Powstanie w Getcie Warszawskim wybuchło 19-4-43

[black_jotka]

Powstanie w Getcie Warszawskim wybuchło 19 kwietnia 1943 roku. Dla prześladowanego przez Niemców narodu żydowskiego oraz dla całej Warszawy to wydarzenie niezwykle symboliczne. Obok Powstania Warszawskiego, Powstanie w Getcie to symbol oporu i niezłomnego ducha walki nawet w obliczu przeważającej siły wroga.

[black_jotka]

Powstanie w Getcie Warszawskim trwało niespełna dwa miesiące. Po jego spacyfikowaniu, Niemcy rozpoczęli ostateczną likwidację „dzielnicy mieszkaniowej” dla Żydów, jak eufemistycznie określano w oficjalnych dokumentach getto. Tysiące Żydów zostało wywiezionych do obozów koncentracyjnych i zamordowanych tam lub na miejscu, jeszcze w Warszawie.

[black_jotka]

Getto warszawskie zostało utworzone 2 października 1940 roku Do 16 listopada za jego murami znalazło się już 35 tysięcy Żydów. Liczba przetrzymywanych osób narodowości żydowskiej w getcie cały czas rosła. Każdemu, kto próbowałby ucieczki z terenu getta oraz osobom, które udzielały Żydom pomocy, groziła kara śmierci.
Nadzór nad gettem sprawowały władze Niemiec, mając do „pomocy”, żydowską Radę Starszych na czele której stał Adam Czerniaków. Jemu podległa Żydowska Służba Porządkowa.

[black_jotka]

Sytuacja w getcie pogarszała się z miesiąca na miesiąc. Ludzie byli wykorzystywani przez Niemców do wycieńczającej pracy, otrzymywali przy tym głodowe racje żywnościowe. Z powodu przeludnienia w getcie szerzyły się choroby, wielu ludzi, głównie dzieci, umierało z głodu nawet na ulicach.
22 lipca 1942 roku Niemcy rozpoczęli procedurę wysiedlania Żydów z getta. Wówczas zapadła już decyzja o ostatecznym rozwiązaniu kwestii żydowskiej, czyli o wymordowaniu wszystkich Żydów. Wszyscy „mieszkańcy” warszawskiego getta mieli zostać wywiezieni do obozu zagłady w Treblince i tam zabici. Rada Starszych miała przygotowywać listy 6 tysięcy ludzi każdego dnia przeznaczonych do transportu. 23 lipca 1942 roku Adam Czerniaków, domyśliwszy się, jaki jest faktyczny cel „przesiedleń” ludzi z getta, popełnił samobójstwo.

[black_jotka]

Żydów z warszawskiego getta Niemcy wyrzucali z domów i pędzili na tzw. Umschlagplatz, czyli miejsce koncentracji, skąd odchodziły transporty kolejowe. Niektórym osobom Niemcy rozdawali żywność, zachęcając do dobrowolnego wejścia do pociągów. Opornych lub zbyt słabych, aby samodzielnie iść, zabijano na miejscu.
W dniach od 22 lipca do 24 września 1942 Niemcy wywieźli z warszawskiego getta i zamordowali około 280-310 tysięcy Żydów. W getcie pozostało jeszcze 60 tysięcy ludzi.

[black_jotka]

Działalność konspiracyjna w getcie warszawskim miała miejsce od początku jego istnienia, choć w przypadku dekonspiracji, działaczom groziła natychmiastowa śmierć. Jedną z pierwszych organizacji był Oneg Szabat. Latem 1942 roku, wobec niemieckiej akcji likwidacyjnej, Żydzi związani z ruchami lewicowymi utworzyli Żydowską Organizację Bojową, której przewodził Mordechaj Anielewicz. DO ŻOB należeli też m.in. Marek Edelman i Icchak Cukierman. Drugą organizacją, która odegrała w czasie Powstania w Getcie znaczącą rolę, była Żydowska Organizacja Wojskowa, związana z prawą stroną sceny politycznej. Na jej czele stał Leon Rodal i Paweł Frenkel.

[black_jotka]

historia.dorzeczy.pl/druga-wojna-swiatowa/429691/powstanie-w-getcie-warszawskim-przyczyny-przebieg-zob-zow-wybuch.html

[black_jotka]

Po pierwszym uderzeniu na oddziały powstańców w getcie Heinrich Himmler powiedział do niego: "graj pan tak dalej, maestro, a nasz Führer i ja nigdy tego panu nie zapomnimy". Przygotowujący jego charakterystykę oficer zapisywał: "Dobra żołnierska postawa. Politycznie mniej wyrobiony. Wydaje się czymś więcej, niż jest. Ale dobry chłop!". To właśnie ten "dobry chłop" był zbrodniarzem absolutnym, który odpowiadał za śmierć kilkudziesięciu tysięcy mieszkańców getta i całkowite wyburzenie dzielnicy

[black_jotka]

W czasie powstania nawet do naszej ziemianki dochodziły dźwięki strzałów. Czuło się też coś w rodzaju trzęsienia ziemi, jak gdyby czołgi przejeżdżały. Wiedziałam, że coś się dzieje — opowiada Krystyna Budnicka, która w momencie wybuchu powstania miała 11 lat
— Moje ówczesne marzenia mogą wydawać się bardzo śmieszne, bo chwilami sobie wyobrażałam, że jem chleb, że go obracam w ustach i sobie przypominam jego smak, bo nie jadłam go przez wiele miesięcy — opowiada
— Zawsze bardzo mi było ciężko i smutno, kiedy przychodził dzień zmarłych. Ludzie szli na cmentarz, chodzili na grób. Ja chodziłam gdzieś pod Pomnik Bohaterów Getta — wspomina

[black_jotka]

Jürgen Stroop był fanatycznym nazistą. Porzucił katolicyzm i stał się wyznawcą pseudopogańskiej religii III Rzeszy. Zmienił nawet imię, by brzmiało bardziej "nordycko"
Gdy przyjechał do okupowanej Polski, doszło do zaskakującego incydentu. Jak sam twierdził, zaatakowała go... sowa. "Siedem kul wpakowałem w to chuchro" — opowiadał
To on kierował oddziałami pacyfikującymi getto, po czym sporządził dla Himmlera szczegółowy raport. Z treści wyłania obraz piekła na ziemi, jakie zgotował Żydom
Po wojnie siedział w celi z żołnierzem AK Kazimierzem Moczarskim, który namówił go na zwierzenia. Stroop z "podnieceniem" miał opowiadać o zabijaniu ludzi. Krzyczał wtedy "paf, paf" i imitował strzelanie do kaczek

[black_jotka]

Mordechaj Anielewicz zainicjował pierwszy opór zbrojny na terenie getta warszawskiego w styczniu 1943 r. Wziął czynny udział, walcząc na rogu ul. Niskiej i Zamenhofa. Zrzucał sobie, że zbyt długo zajmowali się nauką i teorią zamiast zbrojeniem i walką z okupantem. 19 kwietnia 1943 r. stał na czele Żydowskiej Organizacji Bojowej.

[black_jotka]

Anielewicz wychował się na warszawskim Powiślu z dziećmi polskiej biedoty. Jego rodzice prowadzili sklep przy ul. Tamka
Podczas powstania w getcie warszawskim Anielewicz jako komendant ŻOB kierował walkami. Razem z innymi członkami komendy przebywał w bunkrze przy ul. Miłej 18
Anielewicz był bardzo oddany swojej organizacji. "Gotów był wskoczyć w ogień za swego towarzysza". Należał do tych dowódców, którzy nie tylko dowodzą, lecz także biorą czynny udział w walce
Anielewicz zginął w bunkrze 8 maja 1943. Prawdopodobnie popełnił samobójstwo, aby nie wpaść w ręce wroga

[black_jotka]

Komendant ŻZW Paweł Frenkel zginął w strzelaninie z Niemcami w mieszkaniu przy ul. Grzybowskiej 11 w Warszawie w maju lub czerwcu 1943 r. W najlepszej jak dotąd monografii ŻZW autorstwa Dariusza Libionki i Laurence'a Weinbauma z 2011 r. podkreślono, że na temat dokładnej tożsamości i przedwojennej aktywności lidera podziemia nie wiemy nic pewnego.

Domniemywano, że najpewniej był on członkiem Betaru, prawicowej organizacji syjonistycznej, spekulowano także na temat jego możliwej służby w Wojsku Polskim. Jednak brak spójności w relacjach świadków i "twardych" danych w postaci dokumentów sprawiał, że wciąż pozostawał on człowiekiem zagadką z portretem pamięciowym zamiast zdjęcia.

[black_jotka]

Historyków na trop naprowadził pewien zapomniany artykuł sprzed ponad pół wieku, znaleziony w archiwach Centrum Żabotyńskiego w Tel-Awiwie.

Związek Strzelecki Żabotyńskiego
Żydowski Związek Wojskowy powstał w warszawskim getcie najpewniej na przełomie 1942 i 1943 r. Tworzyli go głównie przedwojenni działacze ruchu syjonistów-rewizjonistów Włodzimierza Żabotyńskiego, a przede wszystkim członkowie afiliowanej przy nim organizacji młodzieżowej o nazwie Betar.

Utworzony w latach 20. ruch był oczkiem w głowie Żabotyńskiego. Polityk uważał, że jest on kluczowy do odrodzenia "Wielkiego Izraela" na terenach kontrolowanego wówczas przed Brytyjczyków Mandatu Palestyńskiego (mniej więcej tereny dzisiejszego Izraela i Jordanii). Wskazywał - a historia przyznała mu później rację - że krokiem niezbędnym do realizacji tej śmiałej wizji jest budowa silnej żydowskiej armii, która stawi czoło Arabom. I tu postanowił skorzystać z polskich wzorców. Betar miał być dla niego tym, czym dla Józefa Piłsudskiego przed I wojną światową był Związek Strzelecki. Członkowie ruchu, gdy nadejdzie czas próby, mieli przedzierzgnąć się w "żydowskie legiony" na Bliskim Wschodzie.

[black_jotka]

Betar był jedną z największych żydowskich organizacji młodzieżowych w II Rzeczpospolitej. W szczytowym momencie należało do niego 60 tys. chłopców i dziewcząt. Jego członkowie, mimo silnie akcentowanego żydowskiego nacjonalizmu, oficjalnie deklarowali przywiązanie do Polski. Zamanifestowali je na przykład przy okazji śmierci Piłsudskiego w 1935 r., gdy organizowali w synagogach w całym kraju modły ku jego pamięci. W niektórych świątyniach, jak wspominali po latach betarczycy, odśpiewano nawet "Boże, coś Polskę".

[black_jotka]

Ruch Żabotyńskiego miał charakter skautowsko-paramilitarny. Polskie państwo dostarczało organizacji broń i amunicję, a także przysyłało instruktorów wojskowych, którzy szkolili młodych Żydów w obsłudze broni, czytaniu map, organizowaniu zasadzek i aktów sabotażu. Po kursach młodzież utrwalała zdobytą wiedzę w czasie podmiejskich rajdów bądź na specjalnych obozach.

Szefem pionu wyszkolenia wojskowego w światowej centrali Betaru był w latach 30. Jeremiasz Halpern. To on założył między innymi militarną "szkołę liderów" organizacji w Zielonce pod Warszawą. Co więcej, utworzył również - we współpracy z faszystowskim rządem Benito Mussoliniego - szkołę morską ruchu w portowym Civitavecchia nieopodal Rzymu. Jest to postać kluczowa dla naszej dalszej opowieści.

Najważniejszy trop
W 1961 r. w Jerozolimie odbywał się proces Adolfa Eichmanna, porwanego z Argentyny przez Mossad niemieckiego zbrodniarza. Wśród zeznających przeciwko niemu znalazł się Dawid Wdowiński, jeden z niewielu członków ŻZW, któremu udało się przeżyć wojnę. Mieszkający na co dzień w USA weteran przy okazji procesu wygłaszał w różnych miastach Izraela odczyty na temat rewizjonistycznej konspiracji w getcie warszawskim. Naturalnie pojawiało się w nich nazwisko jego dowódcy, czyli Pawła Frenkla.

Wykładowi Wdowińskiego w Tel-Awiwie przysłuchiwał się wspomniany Jeremiasz Halpern. Następnie obaj panowie odbyli dłuższą rozmowę o Frenklu. W jej toku były dygnitarz Betaru uprzytomnił sobie, że poznał lidera ŻZW przed wojną.

[black_jotka]

W opublikowanym niedługo po spotkaniu artykule pt. "Exodus z Warszawy" Halpern napisał wszystko, co pamiętał na temat Frenkla. Twierdził, że Paweł nie jest jego prawdziwym imieniem; pochodził ze zasymilowanej rodziny żydowskiej; był wybitnym oficerem WP; został szefem komórki Brit ha-Hajal (związku żydowskich kombatantów) w Białymstoku w 1934 r.; ukończył kurs żeglarski w Civitavecchia i odbył z nim rejs z Włoch do Palestyny i z powrotem.

[black_jotka]

W swoim czasie artykuł Halperna nie wzbudził większego zainteresowania. Niedawno w archiwach odnalazł go jednak Dror Bar Yosef, badacz z Centrum im. Begina. Razem z kolegami postanowili zweryfikować zawarte tam informacje o Frenklu. Już pierwsze efekty kwerend potwierdziły wersje zasłużonego betarczyka.

Porucznik Jakub z Białegostoku
Najpierw izraelscy badacze przejrzeli listę pasażerów wspomnianego przez Halperna okrętu, którym kadeci Betaru podróżowali z Włoch do Palestyny. Znajdował się na niej jeden Frenkel. Rzeczywiście nie nazywał się Paweł, tylko Jakub.

Następnie naukowcy zaczęli szukać informacji na temat Jakuba Frenkla (zapisywany był jako "Frenkiel") w polskich archiwach. W Wojskowym Biurze Historycznym natrafili na jego pełne akta. Wynikało z nich, że mężczyzna faktycznie pochodził z Białegostoku, a nie z Warszawy, jak wcześniej przypuszczano. Urodził się tam 2 sierpnia 1911 r. Przez trapiące go choroby ukończył polskie gimnazjum z opóźnieniem, w wieku 20 lat.

W 1932 r. Frenkel wstąpił do Wojska Polskiego, gdzie służył w 76. Lidzkim Pułku Piechoty. W aktach podkreślono, że wyróżniał się zwłaszcza w strzelectwie i jeździectwie. Po dwóch latach przeszedł z armii do rezerwy w randze porucznika. Było to nie lada osiągnięcie w Wojsku Polskim II RP, gdzie na Żydów bynajmniej przychylnym okiem nie patrzono. Z tego okresu w dokumentach zachowało się jego zdjęcie w mundurze.

[black_jotka]

[mala200333]

Wreszcie izraelskim naukowcom udało się znaleźć zdjęcia Jakuba Frenkla z kursu żeglarskiego Betaru w Civitavecchia i rejsu do Palestyny na przełomie 1937 i 1938 r. Na jednym z nich, co ciekawe, stoi obok 37-letniego wówczas Dawida Knuta. Ten ostatni też później działał w żydowskiej zbrojnej konspiracji, ale na terenie okupowanej przez Niemców Francji. Stworzył grupę o nazwie Armée Juive (Żydowska Armia).

W 1939 r. Frenkel został ponownie powołany do armii. Walczył w kampanii wrześniowej w szeregach 76 pp., najpewniej na terenie województwa łódzkiego. Co ważne, z zachowanych dokumentów wynika, że betarczykowi udało się przeżyć i nie trafił do niemieckiej niewoli. Niestety, w tym okresie "pewne" tropy na temat naszego bohatera się urywają.

Nierozwiązane kwestie

Badaczom nie udało się dotychczas ustalić, kiedy i w jaki sposób Jakub Frenkel mógł znaleźć się w warszawskim getcie. W konspiracyjnej prasie nie znaleziono też żadnych pewnych dowodów jego aktywności w dzielnicy zamkniętej przed powstaniem, tj. podpisanych jego imieniem dokumentów organizacyjnych czy artykułów.

Badacz Yossi Suede wskazuje jednak, że biografia Frenkla pasuje do profilu kilku lepiej znanych historykom członków kierownictwa Żydowskiego Związku Wojskowego. Podobnie jak on, większość z nich była około trzydziestki, miała za sobą lata działalności w ruchu Żabotyńskiego, służyła w Wojsku Polskim i należała do Brit ha-Hajal.

Poza tym, jak podkreśla Suede, portret pamięciowy lidera ŻZW - stworzony na podstawie opisów ludzi, którzy zetknęli się z nim w czasie okupacji - pasuje do zachowanych zdjęć Jakuba Frenkla.

- Nie mogę potwierdzić w stu procentach, że Paweł Frenkel to Jakub Frenkel. Mamy, powiedzmy, 90. proc. pewności. Wciąż szukamy żelaznych dowodów potwierdzających nasze przypuszczenia - mówił izraelski badacz.

[black_jotka]

Mam prawo powiedzieć, że przed osiemdziesięcioma laty powstańcy z getta przekształcili ulice nas otaczające — Gęsią, Miłą, Niską, Muranowską — w żydowskie Termopile, w powtórzoną żydowską Masadę, w żydowskie Westerplatte — mówił Marian Turski podczas uroczystości z okazji 80. rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim

[black_jotka]

Rodzice przyzwyczaili się do tego, że trzeba zmieniać miejsce zamieszkania, że jest jakieś niebezpieczeństwo. To było dwadzieścia parę lat wcześniej. Różne były plotki o tym, co się będzie działo z Żydami. Jakieś obozy, jakieś przesiedlenia. Że znowu będzie Holokaust — opowiada w rozmowie z Onetem Michał Hochman, muzyk, autor piosenki "Konik na biegunach", Żyd, który został zmuszony do wyjazdu z Polski razem z rodziną w 1968 r.

— Ojciec nigdy nie mówił o Holokauście. Mama też nie. My nie chcieliśmy za dużo pytać, bo wiedzieliśmy, że to dla nich jest bardzo bolesne. Stracili całą rodzinę od strony mamy i od strony taty. Byli sierotami, kiedy przyjechali do Polski. Nie chcieliśmy ich drażnić tymi wspomnieniami — zaznacza Hochman w rozmowie z Magdaleną Rigamonti.

— Nasz znajomy, który u nas często przebywał, który był w obozie, miał sny, przez które w nocy krzyczał "nie strzelać, nie strzelać". Byliśmy bardzo zaniepokojeni, że po tylu latach coś takiego tkwi u kogoś w głowie — dodaje.

Michał Hochman i jego rodzina zostali zmuszeni do wyjazdu z kraju w czasie antysemickiej kampanii w 1968 r. — W moim wypadku wyjazd z Polski, ta trauma, tkwi do dzisiaj. Wszystkim wydaje się, że dobrze na tym wyszliśmy. To nie o to chodzi, tylko o przeżycie tego, co wtedy było. Te nagonki na nas bez powodu. Zrobili z nas wrogów. Nie było wyjścia, musieliśmy wyjechać. Do dzisiaj nie było za to przeprosin — wspomina.

— Myśmy jako młodzi dali sobie radę. Ale rodzice, w starszym wieku, bez języka, to dla nich było bardzo trudne. Ciężka praca fizyczna. Ojciec miał 65 lat. Nawet nie mógł dostać emerytury z Polski — mówi muzyk.

— Czułem się Polakiem żydowskiego pochodzenia. Do 1968 r. Wtedy uświadomili mi, że jestem Żydem, którego tu nie chcą. Niektórzy koledzy poczuli się pewni siebie. Poczuli, że można mnie przezwać i napluć do zupy.

[mala200333]

19 kwietnia przypada 80. rocznica wybuchu powstania w getcie warszawskim. - Błagam was, walczcie o zjednoczoną Europę - mówi dziś Roma Ligocka, która przeżyła getto krakowskie jako kilkuletnia dziewczynka. Dziś ma poczucie, że nienawiść znowu rośnie w siłę. - Wybierajcie dobrych, mądrych ludzi, wybierajcie Europejczyków - dodała (tvn24.pl)

[mala200333]

Nienawiść, która kończy się ludobójstwem, niestety istnieje. Nie wiem, czy można mieć nadzieję, że kiedyś zniknie. Wątpię, szczerze mówiąc - powiedziała w specjalnym wydaniu "Kropki nad i" profesor Barbara Engelking, autorka koncepcji wystawy "Wokół nas morze ognia" w muzeum POLIN.

[mala200333]

Barbara Engelking odniosła się też do słów byłego więźnia Auschwitz i historyka Mariana Turskiego, który przemawiał podczas obchodów 80. rocznicy powstania w getcie warszawskim. - Musimy się przeciwstawić antysemityzmowi, łamaniu praw człowieka, agresji na ziemi sąsiada, zakłamywaniu historii, nieposzanowaniu interesów i woli mniejszości - apelował Turski.