roli centrum przemysłowego, a później z chęci
osiągnięcia dodatkowych wpływów do kasy miejskiej. Podobnie było w rejencji
legnickiej, gdzie samą Legnicę zdystansowała Zielona Góra emitująca wiele serii
reklamowych, bo przecież miasto to słynęło wtedy ze swych winnic i sadów.
Notgeldy są dziś namacalnym świadectwem historycznym najważniejszego okresu
minionego stulecia, gdy na gruzach trzech cesarstw tworzyły się nowe państwa
europejskie, w tym też odradzała się niepodległa Polska. Plebiscyt i walka
zbrojna powstańców śląskich również zostały utrwalone na tych walorach, szeroko
wykorzystywanych do celów propagandowych. Ostateczny kres rozpowszechnianiu
lokalnego pieniądza położyła dopiero reforma waluty niemieckiej, kończąca okres
hiperinflacji.

Wystawa „Banknoty zastępcze Śląska 1914 – 1924” obejmuje łącznie ponad 2000
banknotów i bonów z około 160 miast i gmin tego regionu. Ekspozycja ma
charakter przenośny, gdyż powstała z myślą o prezentowaniu jej w powiatach i
miastach śląskich, gdzie emitowano pieniądze tego typu. Z uwagi na jej
edukacyjny i regionalny charakter szczególnie godna jest polecenia placówkom
oświatowym. Stanowi przecież swoistą swoiste przedstawienie historii regionu
i „małych ojczyzn” (powiatów, miast, a nawet gmin). Dzieci i młodzież szkolna
na wystawie mają okazję poznać dzieje swego bezpośredniego otoczenia.

[verso.o]

Pozdrowienia z Kluczborka

forum.gazeta.pl/forum/72,2.html?f=26289&w=54738049&a=56516003

Piekarskie banknoty zastępcze.

[broneknotgeld]

Piekarskie banknoty zastępcze.

W momencie wybuchu I wojny światowej, na terenie całych Niemiec,
nastąpił niedobór pieniądza kruszcowego o nominałach od 1/2 marki do
20 marek. Utrudniało to niebywale codzienne zakupy ludności. Aby
jakoś temu zaradzić, władze samorządowe gmin i miast oraz dyrekcje
większych zakładów pracy, wydały własne banknoty zastępcze zwane
notgeldami. Walory te miały pełnić rolę pieniądza w stosunkowo
krótkim okresie czasu i na niewielkim terenie. Z konieczności
zjawisko to było tolerowane przez władze państwowe.

W Piekarach, leżących w strefie przygranicznej, które miały wtedy
status gminy liczącej już jednak około 10 000 mieszkańców, sytuacja
na lokalnym rynku była szczególnie trudna. Większa część ludności
nie utrzymywała się przecież z rolnictwa lecz z pracy w przemyśle.
Tymczasem zakupy artykułów spożywczych już w sierpniu 1914 roku
stały się uciążliwe, z uwagi na braki pieniądza o odpowiednich
nominałach.

Aby więc ułatwić życie mieszkańcom, samorząd szybko wprowadził do
obiegu walory zastępcze w postaci bonów. Edycja ta objęła jednak
tylko nominał 1 marki. Wykonano je na białym papierze, stosując
jednostronny nadruk precyzujący emitenta, nominał i okres ważności
tego pieniądza (od 6.VIII do 30.IX.1914 r). Jako pewnego rodzaju
zabezpieczenie i gwarancję ważności stosowano pieczęć gminną z
godłem, numerację i odręczny podpis osoby nadzorującej emisję.
Mieszkańcy Piekar przyjmowali te walory przymuszeni koniecznością.
Gmina jednak gwarantowała ich wykup w określonym terminie, już po
utracie ich ważności, choć zapewne stosowano też jakieś
ograniczenia. Niewiele tych jednomarkówek pozostało w rękach
ludności, bo dzisiaj te notgeldy należą do kolekcjonerskich
rarytasów.

Koniec 1914 roku cechowało uporządkowanie sytuacji pieniężnej w
Niemczech, więc nastąpił zanik edycji zastępczych. Państwo to
jednak nie było dostatecznie przygotowane do prowadzenia
długotrwałych, wyniszczających działań wojennych i ta stabilizacja
marki okazała się być tylko przejściowa. Praktycznie już w 1916 roku
władze lokalne zmuszone były sięgnąć po wypróbowane wcześniej
sposoby i ponownie wydawać własne pieniądze. Tym razem dotyczyło to
z reguły mniejszych nominałów, czyli fenigów.

W Piekarach kolejne bony pojawiły się jednak dopiero z początkiem
1917 roku. Wprowadzono wtedy do obiegu dwa nominały: 25 fenigów i
1/2 marki. Niższy walor drukowano dwustronnie na kartoniku w kolorze
różowym, a wyższy na zielonym. Na stronie głównej tych bonów
tradycyjnie sprecyzowano nominał, emitenta, okres ważności (od 25.I
do 31.XII.1917 r). Widzimy tu też trzy podpisy osób
odpowiedzialnych, numerację i pieczęć gminną (bez godła). Na
odwrocie nadruk ma formę ozdobnej ramki, w której środku jest
drukowaną pieczęć gminną z godłem i tekstem „GEMAINDE DEUTSCH
PIEKAR – BEUTHNER KREIS”.

Na tych walorach właściwie kończy się historia piekarskich banknotów
zastępczych, bo do kolejnych edycji w tej gminie już nie doszło.
Warto jednak zwrócić szczególną uwagę na napisy pieczętne. W tym
czasie gmina wchodziła w skład powiatu bytomskiego, co znajduje
swoje odzwierciedlenie w napisach. Nazwa Piekary wywodzi się ze
służebnych powinności jej mieszkańców wobec grodu, czyli Bytomia i
pojawia się już w dokumencie z 1277 roku. „Piekary Niemieckie”
natomiast po raz pierwszy zastosowano w dokumencie z 1332 roku.
Wiąże się to z rozwojem górnictwa srebra i ołowiu, czym zajmowali
się tutaj już wtedy koloniści niemieccy. Dalsze koleje losów,
właściwie całego Śląska, miały istotny wpływ na utrwalenie się tej
formy (Deutsch Piekar). Co prawda z początkiem XX wieku nie
odzwierciedlało to zupełnie stosunków ludnościowych. Ogromną
większość w gminie stanowiła ludność polska, ale przecież
miejscowość do połowy 1922 roku wchodziła w skład państwa
niemieckiego, więc tradycja tej nazwy szła w parze z logiką.

Plebiscyt, III powstanie śląskie i zmiana państwowości zaowocowały
zmianą nazewnictwa na Piekary Wielkie, które weszły w skład powiatu
tarnogórskiego, bo przecież Bytom pozostał w Niemczech. Nazwa
Piekary Śląskie pojawia się oficjalnie w 1934 roku, w momencie
połączenia się z sąsiednim Szarlejem. Prawa miejskie uzyskane
zostały zaraz po II wojnie światowej. Zaś lata 70-te XX wieku
zaowocowały dalszą ekspansję miasta dzięki przyłączeniu Kozłowej
Góry, Brzezin Śląskich, Brzozowic-Kamienia i Dąbrówki Wielkiej.

Wszystkie wymienione wyżej miejscowości w okresie I wojny światowej
emitowały własne pieniądze zastępcze. Temat to więc dość obszerny i
wart większego zainteresowania fachowców i szerszej popularyzacji.
Walory te wiele nam mogą dzisiaj powiedzieć o jakże ciekawych
dziejach dzielnic tworzących obecnie Piekary Śląskie.


Bronisław Wątroba

Kozłowa Góra

[broneknotgeld]

Papierowy pieniądz zastępczy Kozłowej Góry (Koslowagora O/S) – 1917

Gmina Koslowagora wchodziła w skład powiatu tarnogórskiego – dzisiaj to jedna z dzielnic Piekar Śląskich. Z początkiem XX wieku przeważała w tej gminie ludność autochtoniczna, utrzymująca się głównie z rolnictwa. W momencie wybuchu I wojny światowej zapewne i tam drobny handel codzienny był utrudniony, jednakże nie doszło do emisji pieniądza zastępczego. Dopiero dalsze koleje wojny zaskutkowały tym, iż władze gminy wydały własne, niskonominałowe bony. Emisłą ich nastąpiła zapewne w 1917 roku. Choć same walory nie zawierają żadnych dat, właśnie ten okres wydaje się być pewny – w tym czasie do analogicznych edycji doszło w całych Niemczech.
Tak więc gmina wydała własne walory o nominałach: 10,20,25 i 50 fenigów. Wykonała je na kolorowym papierze, o zróżnicowanej fakturze, augsburska firma J.P.Himmera. Posiadają jednostronny nadruk w kolorze czarnym. W ozdobnej czarnej ramce widoczny jest też kolorowy poddruk. Widoczne na bonach nazwisko Tyczka nie dziwi – w gminie Niemcy byli w mniejszości. Walory wprowadzone do obiegu zaopatrzone były dodatkowo w tuszową pieczęć gminną, umieszczoną na awersie. Rewersy były czyste.
Obecnie na rynku kolekcjonerskim spotyka się walory pieczętowane, jak też bez pieczęci gminnej, co może świadczyć o tym, iż część nakładu praktycznie nie weszła do obiegu. Po pewnym czasie mogła być rozprowadzona wśród licznych kolekcjonerów, przynosząc zysk kasie gminnej.
Po wojnie nie wydawano już tam lokalnych bonów – te pozostały jako ciekawa pamiątka trudnych lat minionej epoki.

Brzeziny

[broneknotgeld]

Pieniądz zastępczy Brzezin Śląskich (Birkenhain) 1914-1917

Brzeziny – obecnie dzielnica Piekar Śląskich, to dawna gmina Birkenhain, zwana po przejęciu jej przez władze polskie w 1922 roku Brzezinami Śląskimi.
Spora część ludności gminy z początkiem XX wieku utrzymywała się już z pracy w przemyśle, więc w momencie wybuchu I wojny światowej, władze gminy starały się jakoś zaradzić niedostatkowi pieniądza kruszcowego na rynku lokalnym. Szybko wydały własne bony krótkoterminowe.
Emisja z sierpnia 1914 roku objęła cztery nominały: 25, 50 fenigów, 1 i 3 marki. Bony fenigowe nie były datowane. Wykonano je na szarym kartonie z określeniem nominału, odręcznym podpisem i pieczęcią gminną.
Nominały markowe nieco się różniły wykonaniem. Bon jednomarkowy wydrukowano jednostronnie na białym kartoniku. Tekst umieszczono w jego górnej części, przy czym określono zarówno datę emisji (20.8), jak też ważności (15.9.1914). Nominał posiada na awersie tuszową pieczęć gminną.
Walor trzymarkowy wykonany został na nieco większym od jednomarkówki kartoniku w kolorze ceglastym. Drukowane czarne napisy umieszczone są w obramowanym polu, przy czym nie określono daty emisji, a datę unieważnienia wykonano specjalną napisową pieczątką (15.9.1914). Oczywiście i ten nominał posiada na awersie tuszową pieczęć gminną. Zapewne z uwago na wysoki nominał bon ten był respektowany również w Brzozowicach i Kamieniu.
W przypadku Brzezin jeszcze w czasie I wojny światowej doszło do kolejnych emisji niskonominałowych walorów o wartościach: 10, 25 i 50 fenigów. Oczywiście związane jest to z rokiem 1917. Pierwsze bony o tych nominałach miały określoną datę emisji (9.1.1917) i ważności (31.3.1917). Kolejna edycja zastępowała wcześniejszą – data emisji 1.4.1917, ważne do 15.7.1917. Bony obydwu niskonominałowych emisji właściwie różnią się tylko tymi datami. Wszystkie zostały wykonane na niewielkich kolorowych kartonikach, z zastosowaniem obustronnego nadruku w kolorze czarnym. Datę emisji umieszczono na awersie, natomiast datę ważności, jak też numerację bonu, na rewersie. Warto jeszcze wspomnieć o maleńkiej drukowanej pieczęci gminnej na awersie i oznaczeniu firmy z rewersu bonu (M IMMERWAHR BEUTHEN O/S).
Tak więc w okresie I wojny światowej w dzisiejszych piekarskich Brzezinach doszło do emisji dziesięciu różnych bonów gminnych.

Piekarskie banknoty zastępcze - Brzozowice.

[broneknotgeld]

Notgeldy Brzozowic (Brzezowitz O/S) 1914-1918.

Brzozowice to dawniej gmina wiejska wchodząca w skład ówczesnego powiatu bytomskiego (obecnie część dzielnicy Piekar Śląskich o nazwie Brzozowice-Kamień).
W momencie wybuchu I wojny światowej trudności w handlu na rynku lokalnym skłoniły władze gminy do wydania namiastki pieniądza w postaci papierowych bonów krótkoterminowych. Ograniczono się jednak tylko do dwóch nominałów 0,50 i jednej marki. Doszło jednak właściwie do dwóch emisji. Początkowo bony miały określenie ważności do 1.9.1914. Okoliczności wymusiły jednak nieco dłuższą obecność notgeldów w portfelach mieszkańców tej miejscowości, więc pojawiły się też walory z data ważności do 1.10.1914 roku.
Niższy nominał ukazał się na jasnoceglastym papierze z czarnym nadrukiem (nominał opisano słownie), z umieszczoną centralnie tuszową pieczęcią gminną.
Nominał markowy wykonano na białym papierze o podobnych wymiarach. Widnieją jednak na nim dwie pieczęcie gminne, jak tez podpis osoby odpowiedzialnej za emisję tych walorów pieniężnych. Rewersy bonów są czyste, bez napisów lub pieczęci. Z uwagi na różne daty ważności praktycznie w pierwszym roku wojny pojawiły się cztery różne bony samorządowe.
Do kolejnych edycji doszło w 1917 roku. Tym razem pojawiły się nominały 10,25, 50 fenigów wydrukowane na niewielkich prostokątnych kartonikach. Napisy umieszczone są w ramce z kresek , tam też można odczytać datę ważności (31.12.1917). Podobnie jak w przypadku emisji z 1914 roku, widnieje na nich też tuszowa pieczęć gminna.
Na tym jednak edycji samorządowych nie zaprzestano, gdyż pojawiły się kolejne bony o nominałach 10 i 50 fenigów. Tym razem już bez oznaczenia daty ważności, które obiegały na terenie gminy zapewne przynajmniej z początkiem 1918 roku.
Tak więc emisja pieniądza zastępczego tej niewielkiej miejscowości była dość bogata. Po wojnie jednak tego całkowicie zaprzestano, choć warto wspomnieć, że można się natknąć na tzw. „nowodruki” walorów z 1917 roku. Produkowano je już tylko dla potrzeb kolekcjonerskich.

Szarlej

[broneknotgeld]

Pieniądz zastępczy gminy Szarlej (Scharley O.S) 1914-1917.
Z początkiem XX wieku Szarlej był gminą wchodzącą w skład powiatu bytomskiego. Mieszkańcy utrzymywali się głównie z pracy w przemyśle, więc w momencie wybuchu wojny pilną potrzebom władz gminy stało się wprowadzenie lokalnego pieniądza, aby jakoś zaradzić trudnościom związanym z codziennymi zakupami (obieg pieniądza kruszcowego raptownie zaniknął).
Pierwsze bony o nominałach 50 fenigów i 1 marki wykonano prowizorycznie z odręcznym napisem określającym ich wartość. Walory te nie były datowane. Zapewne nieco później wprowadzono do obiegu nominał 3 markowy, już z nadrukami w kolorze czarnym i czerwonym, jednak również bez datowania. Bony te, wykupiła zapewne kasa gminna z końcem września lub początkiem października 1914 roku, wycofując je tym samym całkowicie z obiegu.
Do kolejnych emisji doszło zapewne z samym początkiem 1917 roku – wydano wtedy niskonominałowe bony o wartościach: 10, 25 i 50 fenigów. Na tym pieniądzu namiastkowym pojawiła się już data ważności - 31.03.1917.
Jesienią 1917 roku gmina wydała kolejne notgeldy o nominałach: 10, 25 i 50 fenigów. Na maleńkich papierowych bonach w kształcie kwadratu widnieje już data emisji . Zapewne te walory były w obiegu również z początkiem 1918 roku (daty ważności może przezornie nie określono). Dzisiaj na rynku kolekcjonerskim najczęściej spotyka się walory tej ostatniej serii (edycje wcześniejsze to unikaty zbierackie).
Gmina Szarlej w 1922 roku została oficjalnie przyłączona do państwa polskiego. Samorządowy pieniądz zastępczy już się na jej terenie nie pojawił.

Dabrówka Wielka

[broneknotgeld]

Papierowy pieniądz zastępczy Dąbrówki Wielkiej (Gross Dombrowka O.S.) – 1917.

Dzielnica Dąbrówka Wielka to kolejna Gmina dawnego powiatu bytomskiego – dzisiaj część Piekar Śląskich.
W miejscowości nie doszło do emisji bonów w 1914 roku. Trudności Niemiec w 1917 roku jednak i tu zaowocowały wydaniem lokalnego pieniądza – papierowych notgeldów o nominałach: 10, 25 i 50 fenigów. Na walorach tych określono datę ważności – 1.6.1917.
Pozostała więc potomnym ciekawa pamiątka samorządowa w postaci trzech namiastkowych walorów pieniężnych.

[broneknotgeld]

Ło notgeldach

Pora tekstow żech już wciep
Boch w tymacie niy jest kiep.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 27.10.2003 18:46

Dzisioj inkszo miołch zabawa
Likwidowoł żech wystawa
Już w gimnazjum poskłodano
Kaj terozki bydzie dano???

[broneknotgeld]

forman5 27.10.2003 23:01 + odpowiedz

broneknotgeld napisał:

> Dzisioj inkszo miołch zabawa
> Likwidowoł żech wystawa
> Już w gimnazjum poskłodano
> Kaj terozki bydzie dano???

Bronek rzuć temat w tarnogórskim forum ,może któraś szkoła zorganizuje
wystawę .
A może ktoś by Ci pomógł to zrealizować w Tarnowskich Górach ?

[broneknotgeld]

broneknotgeld 28.10.2003 18:38 + odpowiedz

Do Katowic iść to miało
Ale im sie łodwidziało
Teroz problym ze tym mom
Dyć se jakoś rada dom.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 28.10.2003 18:43 + odpowiedz

W Tarnowskich Gorach

We Liceum Sobieskiego
Już to było - moj kolego
To samo we Radzionkowie
I Misteczko trefioł czowiek.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 28.10.2003 18:44 + odpowiedz

"A" z Miasteczka wyleciało
Aż tukej sie przikulało.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 02.11.2003 16:15 + odpowiedz

Notgeldy zbiyrom - som je wystawiom
Łone mie uczom no i tyż bawiom.

[broneknotgeld]

Re: W 'Koperniku'
broneknotgeld 04.11.2003 12:32 + odpowiedz

Na klawiyra pech mi wloz
Musza pisać jeszcze roz.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 31.10.2003 19:32 + odpowiedz

Zaś teroz na Wiyrek notgeldy jo kludza
Bo przeca z wystawom nigdy sie niy nudza
W "budowlance" gibko gabloty postawia
By mieli nauka no i tyż zabawa.

[broneknotgeld]

Re: W 'Koperniku'
broneknotgeld 04.11.2003 12:38 + odpowiedz

Astronom ło tym downo napisoł
Ze gorszy piniondz za lepszy prziszoł
Bo Kopernika prawo to przeca
Ło tych notgeldach z mojego neca

Teroz wystawa mom w "Koperniku"
I zaroz ze tym na forum fikom
We "budowlance" na Wiyrku naszym
Tyn tymat chyba wcale niy straszy

Swoj piniondz miała gmina Nowo Wieś
Jak Wiyrek jeszcze był we połowie
A i bogato Antoniynhuta
Ło tym se szkryflom terozki tu tak.

[broneknotgeld]

Re: W Liceum nr IV
broneknotgeld 28.11.2003 13:31 + odpowiedz

Do szwortego liceum we tyj naszy Rudzie
Wystawa notgeldow terozki se pódzie
Trza zaś tymat dzwignońć by to poczytali
I ździybeczko wiedzy ło Ślonsku nabrali.

[broneknotgeld]

Re: W Liceum nr IV
broneknotgeld 29.11.2003 12:42 + odpowiedz

Już żech wszysko tam przeciepnoł
W poniedziałek skłodom
Niych ze Ślonskym ludzie krzepnom
Tela jeszcze dodom.

[broneknotgeld]

Re: W Liceum nr IV
broneknotgeld 02.12.2003 12:48 + odpowiedz

Bydzie to tam tydnie dwa
Myśla styknie tego - pra?

[broneknotgeld]

broneknotgeld 17.12.2003 18:19 + odpowiedz

Jo to sztudyntce wyciongom w gora
Bo praca pisze ło tych "papiorach".

[broneknotgeld]

broneknotgeld 10.01.2004 17:09 + odpowiedz

Po świonteczny przerwie zaś ruszom z wystawom
Terozki notgeldy na Wiyrku zabawiom.

[broneknotgeld]

Re: W Gimnazjum nr 7 na Wiyrku
broneknotgeld 13.01.2004 19:41 + odpowiedz

No! Już przeciep żech wystawa
Jutro jom poskłodom
Piykno ze tym mom zabawa
Tela tukej godom

We "Gimnazjum numer siedym"
Notgeld Ślonsk pokoże
Dwa tysionce sztuk - niy jedym
Na razie - Szczyńść Boże.

[broneknotgeld]

Re: W Gimnazjum nr 7 na Wiyrku
broneknotgeld 14.01.2004 20:41 + odpowiedz

Wystawa już jest gotowo
Take moje teroz słowo
Trza tyż dzwignońć w gora tymat
Bo rechtory pedzom: "Niy ma".

[broneknotgeld]

broneknotgeld 20.01.2004 16:48 + odpowiedz

Szkryfnyli w "Dziynniku" coś ło tyj wystawie
Joch tyż już to godoł - na Wiyrku jest prawie.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 23.01.2004 08:05 + odpowiedz

Skiż szkoły

Niy umiom tymatu znojść
Teroz pryndzy bydzie dojść.

[broneknotgeld]

naata 23.01.2004 21:55 + odpowiedz

Przez to, moje, netowe surfowanie,
znalazłam strony co, przez Bronka są pisane!
Ciekawe i zajmujące to 'miłowanie',
co, z przyjemności, nauką się staje!
Ja, tu chce łapke ścisnąć z uznaniem,
Za Notgeldów, pokazywanie,
Za historii, uczenie i przypominanie,
Za, nie tylko, wesołym życia branie!
Niech Ci się Bronku wiedzie,
i niech Cię niesie daleko,
z wiedza i wiersza "rzeką"!
No i pozdrawiam serdecznie :))

nata

[broneknotgeld]

broneknotgeld 24.01.2004 14:15 + odpowiedz

Notgeldy

Ło historii durś godajom
Bo sie na niyj dobrze znajom.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 27.01.2004 17:22 + odpowiedz

Grudziondz tyż notgeldy mo
Dyć je mało cosik zno
Szło by zrobić tam wystawa
Ale to już inkszo sprawa

Ździybko kusi mie Pomorze
Brak mi forsy - moj ty Boże
Niy ma czasu na to wszysko
No i wola to co blisko

Wiynkszo jo ideja mom
Galeryjo z tym co znom
Łotworzyć jom chciołbych w Rudzie
Jak jyj fufcig pełne pódzie

Ale widzisz - som żech z tym
Niy pomogo nawet rym
Take czasy - nikt niy wadzi
Zrobisz tela co poradzisz

Bo pomocy ani "grosza"
Insztytucje czasym prosza
I wychodza choćby gupi
Marne szanse - nikt niy "kupi".

[broneknotgeld]

broneknotgeld 12.02.2004 08:48 + odpowiedz

Fajrant w szkole mom z wystawom
Jeszcze niy wiym kaj "zabawiom"
Te notgeldy po feryjach
Szkryfna potym - niy ukryja.

[broneknotgeld]

Kryptoreklama"
hepik1 12.02.2004 11:12 + odpowiedz

Wolno czy niy?Co tam na ten temat netykieta godo?Boś tyś taki akuratny w tym
wzglyndzie...

[broneknotgeld]

Re: Kryptoreklama"
broneknotgeld 12.02.2004 12:37 + odpowiedz

Ano widzisz. Problym w tym, że cosik przkroczo twoje pojyńcie. To jest moja
wystawa, moj zbior, moje som prawie wszyske koszty wystawiynnicze i prawie
cołko robota przi tymu. Przez 6 lot wystowioł żech to już ze sto razy z dobrym
hokym i wtopioł żech w to moj połroczny zarobek. Czyli że na dzisioj ta mojo
akcjo wystawiynniczo kosztowała mie 13 tys złotych. Niy som to piniondze
stracone, bo przeca miłość tyż kosztuje. A jo to robia jednak z miłości. Do
tego co som zbiyrom, do Ślonska bo to jest ślonsko wystawa, a przede wszyskim
dlo ludzi, bo przeca inaczy bych już to ciepnoł i niy tracioł wiyncyj
piniyndzy. Dyć jak se kedyś bydziesz mioł okazjo podziwać na te notgeldy, to
przipomij sie to co ci terozki powiym. Jo ta wystawa zrobioł tyż z miłości dlo
ciebie. A szkoły i domy kultury majom to cołkym za darmo. Jo traca łone zowdy
zyskujom. Tela w tym moji "kryptoreklamy", choć jo to nazywom inaczyj.
Pyrsk. broneknotgeld

[broneknotgeld]

Re: Kryptoreklama"
hepik1 12.02.2004 12:51 + odpowiedz

żartowałem... ale nie wiem dlaczego zysk z kasą kojarzysz,a kryptoreklama jest
kryptoreklamą i tak

[broneknotgeld]

Re: Kryptoreklama"
broneknotgeld 12.02.2004 12:57 + odpowiedz

"Kryptoreklama" z kasom kojarza
Bestoż z wystawom tyż tukej właża
Bo koszt to dlo mie - niy zysk jakowyś
I niych to wlejzie do twoji gowy.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 18.02.2004 20:27 + odpowiedz

Kludza z wystawom sie do Chorzowa
By zaś tam skłodać wszysko łod nowa.

[broneknotgeld]

broneknotgeld 27.02.2004 22:47 + odpowiedz

No, wystawa już jest poskłodano w Chorzowie, we Gimnazjum nr 1.
Namynczoł żech sie z tym pierońsko, bo jest w auli na czecim sztoku, a trza wom
wiedzieć, że to stary budynek w kerym jedyn sztok mo chyba sztyry metry z hokym.
Szczyńsiym pomog mi przi tymu kolega. Rechtorow ze szkoły już żech nakerowoł na
adres naszego forum, ale zacznom tu wchodzić chyba dopiyro łod pyńdziałku, bo
zaczynajom sie zaś lekcje szkolne. Klasy z inkszych szkoł mogom tyż tam trefić,
ale piyrwyj trza to uzgodnić w sekretariacie.

[broneknotgeld]

Re: Wystawa "Banknoty zastępcze Śląska 1914-1924"
ciupazka 27.02.2004 23:45 + odpowiedz

Gratuluję wystaw, zastanawiam sie, kiedy Ty to wszystko robisz? Tylko
podziwiać. Tytan pracy! Szkoda, ze to tak daleko, bo bym też obejrzała. Na tych
wystawach frekwencję napewno masz! Zabawa nie z tych tanich. Każde hobby
kosztuje. Powodzenia. Hej!