Kim jest psychopata?

[seremine]

Kim jest psychopata? Definicja nie jest prosta, szczególnie że w polskich podręcznikach psychiatrii nie występuje jednostka chorobowa "psychopatia", a objawy zaburzenia osobowości przypisywane przez amerykańskich naukowców psychopatom, w rodzimej terminologii określa się mianem osobowości dyssocjalnej. Jednocześnie statystyki wskazują, że ok. 2 proc. społeczeństwa może wykazywać takie zaburzenia, co oznacza, że prawdopodobieństwo spotkania psychopaty jest całkiem duże. Robert D. Hare, kanadyjski psycholog, pionier badań nad psychopatią, specjalista psychologii kryminalnej, w książce "Psychopaci są wśród nas" pisze:

[seremine]

Psychopaci to społeczni drapieżcy, którzy oczarowują, manipulują i bezwzględnie torują sobie drogę przez życie, pozostawiając za sobą złamane serca, zdruzgotane nadzieje i puste portfele. Całkowicie pozbawieni sumienia i wrażliwości na potrzeby innych, egoistycznie zdobywają to, czego pragną, i postępują tak, jak zechcą, łamiąc przyjęte w społeczeństwie zasady bez cienia żalu i poczucia winy. (…) Osobnicy ci, nieraz czarujący – ale zawsze niebezpieczni – mają swoją kliniczną nazwę: psychopaci. Ich charakterystyczną cechą jest brak sumienia, a zajęciem – zaspokajanie własnych pragnień cudzym kosztem".

Najwyraźniejszym przejawem psychopatii, podkreśla Hare, jest rażące naruszanie norm społecznych oraz niezdolność do przejmowania się bólem i cierpieniem innych ludzi.

[seremine]

"Psychopaci nie są ludźmi zdezorientowanymi, niemającymi kontaktu z rzeczywistością, ani nie cierpią na urojenia, halucynacje i głęboki, subiektywny dyskomfort, które na ogół towarzyszą zaburzeniom psychicznym. W odróżnieniu od osób psychotycznych psychopaci są rozsądni, świadomi swojego postępowania oraz jego motywów. Ich czyny są rezultatem wolnego wyboru".

[seremine]

Rozpoznanie psychopaty jest bardzo trudne, i to nie tylko dla przeciętnego obywatela, ale też dla specjalistów. Badania nad psychopatią prowadzono w więzieniach, stosując na początku standardowe testy psychologiczne, które polegały na samodzielnej ocenie przez więźnia własnej osobowości, na przykład: "Kłamię: (1) swobodnie, (2) z pewnym trudem, (3) nigdy". Ale większość z więźniów łatwo odgadywała cel badania, manipulowała swoimi odpowiedziami w taki sposób, aby odpowiadały ich potrzebom (np. zwolnieniu warunkowemu), dlatego Robert D. Hare stworzył, po dekadzie pracy nad tym tematem, narzędzie nazwane Skalą Obserwacyjną Skłonności Psychopatycznych, które jest stosowane w diagnostyce.

Symptomy oceniane są na podstawie wywiadu połączonego z analizą historii ankietowanych osób i danych archiwalnych. To narzędzie przeznaczone jest do stosowania przez profesjonalistów, żeby nie przyczepić łatki psychopaty komuś, kto nim nie jest. Hare mówi: "Wielu ludzi jest impulsywnych, gadatliwych lub chłodnych i nieczułych albo wrogich wobec społeczeństwa, co jednak nie czyni z nich psychopatów. Psychopatia jest syndromem – zespołem wzajemnie powiązanych objawów."

[seremine]

Profil emocjonalno-interpersonalny określa postawę psychopaty wobec siebie i innych, jego uczucia (lub bardziej – ich brak) oraz relacje:

1. Łatwość wysławiania się i powierzchowny urok

Psychopata potrafi opowiadać historie sprzeczne z tym, co o nim wiadomo i wykazuje całkowitą beztroskę, gdy ujawni się jego oszustwo; zasypuje komplementami; udaje że ma rozległą wiedzę, podczas gdy jest ona bardzo powierzchowna.

2. Egocentryzm i przesadne poczucie wartości

Psychopaci są narcystyczni, zrozumiali, egocentryczni i roszczeniowi; dbają wyłącznie o własne interesy; mają wygórowane mniemanie o sobie; niektórym ludziom wydają się charyzmatyczni; uwielbiają poczucie władzy i sprawowania kontroli; mają skłonność do kłamania i zaprzeczania sobie oraz snucia nierealistycznych planów,

[seremine]

3. Brak wyrzutów sumienia lub poczucia winy

Psychopaci nie poczuwają się do winy, nie żałują spowodowanej przez siebie destrukcji, wywołanego cierpienia; mają skłonność do usprawiedliwiana swoich czynów np. tym, że ktoś sam sobie zawinił wkurzając ich, albo że sami godni są współczucia, bo stracili wspaniałą kochankę (sami wcześniej ją mordując) albo tłumacząc, że okradając kogoś wyświadczyli mu przysługę, bo ta osoba była ubezpieczona i otrzyma odszkodowanie.

4. Brak empatii

Psychopaci są niezdolni do współodczuwania, są obojętni wobec cierpienia innych osób, bez znaczenia, czy obcych, czy bliskich; są całkowicie niezdolni do pojmowania cudzych uczuć. Dlatego mogą z niezrozumiałym dla nas spokojem znęcać się nad innymi, czy to fizycznie, czy psychicznie, czy kalecząc ich, gwałcąc, czy obrabiając. Traktują ludzi przedmiotowo.

Oto przykład takiego całkowitego braku empatii z książki "Psychopaci są wśród nas":

Pewna badana przez nas kobieta pozwoliła swojemu partnerowi molestować seksualnie jej pięcioletnią córkę i tłumaczyła: "Kompletnie mnie wykończył. Miałam już dość seksu na tamten wieczó". Nie potrafiła też zrozumieć, czemu oddano jej dziecko do ośrodka opiekuńczego: "Mała należy do mnie. Jej dobro to moja sprawa". Nie protestowała jednak zbyt energicznie – z pewnością nie tak energicznie jak wtedy, gdy zabrano jej samochód do depozytu sądowego ze względu ma niepłacenie mandatów.

[seremine]

5. Skłonność do oszukiwania i manipulacji

Kłamstwo jest cechą wrodzoną psychopatów. Są w ogóle nieskrępowani, gdy ktoś udowodni ich oszustwo, z łatwością wtedy przeinaczają fakty albo przeczą sami sobie i wbrew oczywistym faktom ich rozmówcy często dają się im nabrać. Ich gadulstwo sprawia, że postrzega się ich jako osoby szczere i bezpośrednie, łatwo nawiązujące relacje, a nie widzi rozmijania się z oczywistymi faktami. Dlatego tak łatwo przychodzi im popełnianie wszelkiego rodzaju oszustw. Przykład takiego działania psychopaty i swobody oszukiwania z książki:

"Jeden z naszych badanych opowiadał, jak pewnego dnia podczas spaceru po nabrzeżu zauważył parę młodych ludzi, którzy przyglądają się sporej żaglówce z tabliczką: Na sprzedaż. Podszedł do nich, przedstawił się jako właściciel łodzi i zaprosił na pokład. Po godzinnych oględzinach para złożyła ofertę kupna. Uzgodniono warunki, nasz badany wyznaczył spotkanie nazajutrz w banku i zaproponował zadatek w kwocie tysiąca pięciuset dolarów na przypieczętowanie transakcji. Pożegnawszy się po przyjacielsku, spieniężył zadatkowany czek i szybko się ulotnił".

[seremine]

6. Płytkość uczuć

Zakres uczuć psychopaty jest wąski i płytki. "Zdaniem wielu klinicystów, uczucia psychopatów są tak płytkie, że niemal nie wykraczają poza emocje pierwotne, to znaczy prymitywne reakcje na najbardziej naglące potrzeby", pisze Hare w swojej książce.

Jak działa psychopata, czyli odchylenia społeczne

Profil społeczny określa chronicznie niestabilny tryb życia, charakteryzujący się rażącym naruszaniem społecznych norm i oczekiwań. Dopiero oba aspekty tworzą całościowy obraz osobowości psychopatycznej.

1. Impulsywność

Psychopaci żyją najczęściej z dnia na dzień, na ogół nie myślą, nie planują, tylko działają. Przy czym impulsywność wynika nie tyle z utraty panowania nad sobą, ale z chęci uzyskania natychmiastowej satysfakcji, ulgi lub przyjemności.

2. Słaba kontrola zachowania

Psychopaci są porywczy, szybko wpadają w gniew i równie szybko ta reakcja mija i zachowują się, jakby nic się nie stało. Przy czym, pisze Hare: "okazywana przez nich agresja jest zimna, nie towarzyszy jej intensywne emocjonalne pobudzenie, którego większość z nas doświadcza w chwilach gniewu".

[seremine]

Dużą reaktywnością reagują na domniemane zlekceważenie, znieważenie, krytykę, porażkę. Najczęściej uważają wybuchy agresji za naturalną reakcję na "prowokację" i nie uważają, żeby mieli problem z samokontrolą.

3. Potrzeba stymulacji

Psychopata potrzebuje żyć intensywnie, z dużą dozą adrenaliny. Cały czas szukają mocnych wrażeń, nowych podniet. Psychopaci często przyznają, że popełniają przestępstwa, pakują się w ryzykowne sytuacje, aby poczuć dreszczyk emocji.

4. Brak poczucia odpowiedzialności

Znani są z beztroski i pustych obietnic. Przejawia się ona także w stosunku do dzieci, które np. pozostawiane są bez opieki, nawet te małe, kilkumiesięczne, albo są wskutek zaniedbań niedożywione. Zaciągają kredyty i ich nie spłacają, pasożytują finansowo na innych.

5. Niepokojące zachowanie w młodym wieku

Jednym z wyraźnych symptomów psychopatii w dzieciństwie jest dręczenie zwierząt oraz okrucieństwo wobec innych dzieci. Poza tym uporczywe kłamstwa, kradzieże, wagary, zachowania agresywne, sięganie po używki, seks w młodym wieku.

[seremine]

6. Antyspołeczne zachowanie w dorosłym życiu

Ogólnie przyjęte normy społeczne i prawne są dla psychopaty przeszkodą, dlatego łamie je i tworzy własne.

Jak postępować z psychopatą? Kurs przetrwania

Wielu psychopatów należy do świata przestępczego albo przebywa w więzieniach. Ale dużo więcej jest na wolności "wykorzystując swój wdzięk i kameleonową naturę, aby torować sobie drogę w społeczeństwie i rujnować innym życie" (R. D. Hare). Owszem, z psychopatów wywodzą się seryjni mordercy, gwałciciele, złodzieje, gangsterzy, zawodowi hazardziści, terroryści, przywódcy sekt, ale też: biznesmeni bez skrupułów, politycy, adwokaci, osoby znęcające się nad partnerami lub dziećmi".

Większość psychopatów nikogo nie morduje, ale wywiera wpływ na naszą codzienność. Hare pisze: "Bardziej prawdopodobne jest, że stracimy wszystkie oszczędności, oszukani przez sprytnego naciągacza, niż stracimy życie, zaatakowani przez seryjnego mordercę o stalowym spojrzeniu". Dlatego w swojej książce zamieścił krótki kurs przetrwania, zaznaczając, że chociaż nikt nie jest odporny na machinacje psychopatów, to istnieją sposoby, które pozwalają zminimalizować niebezpieczeństwo.

[seremine]

1. Trzeba wiedzieć, z czym mamy do czynienia. Ponieważ psychopatę możemy spotkać nie tyko w sytuacjach kryminalnych, ale też w pracy czy w związku, pierwszym krokiem jest zdobycie wiedzy na temat ich natury i tego, jak postępować, aby mu nie ulec.

2. Nie dajmy się zwieść rekwizytom. Ujmujący uśmiech, komplementy, elokwencja, maniery – łatwo dać się omamić. Tymczasem to one powinny być sygnałem ostrzegawczym. Warto wtedy zwrócić uwagę na oczy. Są drapieżne, zimne, przenikające, budzą niepokój i dyskomfort, czasem lęk. Intensywny kontakt wzrokowy jest dla psychopatów cenną pomocą w manipulowaniu i dominowaniu nad innymi. Hare radzi, jak się bronić przed psychopatą w takich sytuacjach: "Kiedy znajdziemy się w towarzystwie osoby, której niewerbalne sygnały lub sztuczki – przeszywające spojrzenie, przesadna gestykulacja, widowiskowość, i tak dalej – wywierają na nas obezwładniający wpływ, należy zamknąć oczy lub odwrócić wzrok i bacznie przysłuchiwać się wypowiadanym zdaniom".

[seremine]

3. Nie zakładajmy sobie klapek na oczy. Kontakty międzyludzkie opierają się na zaufaniu i psychopata to wykorzystuje. Pochlebstwa, życzliwość, udawane zainteresowanie – to stały repertuar jego zachowań. A także opowieści o fantastycznych pomysłach i finansowych przedsięwzięciach. Hare pisze: "Policja i prawicy doradzają zachowywanie szczególnej czujności wobec osób, które wydają się wprost oszałamiająco atrakcyjne". Warto też dopytywać o fakty i szczegóły, pracę, rodzinę, i sprawdzać, czy odpowiedzi nie są przypadkiem niejasne, zbyt wymijające lub niespójne.

4. Miejmy się na baczności w sytuacjach wysokiego ryzyka. Najlepszym łupem dla psychopatów są osoby samotne lub w kryzysie. Jak działa psychopata? Poluje na singli w klubach, kurortach, potrafi wyłuskać ich w tłumie pasażerów na lotnisku.

5. Starajmy się poznać siebie samych. Psychopata potrafi namierzyć nasze słabe punkty i je wykorzystać. Jeśli pragniesz pochlebstw, psychopata ci je zapewni. Jeśli jesteś empatyczna, psychopata wzbudzi w tobie emocje opowiadając trudne historie (najczęściej zmyślone) o swoim dzieciństwie.

[seremine]

Psychopata w garniturze

Psychopaci w garniturach, czyli psychopaci w biznesie, potrafią okraść nawet duże instytucje finansowe, bazując jedynie na własnym uroku osobistym, wyrobieniem towarzyskim i wiarygodności wykonywanego zawodu. Hare pisze, że "prawnicy, lekarze, nauczyciele i politycy nie muszą mocno się trudzić, abyśmy im zaufali – gwarantuje im to zajmowana przez nich pozycja".

[seremine]

Psychopata w związku

Z pracy, gdy szef jest psychopatą, można zrezygnować. Co jednak zrobić, gdy zakochamy się w psychopacie? Psychopaci potrzebują partnerów do realizacji własnych celów. Potrafią odnaleźć kompleksy i słabe punkty ofiary, i je wykorzystać. "Charakterystyczne dla psychopatów jest bezwzględne wykorzystanie osób samotnych", pisze Hare. Psychopata w związku jest nieobliczalny, kłamie, zaciąga długi, nagle znika bez słowa i wraca bez skruchy, a jednocześnie uzależnia emocjonalnie od siebie i sprawia, że gdy odchodzi, partner często zamiast ulgi, czuje się nieszczęśliwy ("zmieniła moje życie w piekło, ale bez niej jestem samotny", "mówił tak przepięknie, miał taki cudowny uśmiech", mówią ofiary, którym trudno się pogodzić, gdy psychopata odchodzi).

Pierwszym krokiem do rozstania się z psychopatą i zerwania ze współzależnością jest rozpoznanie sytuacji i wzmocnienie swojej psychiki, co jest bardzo trudne. Psychopata potrafi tak manipulować partnerem czy partnerką, że dochodzi ona do wniosku, że to coś z nim (nią) jest nie tak. Szczególnie, że na zewnątrz psychopata jest elokwentny, dobrze wychowany, trudno jest osobom postronnym uwierzyć, że w domu tworzy piekło.