Odessa

[black_jotka]

Tymczasem w wyniku nocnego ataku rakietowego Rosji na Odessę zostało zniszczonych lub uszkodzonych 25 zabytków. Wśród uszkodzonych pociskami i wybuchami obiektów są budynki z XIX i XX w.

[black_jotka]

W starożytności na terenie Odessy istniały dwie osady greckie: „Isiaka” i „Istrian”. Od 337 roku tereny te należały do Gotów, w 390 przejęli je Hunowie, a w 453 Kutrigurzy (potomkowie Hunów). W 520 znalazły się pod panowaniem Awarów, w 620 Bułgarów (Hordy Asparucha) do 830 roku, kiedy zdobyli je Madziarowie.

Od XIV wieku na terenie Odessy istniała tatarska warownia Chadżybej podległa Chanatowi Krymskiemu. W wyniku podbojów litewskich pod koniec XIV w., od 1392 r. do końca lat 40. XV w. terytorium między Dniestrem i Dnieprem pozostawało pod władzą Wielkiego Księstwa Litewskiego pozostającego w unii z Polską. Witold Kiejstutowicz zbudował na brzegu Morza Czarnego fortyfikacje, między innymi rozbudował twierdzę Chadżybej, ulokowaną dokładnie w miejscu dzisiejszej Odessy. Według Jana Długosza, w 1415 r. Władysław Jagiełło wysłał kilka statków z pszenicą z portu „Kaczybueiow”[3]. W 1442 roku król Władysława III Warneńczyk nadał Chadżybej w dożywocie kasztelanowi i staroście kamienieckiemu Teodorykowi z Buczacza.

Po okresie przynależności do Litwy, w 1529 twierdza znalazła się w osmańskim regionie Jedysan (tur. Yeni Dünya, czyli Nowy Świat). Pozostała turecka aż do końca XVIII wieku.

W nocy z 13 na 14 września 1789 r. turecki Chadżybej został zdobyty dla Rosji przez Kozaków pod dowództwem Hiszpana Jose de Ribasa. Dało to impuls do powstania miasta, które oficjalnie rozpoczęto budować 22 sierpnia 1794 roku według projektu pochodzącego z Brabancji inżyniera François Sainte de Wollanta i nazwano Odessa. Zarządzający miastem od 1804 roku gubernator de Richelieu ukończył budowę portu. W 1822 roku wpływy z ceł wyniosły 40 mln rubli, co stanowiło ponad 14 procent ówczesnego dochodu Rosji. W XIX wieku miasto stało się głównym portem obsługującym eksport rosyjskiego zboża. Dzięki temu stało się jednym z najbogatszych i najszybciej rozwijających się miast carskiej Rosji.

W 1795 miasto miało 2250 mieszkańców, a w 1814 – 25 tys. Potem wzrost liczby ludności był jeszcze szybszy: w 1850 – 100 tys., w 1873 – 185 tys., w 1884 – 225 tys., w 1900 – 450 tys. Przed wybuchem I wojny światowej miasto stało się czwartym najważniejszym miastem Imperium Rosyjskiego, po Petersburgu, Moskwie i Warszawie

[black_jotka]

W tym okresie społeczność żydowska Odessy doznawała aż sześciokrotnie pogromów: w 1821, 1859, 1871, 1881, 1900 i 1905[4]. Masakra w roku 1905, która rozgorzała podczas drugiej fali pogromów w Rosji, kosztowała życie od 500 do 2500 żydowskich mieszkańców Odessy, zaś od 300 do kilku tysięcy zostało rannych[4][5].

Po rewolucji w 1917 r. miasto straciło swoją wyjątkową rolę i nigdy nie odzyskało poprzedniej świetności. Na początku 1918 miasto stało się stolicą Odeskiej Republiki Radzieckiej. W marcu 1918 r., gdy po traktacie brzeskim na terytorium Rosji wkroczyły wojska niemieckie, Odessa została włączona do marionetkowego Państwa Ukraińskiego rządzonego, za aprobatą niemiecką, przez hetmana Pawła Skoropadskiego. W listopadzie 1918 r. wojska niemieckie i austro-węgierskie opuściły Odessę. Kontrolę nad Odessą usiłowali przejąć zwolennicy różnych stronnictw; 11 grudnia do miasta wkroczyły oddziały ukraińskiego Dyrektoriatu, lecz sześć dni później w miejscowym porcie pojawiły się interwencyjne wojska francuskie, które pomogły przejąć miasto białym Rosjanom z Armii Ochotniczej[6]. Rządy białych i Francuzów w Odessie trwały do początku kwietnia 1919 r., gdy Francuzi opuścili miasto, bez walki oddając je nadchodzącym oddziałom Armii Czerwonej[7]. Ich z kolei rządy w Odessie trwały do sierpnia 1919 r., gdy miasto odbili biali[8]. Odessa została ostatecznie zajęta przez Armię Czerwoną na początku lutego 1920 r.[9]

W latach 1941–1944 Odessa była pod zarządem Rumunii pod nazwą Antonescu (na cześć marszałka Iona Antonescu). W 1941 roku Rumuni wraz z Niemcami dokonali eksterminacji 50 tysięcy Żydów zamieszkujących miasto[

[black_jotka]

Polacy w Odessie…

Wraz z założeniem miasta na mocy ukazu carycy Katarzyny II z lipca 1795 roku ponad 100 polskich rodzin szlacheckich przybyło do miasta z zamiarem poprawienia swojego bytu. W Odessie gościli między innymi Julian Ursyn Niemcewicz (Podróże historyczne) i Józef Ignacy Kraszewski (Wspomnienia z Odessy, Jedysanu i Budżaku), a na zesłaniu przebywał Adam Mickiewicz (Sonety odeskie). W Odessie działali także m.in. polski wynalazca Stefan Drzewiecki oraz Seweryn Potocki, który wybudował tutaj w latach 1805–1810 pałac klasycystyczny istniejący do dnia dzisiejszego przy ul. Sofijskiej i od 1899 mieszczący Muzeum Sztuk Plastycznych. W Odessie działali również polscy architekci: Feliks Gąsiorowski (Hotel Imperiał/Spartak, dom Nowikowa, Muzeum Archeologiczne), Lew Włodek (Hotel Pasaż), Mikołaj Tołwiński (m.in. Biblioteka Uniwersytecka i inne budynki uniwersyteckie, Dyrekcja Kolei), Władysław Dąbrowski (m.in. szpital miejski, kościół św. Klemensa). Na początku XX wieku powstał w Odessie „Dom Polski”. W mieście istniały dwie księgarnie polskie, ostatnią zamknięto w 1990 roku. Jedną z największych aptek prowadzili Gajewski i Popowski. Działało tu wielu polskich lekarzy, adwokatów i inżynierów.

W 1897 roku w mieście żyło 17 395 Polaków. Przed wybuchem I wojny światowej żyło w mieście ok. 25–30 tys. Polaków. Najwięcej było wtedy Rosjan i Żydów.

W 1913 roku polski kompozytor i pedagog Witold Maliszewski założył Konserwatorium w Odessie i został jego pierwszym dyrektorem[11]. U schyłku I wojny światowej powstał Oddział Polski w Odessie.

Polacy z Odessy prześladowani byli szczególnie w latach 1922 i 1937 (operacja polska NKWD).

[black_jotka]

Panowanie tureckie (XV – XVIII w.)


Od początku XV w. do końca XVIII w. teren dzisiejszej Odessy wchodził w skład Imperium Osmańskiego, które utrzymywało tutaj twierdzę Yeni Dünya („Nowy Świat”)

[black_jotka]

Litwie nie udało się długo utrzymać na tym obszarze. W 1484 r. Turcy osmańscy najechali północno-zachodnie wybrzeże Morza Czarnego i po pokonaniu hospodara mołdawskiego Piotra Raresza zajęli dwa ważne porty: Kilię i Białogród (Akkerman). W efekcie tej wyprawy został zajęty także, sąsiadujący z tymi miastami, Chadżybej. Nowe zdobycze dołączono do sandżaku sylistryjskiego, należącego do wielkiej prowincji Rumelii. W 1538 r. Turcy przeprowadzili reformę administracyjną północno-zachodniego pobrzeża czarnomorskiego. Wydzielono wówczas z sandżaku sylistryjskiego osobny sandżak Akkermanu (Białogrodu), dzielący się na cztery okręgi sądowe (kaza) z ośrodkami administracyjnymi w Akkermanie, Kilii, Benderze oraz w, przejętym z rąk tatarskich, Dżankermanie (Oczakowie). Sandżakbejowi akkermańskiemu podlegało zatem czterech kadich (sędziów religijnych), do których obowiązków należał m.in. nadzór nad podatkami i gospodarką okręgów[3]. Twierdza Chadżybej znajdowała się wtedy w ruinie. W 1578 r. poseł Rzeczypospolitej do chana krymskiego, Marcin Broniewski, widział ruiny „twierdzy chadżybejowej, jakby zapadła się ziemia, omywane szerokim jeziorem znajdującym się niedaleko od morza”. W 1656 r. podróżnik turecki Evliya Çelebi opisywał, że zabudowania tej twierdzy widoczne były jeszcze dosyć dobrze na stromej skale, na brzegu Morza Czarnego. Inżynier francuski G.–L. de Beauplan, który w XVII w. na zlecenie króla polskiego rozbudowywał twierdze na Ukrainie, sporządził mapę tych terenów, na której Chadżebej zaznaczony jest jako ruiny. W 1709 r. szambelan króla szwedzkiego Karola XII, który po klęsce pod Połtawą szukał schronienia w imperium osmańskim, zobaczył na miejscu dzisiejszej Odessy, koło Mielizny Kujalnickiej, „godną pożałowania wioskę tatarską”. W połowie XVIII w. Turcy odbudowali jednak twierdzę Chadżybej, nadając jej nazwę Yeni Dünya (Nowy Świat).

[black_jotka]

Początki miasta (koniec XVIII w.)
Edytuj
W dniu 25 września 1789 r. turecka twierdza Yeni Dünya zdobyta została przez Rosjan pod dowództwem Iwana Gudowicza. Częścią oddziałów dowodził José de Ribas. W walkach brał również udział oddział kozaków pod dowództwem Antona Hołowatego. Z przekazów świadków wiadomo, że w momencie zajęcia przez Rosjan twierdza znajdowała się na wysokim, porosłym skąpymi krzakami brzegu morskim, zajmując teren od dzisiejszego pałacu Woroncowa do połowy Bulwaru Nadmorskiego. Zbudowana była na planie czworoboku obwiedzionego wałem ziemnym. Pośrodku jej stał dom paszy długi na sześć i szeroki na cztery sążnie, obok którego znajdował się głęboki dół służący za magazyn prochu. W czasie pokoju twierdzy broniły cztery armaty. Twierdza nie odgrywała większej roli w tureckim systemie obronnym na północnym wybrzeżu Morza Czarnego. Tuż obok niej położona była osada tatarska, zwana po staremu Chadżybej, składająca się z niedbale zbudowanych kamiennych ziemianek[4]. W przypadku najmniejszego niebezpieczeństwa mieszkańcy osady ładowali swój dobytek na wozy i znikali w stepie[5]. Na mocy traktatu pokojowego zawartego w Jassach (9 stycznia 1792) tereny te wcielone zostały do Rosji. Od tego czasu część Nowej Rosji. Ukazem Katarzyny II z 27 maja 1794 r. polecono założenie miasta i portu, którym nadana została nazwa Chadżybej (Хаджибей). W styczniu 1795 r. zmieniono nazwę na Odessa. Nazwa tu upamiętniać miała starogrecką osadę Odessos albo Odissos, znajdującą się niegdyś ok. 45 km na wschód od Odessy, na końcu lewego brzegu Tiligulskiego limanu. Oficjalny dokument o zmianie nazwy miasta nie zachował się. Nazwa „Odessa” pojawia się po raz pierwszy w tytule zatwierdzonego przez carycę 10 stycznia 1795 r. wykazu personelu tworzonego właśnie w mieście magazynu soli oraz w ukazie z 27 stycznia 1795 r. o utworzeniu guberni wozniesieńskiej[6]. Po gwałtownym starcie rozbudowy miasta w 1794 r. rozwój Odessy zatrzymany został w czasie panowania syna Katarzyny II, Pawła I (1796 – 1801), który wstrzymał fundusze na budowę i odwołał założycieli miasta: de Ribas i de Volana. Kupcy zaczęli opuszczać miasto, a wiele budynków popadło w ruinę. W 1798 r. miasto otrzymało herb. Z tej okazji przemawiał protojerej Piotr Kunicki. Również w 1798 r. otwarto kolegium magistrackie.

[black_jotka]

XIX wiek
Edytuj
Okres Richelieu (1803–1815)
Edytuj
Na mocy ukazu Aleksandra I z 27 stycznia 1803 r. gubernatorem Odessy (градоначальник) zostaje książę Richelieu. Książę przybył do Odessy i objął urząd 9 marca 1803 r. Wiele zrobił dla nowoczesnego urządzenia miasta poprzez budowę nowych ulic, dużych kamiennych budynków, unowocześnienie portu itp. Do dzisiaj zachowały się wspomnienia o księciu Richelieu jako o humaniście i człowieku kulturalnym, co było rzadkością na ówczesnych wyższych posadach państwowych w Rosji. Książę Richelieu pozostał gubernatorem Odessy do 1815 r. Po dymisji francuskiego premiera Talleyranda Ludwik XVIII złożył księciu propozycję utworzenia gabinetu, na co ten w końcu przystał i opuścił Odessę wyjeżdżając do Francji.

Okres de Langerona (1817–1823)
Edytuj
W 1815 generał-gubernatorem Nowej Rosji został Alexandre Andrault de Langeron. W 1817 otwarte zostało Liceum im. Richelieu. Zorganizowana przy nim biblioteka stała się później zaczątkiem biblioteki uniwersyteckiej. Również w 1817 Odessa uzyskała status wolnego portu (porto franco), który utrzymała do 1858.

Druga połowa XIX wieku
Edytuj
W Odessie, tak samo jak w innych miastach wybrzeża Morza Czarnego rozpoczyna się gwałtowny przyrost ludności. Według oficjalnych danych w 1797 r. w Odessie było 3 tys. mieszkańców. W 1803 było ich już 9 tys., w 1830 – 40 tys., w 1836 – 54 tys. i w końcu w 1856 r. mieszkało tu 104 tys. ludzi. Otwarcie w 1865 drogi żelaznej przyczyniło się znacznie do podniesienia ruchu handlowego i przemysłowego. Kolej otoczyła miasto w kształcie półksiężyca i miała pięć dworców stacyjnych.


Centrum Odessy na przełomie XIX i XX w.
Według spisu ludności z 1877 r. Odessa była już czwartym pod względem liczby mieszkańców miastem Imperium Rosyjskiego (po Petersburgu, Moskwie i Warszawie). W granicach administracyjnych miasta mieszkało wtedy 403 532 osób (216 792 mężczyzn i 187 023 kobiety), w obrębie właściwej Odessy łącznie z portem 380 541 osób, z których 45 proc. urodzonych było w Odessie, pozostali zaś przyjechali tu za pracą. Według narodowości (kryterium językowe) w mieście mieszkało 227 425 Rosjan, 124 511 Żydów, 17 395 Polaków, 10 247 Niemców, 5086 Greków, 1137 Francuzów oraz 18 014 przedstawicieli innych narodowości[7]. Uniwersytet, przekształcony w 1865 r. z dawniejszego liceum ks. Richelieu’go, miał pierwotnie trzy wydziały: filologiczny, fizyczno-matematyczny i prawny.

[black_jotka]

W czasie I wojny światowej Odessa atakowana była od morza – 29 października 1914 r. flota turecka pod dowództwem admirała niemieckiego Wilhelma Souchona ostrzelała miasto i port. Rewolucja lutowa i październikowa z 1917 r. przyniosły ze sobą chaos i początek wojny domowej. Miasto przeżyło ruinę i częstą zmianę władz. Już 18 stycznia 1918 r. w Odessie ogłoszona została władza radziecka. Jednak ogłoszona Odeska Republika Radziecka w składzie RFSRR istniała krótko i zlikwidowana została 13 marca 1918 r. przez wojska austriacko-niemieckie. 13 grudnia 1918 zdobyły miasto oddziały ukraińskie Symona Petlury, nie opanowały jedynie portu którego broniła 4 Dywizja Strzelców Polskich (WP na Wschodzie) do czasu przybycia 18 grudnia desantu francusko-greckiego.

Francuzi pomogli przejąć miasto białym Rosjanom z Armii Ochotniczej[8]. Rządy białych i Francuzów w Odessie trwały do początku kwietnia 1919 r., gdy Francuzi opuścili miasto, bez walki oddając je nadchodzącym oddziałom Armii Czerwonej[9]. Ich z kolei rządy w Odessie trwały do sierpnia 1919 r., gdy miasto odbili biali[10]. Odessa została ostatecznie zajęta przez Armię Czerwoną na początku lutego 1920 r.

[black_jotka]

Podczas niemieckiej inwazji na ZSRR, w dniach 8 sierpnia – 16 października 1941, toczyły się walki o Odessę pomiędzy siłami rumuńskimi, wspieranymi przez niemiecką 11 Armię a sowieckimi resztkami 9 armii. Po 73 dniach oblężenia miasto ostatecznie zostało zdobyte przez siły Osi. W 1941 roku Rumuni wraz z Niemcami dokonali eksterminacji 50 tysięcy Żydów zamieszkujących miasto[12]. Do 1944 r. miasto pozostawało pod okupacją rumuńską. Wyzwolone przez wojska radzieckie w kwietniu 1944 roku.

[black_jotka]

Masakra w Odessie – masowe mordy żydowskich mieszkańców Odessy i okolicznych miejscowości w pasie Naddniestrza, dokonane jesienią 1941 i zimą 1942 podczas okupacji tych ziem przez sprzymierzoną z III Rzeszą Rumunię.

[black_jotka]

2 maja 2014 o godz. 14:00 w Odessie rozpoczął się pochód zwolenników jedności Ukrainy z udziałem kibiców Czornomorcia Odessa i Metalista Charków[2]. Jednocześnie aktywiści Antymajdanu zbierali się na Prospekcie Aleksandrowskim. Manifestacja Antymajdanu została zaatakowana o 14:40 przez mężczyznę o nieustalonej tożsamości, który strzelał z broni pneumatycznej[3]. Następnie demonstranci Antymajdanu zaatakowali kibiców. W czasie ataku użyto broni palnej[3]. W gwałtownych starciach ulicznych zginęły cztery osoby[4].

Wieczorem ukraińscy nacjonaliści i bojownicy Prawego Sektora obrzucali koktajlami Mołotowa namioty rozstawione przez działaczy Antymajdanu na Kulikowym Polu otaczającym budynek związków zawodowych w Odessie[3]. Od ognia i w rezultacie brutalnych pobić zginęło osiem osób[4]. Według relacji naocznych świadków milicja nie reagowała na te wydarzenia, choć stała tuż obok[3]. Po rozbiciu obozowiska na Kulikowym Polu demonstranci Antymajdanu wycofali się do budynku związku zawodowych, który został podpalony przez ukraińskich nacjonalistów. Spowodowało to wybuch pożaru, w którym 31 osób zginęło w płomieniach, a 11 zabiło się po skoku z okna na trzecim lub czwartym piętrze[4]. Straż pożarna dotarła na miejsce dopiero po pół godzinie od otrzymania zgłoszenia, pomimo że remiza znajduje się bardzo blisko obiektu[3]. Jak odnotowała „Grupa 2 Maja”, zajmująca się prowadzeniem niezależnego śledztwa w tej sprawie, strażacy i demonstranci proukraińscy ewakuowali osoby przebywające w płonącym budynku związków zawodowych. Część działaczy proukraińskich próbowała atakować oraz brutalnie przesłuchiwać ewakuowanych, ale milicjanci i reszta działaczy im przeszkodziła[5].

W trakcie walk na Prospekcie Aleksandrowskim, Kulikowym Polu i pożaru budynku związków zawodowych zginęło łącznie 48 osób, w tym 46 aktywistów Antymajdanu. 247 osób odniosło rany[6], aresztowano 123[6]. W związku z wydarzeniami w Odessie, w mieście wprowadzono trzydniową żałobę

[mala200333]

Piekne miasto. Szkoda go!