17 września 1939 r. ... Dzien Kleski…

[black_jotka]

17 września 1939 r. przypadała niedziela. Gdy dzień się zaczynał, wojska sowieckie bez wypowiedzenia wojny na całej linii przekraczały granicę z Polską. Gdy dzień się kończył, polski rząd w panice uciekał do Rumunii. Był to dzień klęski

[black_jotka]

"Może teraz nastąpić stabilizacja frontu, a jeśli rozpocznie się równocześnie i żywsza akcja na Zachodzie, to przyszłość może się rozjaśnić" — 16 września 1939 r. pisał w diariuszu Jan Szembek, wiceszef polskiego MSZ. W tej nadziei było ziarno prawdy. Polskie wojska dzielnie walczyły nad Bzurą i pod Lwowem. Ale nadzieja jest matką głupich. Polityczne karty były już rozdane

[black_jotka]

W nocy z 16 na 17 września 1939 r. polski ambasador w Moskwie Wacław Grzybowski został wezwany do gmachu Ludowego Komisariatu Spraw Zagranicznych. To nie mogło oznaczać nic dobrego. Władimir Potiomkin, zastępca szefa sowieckiej dyplomacji, odczytał Grzybowskiemu mrożące krew w żyłach oświadczenie:

..

[black_jotka]

….Nic już zrobic nie mógł…

Pierwsza sowiecka okupacja wschodnich terytorium II Rzeczpospolitej trwała 21 miesięcy. Wkraczając 17 września 1939 r. na ziemie sąsiada, Sowieci mieli już gotowe listy ludzi, których należało aresztować. Masowe zatrzymania obywateli Polski prowadzono aż do czerwca 1941 r. Skala represji była zatrważająca

[black_jotka]

Funkcjonariusze sowieckiej bezpieki dysponowali zawczasu sporządzonymi zestawieniami "wrogów ludu", których należało jak najszybciej aresztować.

Listy proskrypcyjne

Na listach proskrypcyjnych znaleźli się między innymi policjanci, wojskowi, wyżsi urzędnicy administracji państwowej, sędziowie, prokuratorzy, działacze partii politycznych oraz współpracownicy wywiadu.

[black_jotka]

Ponadto trafili tam również "zdrajcy idei komunistycznej", tacy jak byli członkowie Komunistycznej Partii Polski, Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi, Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy czy uciekinierzy z "robotniczego raju", którzy we wcześniejszych latach szukali schronienia na Kresach

[black_jotka]

Poza NKWD w początkowym okresie okupacji licznych aresztowań dokonywały również milicje lub gwardie robotnicze, a nawet sama Armia Czerwona. W tych przypadkach częstym kryterium decydującym o zatrzymaniu danego człowieka był "test dłoni". Podobnie jak to miało miejsce w czasie rewolucji bolszewickiej, sprawdzono, czy ręce nosiły ślady pracy fizycznej. Jeżeli nie, nieszczęśnika uznawano za "wroga ludu".

Tysiące aresztowanych

Profesor Włodzimierz Bonusiak w pracy "Polityka ludnościowa i ekonomiczna ZSRR na okupowanych ziemiach polskich w latach 1939–1941" podaje, że według sowieckich archiwów do końca września 1939 r. tylko na Zachodniej Ukrainie aresztowano 3914 osób, w tym:

żandarmów, policjantów, oficjalnych i tajnych agentów wywiadu i policji — 2539,
obszarników i burżujów — 293,
oficerów i osadników — 381,
aktywistów UNDO, OUN i innych partii — 144,
petlurowców, uczestników ugrupowań bandyckich — 74,
pozostałych — 483 osoby.
Sytuacja wyglądała podobnie również na Zachodniej Białorusi. Już 7 października za kraty trafiło tam 2708 osób.

[black_jotka]

Wśród nich znalazło się między innymi 241 członków partii politycznych, 128 "kułaków", 30 uciekinierów z ZSRS oraz 171 agentów policji. O rozkręcającej się spirali prześladowań najlepiej świadczy fakt, że dwa tygodnie później zatrzymanych było już 4315.

Tysiące enkawudzistów

Prowadzenie tak szeroko zakrojonych represji wymagało rozbudowanego aparatu tajnej policji. Już w pierwszym tygodniu listopada 1939 r. komisarz ludowy spraw wewnętrznych ZSRS Ławrientij Beria wydał rozkazy, na mocy których znacznie zwiększono stan osobowy placówek NKWD na obszarze Zachodniej Białorusi i Zachodniej Ukrainy. Po sprowadzeniu funkcjonariuszy z innych rejonów było ich odpowiednio 965 i 1326.


Tysiące aresztowanych należało też gdzieś przetrzymywać. W grudniu 1939 r. na terenie Zachodniej Białorusi funkcjonowało 17 "ogólnych" więzień NKWD. Na Zachodniej Białorusi podobnych placówek uruchomiono 25. Do czerwca 1941 r. ogólna liczba enkawudowskich więzień na wcielonych ziemiach Rzeczpospolitej wzrosła do 46.

Horror sowieckich więzień

W teorii mogły one pomieścić 18 tys. 562 osadzonych, ale jak podkreśla profesor Krzysztof Jasiewicz w książce "Polska 1939-1945. Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami":

"Więzienia kresowe (jak również te w głębi ZSRR) były skrajnie przepełnione. W byłych polskich aresztach lub więzieniach w celach przeznaczonych dla kilku osób przetrzymywano przeważnie kilkadziesiąt. Zagęszczenie było tak duże, że śpiący na podłodze więźniowie musieli się obracać jednocześnie.

Standardowe wyżywienie składało się z kilkuset gramów niskiej jakości chleba, około pół litra wodnistej zupy, zwanej w żargonie więzienno-łagiernym »bałandą« oraz kipiatku, czyli wrzątku; czasami trafiała się jakaś symboliczna porcja kaszy z odpadami mięsnymi lub rybnymi

[black_jotka]

Również warunki sanitarne urągały ludzkiej godności. Więźniowie bardzo rzadko mieli okazję się umyć. Co do zasady w celach nie było klozetów. Osadzeni musieli załatwiać potrzeby fizjologiczne, wykorzystując kubły zwane "paraszami", które opróżniano raz na dobę. Wszystko to sprawiało, że "prawdziwą plagę stanowiły insekty, zwłaszcza wszy, pluskwy i pchły". Niewiele w tej sytuacji dawały przeprowadzane co jakiś czas dezynfekcje.

Dowody niepotrzebne

Poza standardowymi więzieniami istniały jeszcze tak zwane specjalne cele odbiorczo-rozdzielcze NKWD, które mogły pomieścić od 50 do 100 osadzonych. Zwykle znajdowały się w budynkach bezpieki. O tym, jakie panowały w nich warunki, możemy się przekonać, sięgając na przykład do wspomnień Michała Krupy. Wpadł on w ręce NKWD w czasie próby nielegalnego przekroczenia granicy. Po brutalnym przesłuchaniu został zaprowadzony do piwnicy, gdzie nie było:

"(…) okien ani żadnej wentylacji. Nie było też podłogi, tylko ziemia. Zakrywając nos i usta fragmentami postrzępionej koszuli, zorientowałem się, że ten odór nie do wytrzymania pochodzi ze stosu ludzkich odchodów, wymiocin i moczu, które pokrywały praktycznie całe dno piwnicy."

[black_jotka]

W przeciwieństwie do ziem, które znalazły się pod okupacją niemiecką, na Kresach Wschodnich nie ustanowiono żadnych nowych praw, które miałyby służyć specjalnie do karania Polaków. Wystarczyły już istniejące przepisy z osławionym artykułem 58 Kodeksu Karnego ZSRS na czele

[black_jotka]

Zawierał on aż 14 paragrafów, obejmując między innymi zdradę, szpiegostwo, terror, sabotaż, dywersję, udzielanie pomocy wrogom ZSRS, udzielanie pomocy międzynarodowej burżuazji czy działalność propagandową wymierzoną przeciwko sowieckiemu imperium. Co więcej, jak podkreśla profesor Bonusiak w książce "Polska podczas II wojny światowej":

"Możliwości interpretacyjne artykułu 58 znacznie rozszerzały art. 19 k.k., zezwalający na karanie za »przygotowanie czynu« (a nawet sam zamiar), i art. 16 k.k., wprowadzający pojęcie per analogiam — stosowany, gdy nie można było ustalić zarzutu, który przewidywał kodeks."

W efekcie oskarżonego można było skazać, nie posiadając żadnych dowodów. Co więcej, w sowieckich realiach prawo działało wstecz. Dlatego można było sądzić obywateli II Rzeczpospolitej za rzekome przestępstwa popełnione przed wrześniem 1939 r.

[black_jotka]

Enkawudowskie sądy

Ferowaniem wyroków zajmowały się sądy ludowe oraz Kolegia Specjalne przy NKWD. Powołano je do życia w 1934 r. Początkowo mogły skazywać na drodze administracyjnej na 10, a potem nawet na 25 lat łagru. Od 1937 r. ich uprawnienia rozszerzono, tak że wydawały wyroki śmierci przez rozstrzelanie oraz konfiskaty mienia skazanego. Od ich decyzji – podejmowanych zwykle bez udziału podsądnego – nie było odwołania..

[black_jotka]

Kluczowa dla losów polskich więźniów na Kresach była decyzja Biura Politycznego Komitetu Centralnego partii bolszewickiej z 5 marca 1940 r. Na jej mocy NKWD miało "rozpatrzyć w trybie specjalnym, wymierzając najwyższy wymiar kary – rozstrzelanie" sprawy:

"Znajdujących się w obozach dla jeńców wojennych 14 700 byłych polskich oficerów, urzędników, obszarników, policjantów, funkcjonariuszy wywiadu, żandarmów, osadników i strażników więziennych.

Aresztowanych i przebywających w więzieniach w zachodnich obwodach Ukrainy i Białorusi 11 000 członków różnych szpiegowskich i dywersyjnych organizacji kontrrewolucyjnych, byłych obszarników, fabrykantów, byłych polskich oficerów, urzędników i dezerterów

[black_jotka]

Ostatecznie "specjalna trojka" NKWD, w skład której weszli Wsiewołod Mierkułow (pierwszy zastępca Ławrientija Berii), Leonid Basztakow (naczelnik wydziału specjalnego) oraz Bogdan Kobułow (naczelnik wydziału administracyjno-gospodarczego NKWD) wydała w kwietniu i maju 1940 r. 21 857 wyroków śmierci. Wśród ofiar zbrodni katyńskiej znalazło się 14 700 jeńców oraz 7305 osadzonych w więzieniach na zajętych polskich Kresach.

Droga do Katynia

W tym miejscu należy podkreślić, że w sowieckich realiach status polskich jeńców wojennych, których przetrzymywano w Kozielsku, Starobielsku i Ostaszkowie jest trudny do jednoznacznego określenia. Władze nie respektowały reguł, jakie powinny odnosić się do jeńców wojennych, często traktując oficerów jak zwykłych aresztantów

[black_jotka]

Część z nich znalazła się w obozach po wcześniejszym zatrzymaniu przez NKWD. Nie brakowało również przypadków, gdy oficerowie wzięci do niewoli we wrześniu 1939 r. byli później przewożeni do więzień, a następnie poddawani brutalnym przesłuchaniom.

Według zachowanych dokumentów niezależnie od zbrodni katyńskiej na rozstrzelanie skazano łącznie ponad 1200 więźniów znajdujących się w rękach NKWD. Do tego należy jeszcze doliczyć około 10 tys. osadzonych zamordowanych w czerwcu 1941 r. podczas ucieczki Sowietów przed nacierającym Wehrmachtem. Wyrok śmierci nie był jednak najczęstszą karą. Większość aresztantów skazywano na pobyt w łagrach, najczęściej na 3,5 do 8 lat.

Do dzisiaj trwają spory, ilu dokładnie mieszkańców Kresów zostało aresztowanych przez Sowietów od września 1939 do czerwca 1941 r. Zachowana dokumentacja NKWD mówi o około 110 tys. ludzi. Z tego w przybliżeniu 60 proc. stanowili Polacy. Część badaczy tematu uważa jednak, że dane są znacząco zaniżone. Według profesora Krzysztofa Jasiewicza osadzonych mogło być nawet 150 tys. Z kolei liczba zmarłych oraz zamordowanych wynosiła od 35 tys. do nawet 50 tys.

[black_jotka]

Sowieci chcieli tylko przetrwać, a Stalin dążył do pokoju? – Tak właśnie się mówiło (i dalej mówi) w historiografii zachodniej. Oczywiście, że bolszewicy, którzy przemocą zagarnęli władzę w kraju, chcieli ją zachować, ale najlepszą obroną, w ich rozumieniu, był atak. Najpierw toczyły się zmagania w trzechletniej wojnie domowej. Po zwycięstwie w decydujących zmaganiach, postanowiono przystąpić do konfrontacji z Polską. Agresja 17 września 1939 roku była od początku zaplanowana. Polska nie mogła jej uniknąć – przekonuje w rozmowie z „Wprost” prof. Marek Kornat, jeden z najwybitniejszych historyków dyplomacji II wojny światowej w Europie.