Interludium mazurskie

[rita100]

Karol Małłek napsiał takie wspomnienia z lat 1920-1939, a ja po prostu nie
mogę , nie mogę się z wami tym nie podzielić, to znaczy muszę sie z wami
podzielić. Jak widziecie tonacja wątku bedzie taka bezpośrednia , prosta i
może troszeczke z humorkiem, choć nie ziym , bo cytam ją pospołu z woma
To je ta ksiójżka
schlesien.nwgw.de/foto/displayimage.php?album=94&pos=99
schlesien.nwgw.de/foto/displayimage.php?album=94&pos=100
Ciekawe co tą ksiązkę otrzymała jako nagrodę uczenica z Piekar Ślaskich , a
dzięki aukcji trafiła do mnie

[rita100]

Jest rok 1920
Pewnego razu jechałem z ojcem do naszego boru po suszki na opał. W drodze
spotkaliśmy Jana Zakrzewskiego, udającego się do wsi Purgałki w gościnę, a może
w rajby.
- Siadaj, Janie ! Pojedziemy razem ! I opwiedz nam jak było w wojsku polskim ! -
zachęcał go ojciec.
Jan ukłonił się wsiadł na wóz, przywitał się i zaczął nam opowiadać.
- To było tak. W lipcu 1918 roku dostałem się nad Marną do francuskiej niewoli.
W lagrze bylo nam okropnie. Francuzi nie dawli pod dostatkiem jedzenia, a do
roboty pędzili i mocno się z Niemcow nabijali i szydzili. Cieżko to bylo
znosić, boć człek przecież Niemcem nie był, a za nich dostawał cięgi. Za
kilkanaście tygodni zjawiła się jakaś polska komisja i jej czlonkowie
opowiadali nam co się na świecie dzieje. To, że Niemcy robią 'kaput', że
powstanie państwo polskie i to niedługo, że od Niemców odejdą do Polski: Śląsk,
Wielkopolska, Pomorze i Prusy Wschodnie. Jednocześnie zachęcali nas do
wstąpienia w szeregi polskich formacji wojskowych.
Po wysłuchaniu tych słow zgłosiliśmy sie wszyscy na ochotnika do wojska
polskiego, to jest ci, którzy władali polska mową. W ten sposób dostałem się do
formacji wojskowej Hallera. Otrzmaliśmy nowe umundurowanie, ekwipunek
piechociński i pod tym względem upodobniliśmy się do wojska francuskiego. Przez
kilka tygodni uprawialiśmy regulaminową służbę polską, wojskową, aż do ćwiczeń
bojowych włacznie. Jedzenie było dobre, traktownie również. Jedno nam się tylko
nie podobalo, to to, że trzeba było łazić na katolickie nabożeństwa i to nas
ewangielickich Polaków bolało. Wymigiwaliśmy się od tego. Czasem sie udawalo,
ale nie zawsze. Gorzej było z tymi sprawami, kiedy wróciliśmy do Polski.
Staliśmy na granicy ślaskiej, bo mieliśmy uderzyć na Śląsk. Wtedy
postanowiliśmy zbiec, no i udalo się nam. Było nas czterech. W ten sposób
dostałem się do domu. Ale mowię wam, gdyby nie ten katolicki kościół i te
brzydkie wymyślania i klątwy, czego u nas nie ma, byłbym został w wojku polskim
na stałe...
- Prrr! - zawołał ojciec na konie, bo już dojechalim. Jan Zakrzewski zsiadł z
wozu , podziękował i pomknął w stronę Purgałek.

- Ciekawe rzeczy mówił nam ten Jan, co ?

[rita100]

Dnia 17 stycznia 1920 roku
- Chodźta za stodołę, to coś zobacyta !- zawołał ojciec
Szybko przebiegliśmy całe podwórze i widzimy, jak od granicznej wsi, Iłowa,
ciągnie szosą wielki sznur wojska. Idą i jadą, idą i jadą w strone Działdowa.,
odległego od Iłowa o 15 km.
- To pewnikiem Polacy idą ! - rzekł ojciec
- Na pewno wojska polskie zajmują przyznane im tereny ! - dodałem.
Ucieszyliśmy się z ich przyjazdu, ale z drugiej strony ogarnął nas strach.
Na drodze miedzy Krasnołęką a Działdowem widzieliśmy wycofujące się wojsko
niemieckie. To chyba działdowski batalion opuszczał miasto, bo żołnierze szli
zrezygnowani, ze zwieszonymi ku ziemi nosami i bardzo kwaśnymi minami. Wiele
szło z nimi panienek.

[rita100]

Słuchajcie , to musicie przeczytać , to relacja, z pożegnania niemieckiego
batalionu i przywitania wojsk polskich.

Według relacji p. Majkowskiej, córki krawca Karpy z Działdowa, naocznego
swiadka, ta chwila tak wyglądała:
Batalion w komplecie zebrał sie na placu koszarowym, a potem ruszył bez muzyki
na rynek. Na rynku uformował się w kształcie czworoboku. Było dużo ludzi, cały
prawie rynek był zapełniony. Starszy oficer przemawiał krotko, ale bojowo, ze
to co się z Niemcami dzieje, woła o pomstę do nieba, ze tak długo tak być nie
może , ze sprawiedliwość musi wyjść na wierzch.
- Bracia ! My was nie żegnamy! Mówimy wam tylko do widzenia, bo najdalej za dwa
lata będziemy znów tutaj - zakończył.
- W wilekim ferworze zapomnieli biedacy dodać do dwójki jedno zero - żartuje
Majkowska.
Po tym przemowieniu wojsko pomaszerowało szosą, w stronę nowej granicy, pod
Krasnołąkę i Kozlowo. Razem z wojskiem poszlo dużo panienek i nieco mniejsowych
dygnitarzy niemieckich.
Tak wyglądał wymarsz wojsk niemieckich z Działdowa, a jutro napisze jak
wyglądało przyjście wojsk polskich.

[rita100]

Uroczystość przejęcia władzy nad Działdowszczyzną odbyła się w sali ratuszowej
w Działdowie. Prawie wszystkie majątki znajdowały się w rękach niemieckich
junkrów. Białuty i Mała Turza należały do von Oelrichów, Księżydwór do von
Feanckensteina i Grodek do von Bodienów. Tylko Koszelewy należaly do
p.Wojnowskiego, a Myśleta do p. Bogdańskiego. Wsie natomiast były mazurskie.
Ludność ich posługiwala się polsko-mazurskim jezykiem, wyznawała religię
ewangielicką i zachowywała wszakże poczucie mazurskiej wspolnoty plemiennej.
Lwia część robotników jeszcze przed przejęciem terenu przez władze polskie
wyjechała do Westfali, a nieliczni także na Mazury Pruskie.

[rita100]

17 stycznia 1920 roku do Brodowa przybył dziewięcioosobowy odział hallerczyków
pod dowództwem kaprala. Sołtys ulokował ich w budynku szkolnym. Odział ten miał
pilnować nowej granicy, biegnącej korytem rzeki Nidy w odleglości 1 km na
północ od Brodowa, w stronę Sarnowa.
Ludzie obsrewowali żołnierzy, a żołnierze ludzi, poczatkowo z daleka. Jedni
drugim niedowierzali. Później obie strony poznawały sie coraz bliżej, zwłaszcza
za pośrednictwem dorosłych panienek. Współżycie układało się wcale nie źle,
gdyż zarówno żołnierze jak i brodawiacy, mówili po polsku.
Po kilku dniach żołnierze zaczeli wstępować do domów brodawskich, ale od tego
czasu z ust ich dało sie słyszeć okreslenie:
"Szaby" i "szkopy".
Co się stało ?

[rita100]

Coś sie stalo, bo żołnierze przestali chodzić do domów, tylko wciąż wymyślali
na ludzi: Szwaby, szkopy. Nikt z brodowiaków nie znał tych wyrażeń i jeden
wypytywal drugiego o ich sens, ale nie potrafili sobie nawzajem wyjaśnić.
Aż pewnej niedzieli wszystko się wyjaśniło.

Prosze o cierpliwość , zaczynam wyjaśniać dokładnie , a tak opowiada sam
Małlek, autor tej książki.

[rita100]

"Wstąpiliśmy w czterech do karczmy Brocka, gdzie zastaliśmy polskiego kaprala i
dwóch polskich żołnierzy, już nieco "pod muchą". Siedliśmy sobie przy sąsiednim
stole i zamówiliśmy po szklance grogu - popularnego niemieckiego trunku -
mieszaniny gotowej, osłodzonej cukrem wody i kieliszka rumu. Wypiliśmy i
zaczęliśmy grać we francuskiego skata. Żołnierze bacznie nas obserwowali i na
razie nic nie mowili. Po chwili zamówiliśmy następną kolejkę, a potem trzecią i
czwartą. Rozgrzaliśmy się porządnie i raźno graliśmy dalej.
Nagle .....

- A nie mówiłem wam, koledzy, że to są Szwaby ! - krzyknął głośno kapral.
- Dalibóg, szkopy ! - potwierdził żołnierz polski.
Było jasne , ze do nas piją.
Chwilka milczenia, a potem Gustaw Boliński zapytał:
- A co panozie nazywają szwabów i szkopów ?
Cała trojka żołnierska zaniemówiła.
- Chcemy panów prosić, żeby nama te słowa wytłumacyli, bo my ich nie
rozumiemy ! - odezwałem się.
Żołnierze poczeli się z nas wyśmiewać, aż po chwili kapral rzekł:
- Szwaby to Niemcy, a szkopy tak samo !
- O, panowie, sto, stop ! - zawołałem. - Szwaby to mieszkają w Szwabii, a
szkopy, a raczej skopy, to są u nas młode barany, a my przecież jesteśwa ludźmi
tak samo, jak i wy !
Rozbawiłem nieco żołnierzy i ośmieliłem do dalszej dyskusji.

[rita100]

www.owczarnia.com/image/muzeum/muz16.jpg
- No to dlaczego, panowie, gracie w niemieckiego skata ? A dlaczego pijecie
niemieckie trunki ?
- A w waszych domach jak wygląda ? - przerwał żołnierzowi kapral. Pełne ściany
niemieckich świętości, napisów i obrazów z Wilusiem....
- Nawet w kuchni wiszą niemieckie wyszywki ! - dodał drugi żołnierz.
Próbowałem sprawę wyjaśnić.
- Prawda, że ściany naszych izb są upstrzone różnymi Wilusiami, niemieckimi
wersetami i niemieckimi przysłowiami, ale musicie panowie wiedzieć, ze nasi
przodkowie wiele wycierpieli, zanim się do tego przyzwyczaili. W okresie wojny
nadsyłano nam wizerunki poległych na froncie żołnierzy - synów i ojców rodzin,
ktore dla uczczenia ich pamięci zawieszano na ścianie.
Panowie muszą wiedzieć, że ten teren należał przez długie wieki do Niemców i
Niemcy swoje robili...
- No dobrze, ale dlaczego, nie macie polskich obrazów ? - przrwał mi kapral.
- Jakich ?
- No, na przykład Matki Boskiej.
- Jak to nie ma ? W katolickich domach w Brodowie właśnie są ! - powiedziałem
kategorycznie.
- Gdzie tu są katolickie domy polskie ? Tu są same domy szwabskie - upierał sie
kapral.
- No, a domy Krzemienieckich, Lewandowskich, Kamińskich, Sowów, Walerowiczów,
wdowy Lange...?
- A te inne to jakie ? - zapytał żołnierz.
- Te inne są ewangielickie...
- No, więc właśnie ! Tak i mówimy, że to są Szwaby i szkopy ! - wrzasneli
żołmierzyska.
- Przepraszam ! - przerwał Konstantyn Krzemieniewski - a nasz tutaj pan Brock
(właściciel karczmy w ktorej pijemy), to też według waszego mniemania jest
Szwab ?
- No, chyba tak, bo na niego wygląda...
- A, wej nie ! - krzyknał triumfalnie Gustaw - bo to jest z wyznania żyd !
- Co ? To i tu są Żydzi ? - podskoczyli żołnierze.
Po zapłaceniu rachunku natychmiast opuścili lokal i od tego czasu już nigdy go
nie odwiedzili.

[rita100]

Moi koledzy krzyczeli jeszcze za nimi, że są w błędzie, bo mieszają wyznanie z
narodowością, lecz każda strona została przy swoim zdaniu.
- Dobrze, że się na tym skończyło - odezwał się w drodze powrotnej Gustaw.
Od tego czasu wszelako rozumieliśmy znaczenie obydwu wyzwisk: "Szwaby"
i "szkopy". To tłumaczenie rozeszło sie błyskawicznie po wsi i zmartwiło mocno
ludzi w Brodowie.
Żołnierze jednak dobrze zapamiętali domy katolickie w Brodowie i od tego czasu
tylko do nich chodzili i budzili rozdźwięki miedzy spokojnym ludem brodowskim.
Dzielili ludność na polską i niemiecką, a właściwie na katolicką i ewangielicką.

[rita100]

schlesien.nwgw.de/foto/thumbnails.php?album=255
To jest gburstwo w Sarnowie

Tymczasem w Brodowie aż uszy puchły od nieznanych ludowi wyzwisk i klątw,
jakimi gesto posługiwali się żołnierze. Najwięcej nasłuchał się Rajczyk,
kierownik szkoły, i najbliższi sąsiedzi.
- Jan Zakrzewski miał rację, kiedy zwracał uwagę na straszne plugawienie
języka - rzekł do mnie pewnego wieczoru mój ojciec.
Zakrzewskiego już wtedy nie bylo. Pofrunął za rzekę do wsi Sarnowo, tego samego
dnia, kiedy hallerczycy przybyli do Brodowa. Obawiał sie widocznie kary za
czmychnięcie z wojska Hallera.
--
Tak oto wspaniale wytłumaczył nam wiele spraw Karol Małłek. Prosto i zwięźle. I
tak fajnie czyta sie tą książkę. Jesteśmy na stronie 15, a czeka nas długa
droga, aż do prawie 400 stron. Tylko wybrane fragmenty będę się starała
zamieścić.

[rita100]

Władze polskie postanowiły stworzyć z Działdowszczyzny osobny powiat. Z miasta
wyjechali ci, którzy nie znali jezyka polskiego albo byli współpracownikami
Hakaty.
U nas w Brodowie usunięto starego sołtysa Schaua i powołano nowego - Jana
Walerowicza , ktory był katolikiem.
Schau - prawdziwe jego nazwisko brzmialo Siała był naprawdę jedynym czlowiekiem
we wsi, ktory miał przygotowanie teoretyczne i praktyczne po ojcu do tego
stanowiska. Znał jezyk polski , no ale wyznanie ewangielickie stanęło na
przeszkodzie w sprawowaniu tej funkcji.
Pierwszym widocznym znakiem polskiego sołtysa w Brodowie był słup dwumetrowej
wysokości, pomalowany na kolor bialo-czerwony z tarczą białego orła na
czerwonym tle przy bramie sołtysa.

[rita100]

Brodowczanie przyjęli to jak policzek. Oburzyła się Rada Gminna, ludzie zaczęli
mamrotać pod nosami. Jedni mowili, że tylko katolicy mają prawo, jeszcze inni ,
że Polska nie jest naszą matką, tylko macochą. Mamrotanie zamieniało się w
głośne narzekanie i wrzenie. Ludzie zaczynali przepytywać się o możliwości
wyjazdu z Polski.
Tak jedni odjeżdzali inni przyjeźdzali.
Otóż traktat wersalski pddawał Polsce tereny wraz ze wszystkimi mieszkańcami,
którzy na mocy tej ustawy stawali się obywatelami polskimi, z tym
zastrzeżeniem, ze mają prawo wyboru ojczyzny. A więc kto chce, ma prawo optować
na rzecz Niemiec i władze polskie udzielą mu zezwolenie na opuszczenie
terytorium polskiego, przy czym traci on polskie obywatelstwo.
I tak oto zaczeły się wymiany , ci tu , a tamci tam.
Ale to dopiero poczatek losów ludu Działdowszczyzny.
Zaręczam, że przygody tych ludzi czasmi były lepsze od przygód czeskiego wojaka
Szwejka.

[rita100]

Szmuglerzy i tajniacy
Wraz z nadejściem nowych sił roboczych, którzy pracowali dla gburów, zjawiała
się nagle ogromna duża ilość ludzi typu wagabundzi, marauderzy i żebracy,
brudni, w łachmanach, chodzący od chalupy do chałupy, od wsi do wsi, za
groszem. Ledwo jeden żebrak się oddalił, już nadciągał drugi, trzeci i tak
prawie każdego dnia wlokło się żebracze bractwo.
Kiedy nasi nowi mieszkańcy sie jako tako zadomowili, poczęli ich odwiedzać
krewni i znajomi oraz najrozmaitsi komiwojażerowie. (Krewni króliczka)
I co sie rozwinęło ?
Oczywiście , że handelek ,szmugielek i przemyt przygraniczny. Łatwy zarobek.
Więc działdowszczyznę nowi ludzie obrali sobie za bazy wypadowe. W pierwszym
okresie penetrowali teren.
Handlarze przystąpili do roboty. Handlowano wszystkim , zbożem , bydłem,
skorami , masłem, tytoń , sacharyna.
Główne punkty zborne i bazy przemytników stanowiły karczmy w Białutach,
Purgałkach, Krokowie i Woli. Wprost dusiło się tam bractwo w ciasnocie i dymie.
Co się tam nie działo ?
A handlowali ludzie spod Mławy, dołączyli hallerczycy (strzegący nowej
granicy), a zbiegiem czasu zwąchali interes miejscowi Mazurzy.

[tralala33]

Historia kołem się toczy

miasta.gazeta.pl/olsztyn/1,35189,3703473.html
Wczorajszej nocy Straż Graniczna zatrzymała trzech Rosjan, którzy pontonem
przez Łynę próbowali przemycić do Polski 30 tysięcy paczek papierosów. Kilkaset
metrów dalej pogranicznicy zatrzymali czwórkę Polaków w dostawczym
samochodzie. - Oczekiwali na przyjęcie towaru.

[rita100]

tralala33 napisała:

> Historia kołem się toczy
>
> miasta.gazeta.pl/olsztyn/1,35189,3703473.html
> Wczorajszej nocy Straż Graniczna zatrzymała trzech Rosjan, którzy pontonem
> przez Łynę próbowali przemycić do Polski 30 tysięcy paczek papierosów.
Kilkaset
>
> metrów dalej pogranicznicy zatrzymali czwórkę Polaków w dostawczym
> samochodzie. - Oczekiwali na przyjęcie towaru.

To już mozna zaliczyć do humoru ))) W jakich czasach my zyjemy ?
Podniosła mi się gorączka z wrażenia ))))

[fedar]

rita100 napisała:

> schlesien.nwgw.de/foto/thumbnails.php?album=255
> To jest gburstwo w Sarnowie

Zaraz, zaraz, toż ja znam to miejsce! O ile mnie oczy nie mylą to gospodarstwo w Kolonii Ginter między Sarnowem a rzeką Nidą-Działdówką. Woda z widocznych na zdjęciu oczek spływa do odległej o niecały kilometr rzeki, a na skraju pobliskiego lasu znajduje się żołnierski cmentarz z Wielkiej Wojny. Czy mam rację?

[fedar]

No tak, za bardzo się rozpędziłem. To pod wrażeniem tekstu cytowanego przez Ritę. Na fotografiach jest zapewne inne Sarnowo, ale to gospodarstwo o którym wspomniałem, było takie podobne...

[gajowy555]

fedar napisał:

> No tak, za bardzo się rozpędziłem. To pod wrażeniem tekstu cytowanego przez Rit
> ę. Na fotografiach jest zapewne inne Sarnowo, ale to gospodarstwo o którym wspo
> mniałem, było takie podobne...

Mosz recht Fedar. To je jinne Sarnowo, kole Lidzbarka Warmińskiego. Niedaleko je
Stoczek Klasztorny, mniejsce więzienia Prymasa 1000-lecia, kardynała Stefana
Wyszyńskiego. Ale tereny psiankne i tamój pare pokoleń rodziny mojej kobziyty na
gburstwie gospodarzyło z mojó małó pomocó.
No jó...

[rita100]

Fedar ...... jeśli chcesz dalej mowić , napisz do Gajowego, za duzo możesz
wiedzieć
A jaką masz na myśli Wielką Wojnę ?

[fedar]

rita100 napisała:

> A jaką masz na myśli Wielką Wojnę ?

I Wojnę Światową. Z tego co wiem, tak ją nazywano w Prusach (choć pewnie nie tylko tam).

[tralala33]

Dzięki Fedarowi możemy zobaczyć Działdowo i Brodowo.
forum.gazeta.pl/forum/72,2.html?f=708&w=48841666&v=2&s=0
Dziankujewam ze szczernego serca!

[tralala33]

Bardzo ciekawa ta książka i takie mało znane sprawy, niewiele mówiono o
Działdowszczyźnie w okresie międzywojennym. Jednak dla uczennicy z Piekar
Śląskich taka książka musiała być jak opowieść o innym świecie, chyba mało
zrozumiała.

[rita100]

Napewno, i nie czytana jeszcze. To taka cnotliwa ksiójżka, bo wyobraź sobie
niektore kartki musiałam przecinać. Ale ten Małłek tak ciekawie opisał
Działdowczyzne , tak dokładnie, z nazwiskami i włąściwie teraz mogę zrozumieć
dlaczego przegraliśmy plebiscyt. Pisze to co przeżył autentycznie. Przedłuże
opowieśc , bo dokładnie opisze jeden przemyt przez granicę w ktorej brał udział
sam Małłek, bo to chyba jego zyciorys dokładny. Tralala, on tam pisze dokładnie
wszystko o Mazurach, bez ogródek. Dziwie się , że została wydana. Bo poczekaj
na opis uwięzienia przez polaków wszystkich Mazurów i nie mazurów z Brodnicy i
wiesz gdzie ich uwięziono, no braklo miejsca w więzieniach to do chlewów ich
wrzucono, nawet do kaplic. Chyba nigdzie byśmy o tym nie wyczytali.
Tak więc bylo róznie na tej ziemi, ale Polacy się nie spisali i w czasie
plebiscytu i po wojnie.

[rita100]

Co się tam działo ?
Jedni opijali handel, drudzy 'blatowali', a jeszcze inni 'oblewali' graniczne
przewozy, przepędy i przerzuty.
Wśród przemytników pochodzących spod Mławy byli spece, ktorzy tak potrafili
zorganizować przerzuty, że handlarze odpoczywali sobie zmorzeni snem, a obok
nich niby rzeka płynęlo szmuglowane dobro. Jeden z owych speców dorobił sie
wkrotce wielkiego majątku. Kupił sobie gburstwo w Burszu i - jak mawiali
ludzie - miał gdzieć ukryte gacie pełne złota i dolarów.
Od tej zgrai przybyszow nauczyli sie przemytu także miejscowi. Prawie cała
młodzież Brodowa trudniła się handlem nielegalnym skórami i masłem. Czołowym
przedstawicielem tej grupy był jeden z moich kolegów, Gustaw Boliński, inwalida
wojenny, rzeźnik z zawodu.

[rita100]

Pewnej niedzieli przyszedł do mnie i zaczął namawiać, abym wziął się do roboty,
ktora dawałaby dochód. Rozmowa zeszła szybko na handel masłem:
- Weź od matki kilka kilogramów masła na próbę i pójdź ze mną, a zobaczysz, jak
ci sie to opłaci.
- Zgoda ! - powiedziałem i przygotowaliśmy sie na niedzielę. Matka uszykowała
mi osiem kilogramów masła, włozyłem je do plecaka i dalej z Gustawem w świat !

[rita100]

Szliśmy w smolistych ciemnościach i prawie zupełnej ciszy. Wszyscy spali,
gdzieś tu i tam tylko odzywał się pies. Gustaw szedł na przedzie, niósł
dwadzieścia dwa kilogramy masła i dwie świeże skóry cielece. Ja kroczyłem za
nim.
Prowadził tylko sobie znanymi ściezkami, na przełaj przez łąki do rzeki.
Znalazłszy się na brzegu rzeki, wyjął spod krzaka, długi, drewniany i dość
mocny drąg i przerzucił go niby kładkę przez rzekę. Potem wyjął drugi cieńki -
podporkę. Powoli zaczął posuwac się po drągu na tamtą stronę, podpierając się
zanurzoną w wodzie tyczką, ktorą trzymał obiema rękami. Przeszedł po uginającym
się drągu, po czym rzucił mi tyczkę i zapraszał na drugą stronę. Przyznam
szczerze, że bałem sie strasznie, gdyż nie znałem takich ćwiczeń cyrkowych.
Zebrałem jednak, jak to sie mówi, kości do kupy i dalej za Gustawem. Włosy
dębem mi stawały, kiedy zbliżałem się do środka rzeki. Pomoc kumpla była
nieodzowna, chwycił mnie za lewe ramię, przyciągnąl do siebie, tyczkę wyrzucił
w krzaki i drąg.

[rita100]

Poszliśmy w kierunku stacji kolejowej Sarnowo-Zakrzewo, ostatniej niemieckiej
stacji przed granicą.
Zblizał sie wczesny ranek. Z Zakrzewa pojechaliśmy pierwszym rannym pociągiem
do Niborka. Towar 'spuściliśmy' od razu w melinie Gustawa, rzecz jasna, za
marki niemieckie. Cieszyłem się, bo okazało sie, że za masło dostałem dwa i pół
raza więcej, niż płacono u nas na miescu.
Po szybkim posiłku Gustaw załadował swój plecak tytoniem i sacharyną, ja
wziołem tylko trochę papierosów i haja w drogę, na dworzec. Wieczornym
pociągiem dotarliśmy do końcowej stacji, a dalej pieszo do granicy.

[rita100]

Doszliśmy do krzaków nadrzecznych. Przerzuciliśmy drąg i wypróbowanym sposobem
podpierając sie tyczką przeszliśmy na stronę polską. Udalo się. Drąg i tyczkę
schowaliśmy w krzaki i gesiego - naprzód.
Gdy przechodziliśmy przez tryftę, w krzakach coś zaszeleściło. Zlękliśmy się.
Nagle staje przed nami hallerczyk z karabinem w ręku.
- Dzień dobry, to ja ! - mowił spokojnie Gustaw. - Wracamy do domu.
Dał strażnikowi trzy paczki dobrych papierosów i coś tam jeszcze. Poszliśmy
swoją drogą. W pobliżu wsi rzekłem do Gustawa:
- To sie nam udało, ale ja tam więcej nie pójdę ! To nie dla mnie robota !
- Och, ty głupsi. Tu nie ma żadnego ryzyka. Jak sie jakiś zołnierz napatoczy,
to się go prosto zblatuje i fertig! - odpowiedział Gustaw.

[rita100]

Jednakże ja nie odważyłem się juz na podobne wyprawy, natomiast Gustaw szybko
dorobił się na szmuglu i kupił masarnię w Pielgrzymowie. Rychło też sie ozenił.
Zdawało się, że nie ma siły, aby ten handel poskromić czy zniszczyć, gdyż i
szmuglerzy, i strażnicy byli łasi na pieniądze. Aż tu nagle odwołuje się
hallerczyków z posterunków granicznych i wstawia na ich miejsce piłsudczyków, a
na dodatek przychodzą tajniacy i żandarmi.

[rita100]

Żandarmerię polską umieszczono w punktach przepustkowych nad granicą, zaś
tajniaków pochodzacych przeważnie z Poznańskiego, bodajże w każdej miejscowości
przygranicznej.
W Brodowie osadzono ich dwóch i to w w domu moich rodziców. Mimo próśb i
narzekań na ciasnotę uwzieli się i zamieszkali.
Pewnego razu zwierzyli się ojcu na ucho:
- Zostaniemy u was, bo jak nam we wsi powiedzieli, tu jest dla nas miejsce
pewne.
Brodowo pozbyło sie żołnierzy, zyskując w zamian dwóch tajniaków.
Obaj tajniacy byli około dwudziestu ośmiu lat. Chodzili po cywilnemu ze spluwą
w kieszeni.
Ludzie bali się ich okropnie.
Przemytnicy również uspokoili się. Podobno usadowili sie w okolicznych lasach.
W każdym razie ruch szmuglerski został przyduszony, stracił rozmach.

[rita100]

Tajniacy trzymali sie raczej z dala od ludniości. Nikomu nie dowierzali. Mowili
po polsku i po niemiecku. Zajmowali się wszystkimi sprawami, nawet szeptanką.
Odwiedzali jedynie sołtysa i z nim byli w stałym kontakcie.
Trzeba powiedzieć, ze obecność tajniaków w Brodowie miała też swoje dobre
strony. Ludzie musieli wreszcie zabrać się do roboty, zwłaszcza że wiosna
nadchodziła i wołała rolników w pole.

[tralala33]

Zwalczanie przemytników to istna walka z wiatrakami. Przypomina mi się opowieść
o człowieku, który 'przemycał' piasek. Jutro ją opowiem, chyba, że wszyscy ją
znają?

[rita100]

Nie , ja nie znom. Bardzo chantnie sia doziem

[rita100]

Dnia 20 marca 1929 roku wieczorem cała nasza rodzina siedziała w domu i czekała
na kolację.
Wtem.... puk, puk do drzwi.
- Proszę! - zawołała matka
- Dobry ziecór wama wsystkim !
- Wilim wrócił, Wilim ! - wrzasnęła cała rodzina
Tak, to brat ! Najstarszy nasz brat wrócił dopiero z pierwszej wojny, z
francuskiej niewoli.
Nie przyszedł sam, lecz z plutonowym WP, komendantem posterunku granicznego w
Purgałkach. Ponieważ brat legitymował się niemeickim paszportem wydanym dopiero
co przez władze niemeickie w Olsztynie, który upoważniał jedynie do pobytu
czasowego w Polsce, komendant musial przekonać się osobiście, jak sprawy stoją.
Komendant więc przy okazji chciał zbadać całe środowisko, z którego brat się
wywodzi.
Po wspolnej uroczystej kolacji, ktorą uświetniła butelczyna kornusu, postawiona
przez brata, a opróżniona przez nas trzech: brata, komendanta i mnie ,
komendant pożegnał się.
Wreszcie z bratem mogliśmy swobodnie porozmawiać.

[rita100]

Mowi Wili, brat Karola:
- Chciałem być w domu 18 marca. Niestety nie udało się. Administracja niemiecka
nie chciała mnie do Polski wpuścić, a ja wcale nie wiedziałem, że tu jest
Polska. Dopiero musiałem wywalczyć ten oto paszport i na tej podstawie
przekroczyłem granice. Paszport, jak widzicie wymaga przedłużenia skoro chce
się dłużej w Polsce pozostać. Ale to dalsza sprawa , najwazniejsze, ze jesteśmy
wszyscy razem.

Brat wyznał mi, że jest zwolennikiem postępu, podobnie jak ja. Radziłem mu
tylko, aby nie wyjawiał swoich poglądów rodzicom.
- Przecież wiesz, jacy oni są. Są przecież mocnymi gromadkarzami. Trzeba
pamiętać, z kim można mówić,a z kim nie. W każdym razie nie drażnij nikogo,
jeno umiejętnie przekonuj. A poza tym tu w Polsce nie wychodź na razie na jaw z
tymi nowościami, bo cię na stos wydadzą.
Wspomniałem też Wiliamowi o obecności dwóch tajniaków i to pod naszym dachem.
Można było mieć pewność, ze jego też wezmą pod lupę.
Mówiliśmy również o najżywotniejszych sprawach plebiscytu na Mazurach.
A pózniej chrapneliśmy, bośmy zielce łumenczeni buli.

[rita100]

A teraz przejdziemy do omawiania spraw plebiscytowych, najczęściej temat jet
omijany i niewygodny, a dlaczego ? Bo trochę krytyki nie zazkodzi, a ukaże nam
ogrom tej tragedi i porażki Polaków. A żeby nie było , ze fantazuję posłużę sie
cytatami Karola Małłka ,jak dotąd robię. Temat trochę nudny, bo wymaga bardziej
skupienia i rozumienia problematyki oraz łączenia faktów.
Karol Małłek ma wtenczas dwadzieścia dwa lata i energię.

[rita100]

"W końcu maja 1920 roku po zakończeniu robot wiosennych w gospodarstwie
poszedłem jednak na plebiscyt. Przeszedłem przez zieloną granicę i dostałem się
do Niborka. Rozglądam się ostrożnie, wypytywalem o jakieś komitety
plebiscytowe, aż wreszcie dotarłem do "Burgerhalle", knajpy, w ktorej była baza
polskich agentów.
Tam dowiedziałem się, ze robotę agitacyjną na rzecz Polski, powierza sie przede
wszystkim katolikom.
Pobyłem jeszcze w Niborku i obserwowałem rozwój sytuacji. Strona niemiecka
wydała mi się ruchliwsza i bardziej zorganizowana.
Na ogół w okolicy było spokojnie, tylko w "Burgerhalle" agenci mocno sobie
zapijali każdy najmniejszy sukces.
Pewnego dnia udałem się pociągiem do Olsztyna.

[rita100]

W Olsztynie spotkałem kolegę z 79 pułku polnej artylerii, gdzie odbywaliśmy
służbę rekrucką w Ostródzie.
- Co tu w Olsztynie się dzieje ? - zapytałem go
- To ty nie wiesz ? - odpowiedział pytaniem.
- No skąd ? Przyjechałem w goscinę i widze tu jakieś dziwne rzeczy !
Poszliśmy do restauracji i kumpel zaczął opowiadać przy gorzalce, piwku i
papierosach miast zakąski, wedle zwyczaju niemieckiego, który przejęli też
wszyscy pod Niemcem wychowani.
- Otóz w naszym abstimmungsgebicie (obszar plebiscytow) inaczej wygląda niz
kiedyś za kochanego Wilusia... - ironicznie rozpoczął. - Przed 17 stycznia 1929
roku wyszło z tego terenu wojsko niemieckie i policja, ale administracja
została cała, nie naruszona. Urzednicy urzędują nadal jak przedtem. To Polakom
się nie podoba. Od 12 lutego główną władzą miejscową jest Komisja Aliancka czy
też Międzysojusznicza - jak kto woli. Główna część tej komisji urzęduje w
Olsztynie, a reszta w Kwidzynie. W skład komisji wchodzą Anglik - Rennie,
Francuz - Couget, Włoch - Fracassi i Japończyk - Marumo.

[rita100]

Opowiedział mi szczegołowo, że w ślad za komisją przybył jeden batalion wojska
angielskiego do Olsztyna, a nieco pózniej jeszcze jeden batalion wojska
włoskiego do Ełku. Wojsko podzielono na grupy i odesłano do miasteczek. W
każdym mieście powiatowym był oficer dozorujący starostę. W Ełku i Szczytnie
pełnili tę funkcję oficerowie włoscy, w Olecku, Piszu, Lecu, Mrągowie i
Niedzicy - oficerowie angielscy, a w Ostrodzie, Malborku i Sztumie - francuscy.
Dokładne zestawienia jest na str.38

[rita100]

Zagadnąłem kumpla wręcz:
- A jak będziecie głosowali ?
- No, oczywiście, za Niemcami, a jakże by inaczej ! - odpowiedział bez namysłu.
- Jesteś tego pewny ? - zapytałem jeszcze.
- Naturalnie ! Musisz wiedzieć, ze Niemcy nie żałuja ani ludzi , ani pieniędzy,
ani czasu, a jakie mają pomysły organizacyjno-propagandowe ! Działają
najróżnorodniejsze organizacje o charakterze hakatystycznym jak na przykład....
( uuu tu następują trudne nazwy z 12-u organizacji, pominę) Członkowie tych
organizacji, bracie, są odpowiednio wyposażeni.
(...)
- No dobrze, ale ty jesteś chyba Warmiakiem, jak mi sie przypomina ! -
ośmieliłem sie powiedzieć.
- Naturlich ! Jestem Ermlander, ale niemiecki Ermlander, jak ci przecież
wiadomo.
O, do diabła ! - pomyślałem sobie - za daleko się posunąlem. Pytam go jednak
dalej:
- Czy wszyscy Ermlanderzy tak myślą ?
- Wszyscy ! A jeśli znajdą się gdzie jeszcze tacy, co za Polską ciągną, to
załatwimy się z nimi krótko, to popędzimy ich tam własnie do was, do Działdowa,
albo tam - wskazał palcem - do piasku ! Nie boj się, wyczyścimy ich....

[rita100]

W okresie od 15 maja 1919 do 12 lutego 1920 roku , do chwili przybycia Komisji
Sojuszniczej, Niemcy rzucili na teren plebiscytowy okolo 5,5 miliona gazet.
Dowiedziałem się także, ze Niemcy suto opłacają swoich agentów. Stawki
kształtują się od tysiaca do czterch tysiecy marek miesiecznie zależnie od
wykonywanej funkcji. Są też plany sprowadzenia na sam plebiscyt z zachodu,
zwłaszcza z Westfalii, około 200 tysiecy ludzi, ktorzy się tutaj urodzili, aby
też glosowali za Niemcami.
Napiliśmy się jeszcze po jednym sznapsie i po piwie i rozeszliśmy się. To był
prawdziwy hauklubowiec, jeno mu się oczy iskrzyły.
Postanowiłem pojechac do Krolewca w nadzieji, że tam najlepiej zorientują mnie
towarzysze KPD.

[rita100]

Patrzę na rozkład jazdy w poczekalni kolejowej a tu nagle ktoś na mnie woła:
- Karolu co tu robisz ?
Patrzę, a to Pawelski z Krolewca, dawny kumpel z okresu działalności w Radach
Żołnierskich i Spartakusie.
- Dokąd się wybierasz ? - pyta
- Szukam prawdy dziejowej i nie mogę jej znaleź - odpowiedziałem mu. - Może i
was w Królewcu ją znajdę ?
- I tam jej nie znajdziesz, ale coś niecoś bym ci powiedział. Jedź ze mną -
zaproponował. - Będzie mi raźniej i w drodze sobie pogadamy.
(...)
- A co sądzisz o plebiscycie ? - spytałem.
- Otóż to. Początkowo sytuacja wyglądała inaczej a teraz inaczej. W roku 1919
głośno w Prusach Wschodnich wyśpiewywano Polskę, a teraz bracie: "Deutschland,
Deutschland uber alles" i nic więcej.

[rita100]

- Ciekwi mnie, czy rzeczywiście sprawy polskie tak źle stoją.
- O bracie ! Bardzo źle ! Nie mam mowy, aby Polacy plebiscyt wygrali. Muszę ci
otwarcie wyznać, że Polacy nie umieją tych rzeczy robić. Ilu jest Polaków, tyle
jest zdań i myśli. Poza głównym przedstawicielstwem polskim zorganizowali oni
aż trzy rózne komitety. Zaraz ci to udowodnię.
Wyciągnął z teczki parę gazet, miedzy innymi "Ostdeutsche Nachrichten"
i "Pruskiego Przyjaciela Ludu" ktore w swoim czasie wymieniały te organizacje
plebiscytowe i podawały do publicznej wiadomości ich skład.
Dowiedziałem sie z tych publikacji, że po objęciu władzy przez Komisję
Międzysojuszniczą w dniu 12 lutego 1920 roku przybył do Olsztyna Mazurski
Komitet Plebiscytowy z całym aparatem urzędniczym i zainstalował się w gmachu
Reichshofu, gdzie urzęduje również konsul polski i Komisja Sojusznicza.
Przeczytałem , ze przewodniczącym Komitetu jest ks. dr Juliusz Bursche z
Wraszawy, sekretarzem generalnym Stanisław Zieliński również z Warszawy, drugim
sekretarzem Kazimierz Jaroszyk.
W innym miejscu podano skład władz Mazurskiego Związku Ludowego. Funkcję
przewodniczącego pełnił Fryderyk Leyk, księgarz z zawodu, wyceprzewodniczącego
był Zakryś, właściciel majątku, sekretarzem Andrzej Czeczka, rolnik,
skarbnikiem Jan Majkowski, rolnik.

[rita100]

Pawelski wyjaśnił mi, że pierwsza organizacja - Mazurski Komitet Plebiscytowy -
przybyła już gotowa w składzie z Warszawy do Olsztyna 18 lutego 1920 roku, a
Mazurski Związek Ludowy powstał już wcześniej, 19 listopada poprzedniego roku.
W tym samym prawie okresie została utworzona jeszcze jedna organizacja pod
nazwą: Rady Ludowe, na której czele stali: dr Gąssowski, dr Wilimski i
Roszczynalski, polscy majątkarze i katolicy, ktorzy prawie przez pól roku
kłócili się ze zwiazkami nie wiadomo o co.

Drań Worgitzki, przecież również ultrakatolik, nie bał się połączyć z Henselem
ultraewangielikiem dla wspolnej niemieckiej sprawy. Dlatego oni właśnie
wygrywają.

Do Warszawy pojechał Kaczyński i wrócił z nosem na kwintę, zrozpaczony,
zrezygnowany, bo stwierdził, ze w Polsce również rządzi burżuazja i dla ludzi
postępowych nie ma perspektyw działania.

(Jak widzicie Warszawie nie zależało na Prusach, kłótnie , awantury, stawianie
kłody ludowi mazurskiemu nie mogło sprzyjać plebiscytowi)

[rita100]

Pawelski zreferował mi także znamienne w tej sprawie stanowisko Watykanu.
Naczelny komisarz kościelny do sprawa plebiscytowych, nuncjusz papieski w
Polsce, Achilles Ratti, również skłania się niedwuznacznie w stronę Niemców.
Odwiedził we Fromborku niemieckiego biskupa warmińskiego Bludaua, kanonika
Weichsla, też Niemca, w Olsztynie, oraz barona von Gayla, znanych niemieckich
szowinistów. Wszyscy oni są jednomyślni w polityce plebiscytowej. Natomiast
kiedy polscy pisarze, Stefan Żeromski i Jan Kasprowicz zwrócili sie o pomoc do
nuncjusza Rattiego w imieniu polskiej ludności na Warmii, Powiślu i Mazurach -
odpowiedział im wręcz, ze papież życzy sobie, aby Niemcy zostali Niemcami, a
Polacy Polakami. Biskup warmiński z całą butnością wszystkim podwładnym sobie
księżom groził przesiedleniem, jeśli bedą sie zajmowali zakładaniem polskich
ochronek i temu podobnymi rzeczami.
Komisja Sojusznicza podziela, niestety, stanowisko biskupa Bludaua, co więcej,
udziela mu cichego poparcia.

[rita100]

" - A najhaniebniejsze są chyba zakulisowe machinacje klik militarystycznych
Piłsudskiego z tutejszymi Heimatbundu za zgodą oficerów angielskich, o czym
dochodzą wieści do tutejszych kół KPD - oburzał się Pawelski.
Wspólne pertraktacje dotyczyły możliwości włączenia Prus Wschodnich w orbitę
sił, skierowanych przeciwko Rosji w celu militarnego poparcia Polski.
Karol Małłek
- Widzisz jak wyglądają te sprawy od podszewki ?

Pod wpływem tej rozmowy powziołem decyzję powrotu do domu, zamiast dalej szukać
kontaktu z polskim Komitetem Plebiscytowym.
Pożegnałem się z Pawelskim na dworcu w Krolewcu i wykupiłem bilet do Niborka.
(A w domu czekał go juz pobór do wojska polskiego.
Takie to ma wspomniena Król Mazur Karol Małłek)

[rita100]

Bereza Kartuzka - co to za obóz, że tak bardzo bali się jej polscy mazurzy ?

[rita100]

A więc Karol Małłek został powołany do wojska polskiego. Z Dużej Sławki szedłem
w stronę Małego Kozłowa. Potem przez Zakrzewko, polski majątek , wprost na
Sarnowo, a z Sarnowa najkrótszą drogą przez laski prosto nad rzekę Nidę. I tak
dotarłem do Brodowa, uważając na tajniaków.
Bałem się trochę, bo byłem około dwóch tygodni poza domem i nie wiedziałem co
mogło sie w tym czasie wydarzyć.
No i było tak. W domu za dużo nie mówiłem, bo nie chciałem ojca martwić złymi
wieściami, więc zabrałem się zaraz do pracy. Po owym 'przewietrzeniu' chciało
mi sie mocno pracować. Zwiźliśmy siano pod dach.
Kończyliśmy akurat zwózkę, a tu nagle stróż wiejski wydzwania utartym zwyczajem
nowość:
- Oznajmuje, ze roczniki wojskowe od 1890-1899 mają sie wstawić do poboru w
Działdowie !
Pomyślałem sobie:
- O, do diobła! To niedobrze, bo to prawdopodobnie idzie o pobór wojskowy na
front wschodni !
I okazało sie , że miałem rację.

[rita100]

Nadszedł dzień poboru. Poszliśmy całą zgrają do Działdowa.
Po drodze jeszcze, miedzy Działdowem a Brodowem toczyły się różne dyskusje.
Jedni krzyczą: - Idziemy bić bolszewika!
Drudzy: - Nie idziemy !
Już na głównym rynku ludzie w niezgodzie wykrzykują:
- W trakcie wersalskim nic się nie wspomina o wojnie z Rosją radziecką !
Wreszcie idziemy do domu poborowego.
Gdy stanąłem przed urzędnikiem, zapytałem z miejsca, czy ten pobór ma charakter
przymusowy i przeciw komu jest wymierzony. Urzędnik zbył mnie jakąś opryskliwą
uwagą, na co ja odparłem stanowczo:
- Oswiadczam, iż jestem przeciwnikiem wojny i na wojnę przeciwko bolszewikom
nie pójdę ! Każdy z nas ma dosyć wojny !
- No to jest pan Niemcem, jeśli się pan nie chce zgodzić ! - powiedział
urzędnik.
-
Niech mi pan nie wmawia tego, co nie jest ! - odpowiedziałem.
Ostatecznie nie poszedłem na front.

[rita100]

Z naszej wsi zagarneli tylko Jana Walerowicza - najstarszego syna sołtysa,
który natychmiast złożył swój sołecki urząd. Miał juz wszystkiego dosć. Z braku
laku wzięto na sołtysa znów Schaua, no bo innego chętnego nie było. Tym razem
nie pytano o wyznanie, bo nowy starosta, dr Jan Bogocz, ze Śląska Cieszyńskiego
był mądrzejszy od wszystkich pomorskich i wschodniopruskich endeków czy
chadeków i umiał odróżnić wyznanie od narodowości.
- Dlaczego od razu tak nie postępowano ? - skarżyła sie ludność.
Tymczasem wrzenie wśród ludu narasta. Coraz więcej sie mówi o sytuacji na
froncie wschodnim. Opinie i nastroje panują sprzeczne.

[rita100]

W każdym razie zapowiada sie niewesoło: tu po stronie polskiej wojna, a za
rzeką, o kilometr od Brodowa - plebiscyt, w którym Mazurzy, Warmiacy i Powiśle
w dniu 11 lipca 1920 roku mają się wypowiedzieć w tajnym głosowaniu za Polską
lub za Prusami Wschodnimi.

[rita100]

Slowa Warmiaka z Olasztyna stały się rzeczywistością. Już przez dwa tygodnie
poprzedzające dzień głosowania szły długie pociągi z zachodu do Prus
Wschodnich. Najwięcej ludzi jechało z Westfalii, z miejscowości Herten i
Recklinghausen, gdzie mieszkało około 120 000 Mazurów pruskich urodzonych w
okręgu plebiscytowym. Szły także pociagi z Berlina i z tych zakątkow
polonijnych, gdzie mieszkali ludzie pochodzący z tzw. abstimmungsgebit. Pociągi
były umajone zielenią i upstrzone szowinistycznymi hasłami niemieckimi.
Na stacjach kolejowych, a szczególnie na dworcach docelowych, przybyszów witały
orkiestry i tłumy ludzi.

[rita100]

Akcja była zorganizowana bardzo sprawnie, goście zachodni byli wprost z dworca
kierowani na bezpłatne kwatery, rozmieszczone stosownie do miejsc urodzenia, a
więc zarazem miejsc oddawania glosów. Ludziom tym zorganizowano wyśmienite
warunki pobytu na Mazurach. Poza bardzo dobrymi warunkami lokalowymi i
wyżywieniem zapewniano im atrakcyjne rozrywki: kino, teatr oraz wycieczki po
malowniczych jeziorach mazurskich.
Za to wszystko płaciła II Rzesza, czyli Republika Weimarska. Koszty
sprowadzenia i pobytu jednego uczestnika plebiscytu np. z Westfalii wynosiły
ponoć przeszło 140 marek, a globalny wkład gotówkowy Rzeszy w tę akcję wyniósł
prawie 15 000 000 marek."

Ciekawe jakie koszty poniosła Polska ? Nawet nie wspomniano. Oprócz ciągłego
układania kłód kompletnie Polska nie była zainteresowana plebiscytem. Jak więc
mogła wygrać ?

[rita100]

Glosowanie objęło także aktualnych mieszkańców Działdowczyzny, ale tylko tych,
którzy urodzili się na tamtejszym terenie plebiscytowym. Warunkom tym
odpowiadali także moi rodzice. Matka miała głosować w Sarnowie, a ojciec w
Dużej Sławce.
Tak więc, reasumując:
Za Prusami głosowało więc przeszło 97%, a za Polską nawet niepełne 3%.
Polska poniosła wielką klęskę. Teren plebiscytowy pozostał nadal przy Rzeszy
Niemieckij, pomimo że glosowano za przynależnością do Prus Wschodnich, a nie do
Rzeszy Niemieckiej.

[rita100]

Po 11 lipca nastąpił drugi etap całej akcji - szowiniści niemieccy zabrali się
teraz do zapowiadanej czystki. Po odniesieniu zwycięstwa w plebiscycie rząd
niemiecki w Berlinie całkowicie zmienił swą politykę wobec Warmiaków i Mazurów.
Hasło naczelne brzmiało: "Warmiak i Mazur, to Niemiec".
I to był chyba najgorszy okres dla czujących się Polakami.
Zaczęły rozwijać się wszelkiego rodzaju formy i metody germanizacyjne wobec
tego ludu. Lata po plebiscycie 1929-1933 , a więc okres Republiki Weimarskiej,
stanowią w historii ludu polskiego na Warmii i Mazurach III okres
germanizacyjny, w którym Niemcy przystąpili do kompletnego i systematycznego
nieszczenia polskiej świadomości narodowej."

[rita100]

We wsiach wzdłuż polskiej granicy nowo wybudowane na pokaz szkoły, nowocześnie
wyposażone, w ktorych nie wyzywano już więcej od Polaków albo od ciemnych
Mazurów.
W kościołach odbywały się odtąd nabożeństwa tylko po niemiecku.
W Reichswehrze siedziało wielu Mazurów wojskowych. Niektórzy z nich zrobili
nawet kariery, jak generał Jesionek z Wielbarka czy Sowa z Wysokiej.

[rita100]

Prawie w każdym mieście stał na rynku jak nie Wiluś, to Bismarck lub
Hindenburg, czy też bezimienny wojak trzymający zwycięski miecz i flagę w ręku.
Prawie każda wieś posiadała plac, a na nim głaz, na którym wyryto niekiedy
nawet złotymi zgłoskami różne slogany niemieckie. W kosciołach wmurowano
tablice gdzie aż sie roiło od nazwis poległych "fur Kaiser und Vaterland"
Olsztyn otrzymał w podzięce za wygrany plebiscyt nowy gmach teatru, ktoremu
nadano nazwę "Treudank" - pomnik wdzięcznosci - oraz olbrzymi obelisk
plebiscytowy z wielkim napisem: "Dies Landbleibt deutsch" (Ta ziemia pozostanie
niemiecka).
Tak oto poczyna się toczyć koło historii za naszą rzeką Nidą, za Brodowem i
Chorabiem.

A teraz pokazuje Małłek co dzieje się w tym czasie na Działdowczyźnie, kiedy
ziemie należały do Polski. Co ich czekało w tej Polsce naszej. Teraz zaczną sie
momenty iście jak z wojaczka Szwejka. Jak tylko będziecie cierpliwi to
zobaczycie jak można całą wieś Brodowo wsadzić do więzienia i to tylko za to ,
ze się było Mazurem.

[rita100]

Gdy ludność Działdowszczyzny nieco się uspokoiła po zamieszaniu plebiscytowym i
przystąpiła do robót żniwnych, zaczęły napływać nowe wieści o zaostrzeniu
sytuacji na froncie wschodnim.
Mazurzy narazie czekali w milczeniu na rozwój wydarzeń i pracowali w polu.
Ja kosiłem trawę na łakach pod Gajówkami, kiedy nagle usłyszałem salwę z dział
gdzieś spod Iłowa na Narzyn. Konie mocno mi się spłoszyły, bo pociski
artyreryjskie rozerwały się nie tak daleko ode mnie. Celowano widać w polski
pociąg, który stanął na dworcu w Narzymiu. Kiedy pociąg ruszył pod Działdowo,
poszlo za nim jeszcze kilka pocisków pojedynczych i to sztapneli. Pociąg został
uszkodzony. Ileż to strachu i sensacji narobiły te pociski !
Ludziska w popłochu opuszczali pola i łaki, uciekając do domów. OHO, pomyślałem
sobie, to pewnie niedługo pojawią sie formacje bolszewickie.

[rita100]

Tymczasem nic, było spokojnie. Dopiero wieczorem dotarły do Brodowa wieści, że
wojsko radzieckie zajęło już Olowo jedno i drugie, a nazajutrz rusza dalej na
Działdowo. Tego samego dnia uciekli z Brodowa: wójt, kierownik szkoły i obaj
tajniacy. Usunęli się także żandarmi graniczni z Ilowa, Biaut i Purgałek. Tylko
konny patrol składający się z siedmiu ułanów, ktory kwaterował u Jebrama
objeżdzał teren brodowski.
Ojciec nasz zaś - latał jak furc:
- Chłopcy ! Chodźcie no za stodołę ! Patrzta pod Narzym ! Widzita!
Ujrzeliśmy bolszewicką tyralirę ciagnącą sie długą linią przez pola narzymsko-
brodowskie na Gajówki, Kisiny i Działdowo.
- Nic z dzisiejszej roboty nie wyjdzie.
- Chłopcy, nie wychodźta do roboty, bo to mogłoby być niedobrze! - ostrzegł nas
ojciec.

[rita100]

Zjedliśmy śniadanie i wyszliśmy na wieś w stronę Działdowa. Nagle... bach,
bach ! Zaczęły sie rozrywać na łąkach pociski. Jak się później okazało, to
artyreria polska strzelała na linię bolszewicką zza Działdowa, spod
gospodarstwa pana Barana. Niedługo z podmiejskiego lasu kolo Działdowa poczęly
grzać cekaemy i rozległy się karabinowe salwy piechoty. Na krótko przed objadem
wpadł do Brodowa, do sołtysa, patrol bolszewicki, ktory zarządził zbiorkę
kontygentu: dwie sztuki bydła i dwie tony zboża na chleb.
Sołtys Siała musiał szybko zdobyć żądane artykuły, przy czym zboże trzeba bylo
zemleć we młynie w Janowie i na wiatraku p.Dąbrowskiego.
Zaraz potem patrol zażądał siedmiu wozów do zwożenia rannych.

[rita100]

Memu ojcu sołtys też wyznaczył podwodę (zwożenia rannych wozem)
- Ja pojadę , ojczulku, a wy zostańcie w domu ! - zwróciłem sie do ojca.
Zaprzęgnąłem parę koni do wozu roboczego, matka wcisnęła mi pajdę chleba i wio,
koniki ! W stronę Narzymia.
Tam bylo nas już więcej, chyba kilkadziesiąt wozów z kilku pobliskich wsi.
Dostaliśmy komendanta i kilku żołnierzy sanitariuszy, po czym pojechaliśmy pod
linię frontu i zatrzymaliśmy sie na miejscu spalonego wiatraka pana Wencla, za
górką za Mansfeldami i Gajówkami blisko szosy. Tam czekaliśmy na rozkazy.

[rita100]

W miedzyczasie bój w Dzialdowie coraz bardziej sie zaostrzał. Spod Iłowa
przybył pod Kisiny jeszcze jeden radziecki pułk artylerii. Najbardziej
ostrzeliwano las malinowski.
Polacy nie pozostawali dłużni i kanonada wzrastała. Coraz to nowe bataliony
piechoty szły tyralierą od Kasin łąkami pod linię frontową.
Wtem nasz komandant taboru krzyknął:
- Pogotowka !
Wszyscy wsiedliśmy na wozy.
- Za mną marsz ! - zagrzmiał
Ruszyliśmy

[rita100]

Ruszyliśmy przez Kasiny, a potem skręciliśmy w lewo pod Działdowo. Strzelaniny
już więcej nie było. Na moście nagle konie parsknęły i spłoszyły się. Obok
bariery mostowej leżał polski porucznik, trafiony kulą w głowę.
To był pierwszy i ostatni trup, jakiego widziałem w tej bitwie. Przejeżdzajac
przez Działdowo widziałem jeden palący sie dom na ulicy Wolność. Ludzi w
mieście nie widzieliśmy: albo się ukryli, albo pouciekali. Wyjechaliśmy z
Działdowa, ale potem wróciliśmy i zatrzymaliśmy sie pod starą pocztą. Na
krótkiej ulicy miedzy pocztą a zamkiem ustawiono nas na noc i strzezono, by
nikt nie uciekał. Były próby przekupienia żołnierzy, ale bezkuteczne.
Nazajutrz rano pojechaliśmy dalej na zachód i dotarliśmy do Burkatu, a potem do
Uzdowa. Bitwy żadnej już nie było, bo Polacy ostro wycofali się na zachód.
Trzeciego dnia na nasze usilne prośby puszczono nas jakoś do domu.

[tralala33]

Rito - w którym roku wydano tę książkę i jaki był nakład?

[rita100]

Jutro dokladnie Ci podam, a Karolem Małłkiem jestem oczarowana - kazda strona
to odkrycie Działdowczyzny i stosunków międzyludzkich. Już piszę dalej co się
działo. Miałam szczęście z tą książką, przypadkowo ją mam. Jeszcze się
zastanawiałam czy kupić i tak w ciemno, ze względu na autora.

[rita100]

Po kilku dniach odwiedził mnie jeden z moich przyjaciół, Kostek Krzemieniewski,
syn małorolnego chłopa, miejscowy katolik, który opowiedział mi, że podobno
nasz brodowiak Gustaw Robaczek i stary Falkus z Purgałek przyłapali dwóch
szpiegów i przyprowadzili ich pod karabinami do Brodowa. Odprowadzając Kostka
do domu zauważyłem duże zbiegowisko koło sołtysa. Z jednej strony z karabinami
stali Gustaw Robaczek dwudziestoletni łobuz brodowski, rzeźnik z zawodu i
Michał Jezusek. Po drugiej stronie stała w ciszy kupa ludzi.
- Co tu robicie ?- zapytałam Robaczka
- Czekamy na pismo od sołtysa na tych dwóch szpiegów, których złapaliśmy pod
Purgałkami w lesie !
- My nie szpiedzy, my żołnierze polscy! - odezwał się jeden z nich.
- Puszczajcie ich ! Niech idą ! - zadecydowałem szybko.
- Ja też tak sądzę ! - dopomógł Kostek.
Bodajże wszyscy ludzie byli po naszej stronie. Nawet Michał Jezusek odważył się
powiedzieć:
- Ja ich nie będę prowadził.
(...)
To rozegrała się walka między wszystkimi i przepychanki między tymi co chcieli
oddać złapanych w ręce bolszewickie , a tymi co chcieli póścić ich wolno.
- Nie róbcie tego ! Cywile niech się nie mieszają do spraw wojennych ! -
zaryczeliśmy pełnymi głosami.
Ale Robaczek i Wielgos trwali przy swoim.
Złapałem za kołmierz Michała Jezuska i powiedziałem mu na ucho:
- Puście tych ludzi do domu, niechaj idą swoją drogą !
Poszli.

[rita100]

Stwierdziliśmy, że źle wychowano społeczeństwo. Władze polskie doprowadziły do
powstania rozdźwięków między spokojną dotychczas ludnością. Zmiana sytuacji
politycznej stała się okazją do zemsty, którą każdy stara się realizować po
swojemu.
----------
Po zajęciu Dzialdowa przez Armię Radziecką został utworzony Tymczasowy Komitet
Rewolucyjny, na czele którego stanął Ernest Matzner, zaś członkami zostali Paul
Muller i Herman Schledzewski. Komitet funkcjonował zaledwie trzy dni, gdyż
sytuacja na froncie gwałtownie się zmieniła, wojska polskie poszły do natarcia
i oddziały radzieckie znalazły sie w odwrocie, cofając się także spod Brodnicy
i Grudziądza.
Szła piechota, jechała konnica, artyreria, ciągnęły tabory. Szli tak przez trzy
dni w kierunku Iłowo. Dopiero ostatniego dnia, gdy droga została odcięta, dużo
kawalerii przeprawiło się wpław przez Nidę, za granicę, na Mazury Pruskie. Tam
podobno internowano ich, a następnie odesłano do Szlagi pod Orzysz i zamknięto
w specjalnym obozie. Niemcy mieli potem niemalo kłopotu z wykarmieniem ich i
przeciwdziałaniem propagandzie komunistycznej, jaką szerzyli w okolicy.

[tralala33]

Odnalazłam tę stronę z dedykacją, rok 1960. Ale nakład chyba nie był duży, bo
ta historia z wojny polsko-bolszewickiej to przecież nie pasowała do ówczesnych
czasów.

[rita100]

I na dodatek ksiązka poszła w inne rejony Polski, przez co została zapomniana i
nieznana - tak sądzę. Ale jutro sprawdzę dokładnie. Nie wiem jak ona mogła
przebrnąć przez ówczesne czasy

[rita100]

Czwartego dnia w opustoszałym Brodowie zjawił się polski patrol wojskowy i
zażądał od sołtysa dziesięciu furmanek. Między innymi wyznaczono także naszego
ojca.
- Ja pojadę, a wy zostaniecie ! - powiedziałem znowu do ojca.
Zaopatrzony przez matkę w pajdę chleba i mięsiwo zasiadłam w wozie. Zbiórka
była w Iłowie. Zebrało się nas chyba ze siedemdziesiąt podwód parokonnych.
Staliśmy tam pół dnia i jedną noc, dopiero drugiego dnia odjechaliśmy na
wschód, wioskami wzdłuż starej granicy. Wleklyśmy się noga za nogą przez cztery
dni i dotarliśmy pod Kolno na Kurpiowczyznę.
Tu okazało sie, że nasza czterodniowa tułaczka była zupełnie bezcelowa.
Wreszcie na błagalne prośby zwolniono nas do domów. Kurpiacy chcieli nas
ograbić z koni i z wozów, aleśmy pruli naprzód co sił.

[rita100]

W powrotnej drodze dobiegła nas wiadomość o wybuchu drugiego powstania
śląskiego, które rozpoczęło się 19 sierpnia i nie wiadomo bylo, jak sie skończy.
Wszyscyśmy czym prędzej podążali na zachód, aby jak najszybciej opuścić krainę
Kurpiów, do ktorych bardzo zraziliśmy się.
Do wsi wrócił z ucieczki cały i zdrowy wójt, a zarazem kierownik szkoły, Wróbel
wraz z żoną i dziećmi.
Narzekał na niezdyscyplinowanie ludzi, ktorzy mu skradli krowę. Wróbel bowiem
cały swój żywy i martwy inwentarz zostawił w Brodowie pod opieką starej
służącej. Gdy wrócił, okazało sie, że ocalało wszystko z wyjątkiem krowy.

[rita100]

Z czasem wydawało się, ze to dwaj najstarsi synowie Wilhelma Szymańskiego
uprowadzili krowę za granicę do Niborka, i tam ją sprzedali. Po kilku
tygodniach tamtejsza policja odnalazła krowę i po usilnych staraniach sołtysa
oraz całej wsi zwróciła poszkodowanemu. Chwilowo Wróbel korzystał z krowy
wypożyczonej mu przez mojego ojca.
Wróbel opowiadał, że w ostatnim okresie wielu opuściło Działdowczyznę, udając
sie na Mazury Pruskie. Uciekli również ci, ktorzy stali po stronie bolszewików
i młodzież.
------------
Tak , sprawę krowy mamy już wyjaśnioną, teraz przed nami będzie obiecany opis
aresztowania całej wsi przez piłsudczyków.
cdnj

[rita100]

schlesien.nwgw.de/foto/displayimage.php?album=94&pos=103
schlesien.nwgw.de/foto/displayimage.php?album=94&pos=104
Tralala, tu só wszystkie dane, dokładnie napisane.
A teraz dalej czytajmy , bo bandziesz sama zaskoczóna.

[rita100]

Nazajutrz, kiedy byliśmy wszyscy w domu, około godziny jedenastej przed
południem, weszło na nasze podwórze dwóch polskich wojskowych.
- Dzień dobry państwu ! Jak państwu idzie ? - zagadał gdzieś
dwudziestosześcioletni blondyn w pięknym mundurze polskiego "kanarka".
Przywitał się z nami serdecznie, jakbyśmy się znali długie lata. Drugi z
przybyszów , ciemnowłosy około dwudziestu ośmiu lat, w mundurze wojskowym
polskiego piłsudczyka też się przywitał. Obaj mieli stopień plutonowego.
- Proszę siadajcie panowie ! - zachęcał ich ojciec.
Zachowywali się ci wojacy, jakby nas już dawno i dobrze znali, aż nam było
wstyd, że ich jakoś nie poznajemy.
Aż wreszcie "kanarek" zapytał:
- Nie poznajecie nas ?
- Nie ! - odpowiedzieliśmy z ojcem.
- No, bo wtedy było ciemno, to może nie widzieliście nas dobrze, ale my
zapamiętaliśmy znakomicie waszego syna, Karola, który walczył o nasze
zwolnienie, jak lew. Gdyby nie on, bylibyśmy już w piasku, gdyż na to się
zanosiło.
Wprawdzie Michał Jezusek stale powtarzał, że on dalej nie pójdzie i że trzeba
nas puścić, ale Robaczek na pewno byłby nas przejechał serią z karabinu.
- Ach, nareszcie wiem ! - wykrzyknąłem odkrywczo. - To wy, panowie, byliście
tymi rzekomymi szpiegami !

[rita100]

Zaczęliśmy wypytywać, co się dalej z nimi działo.
- Chcieli nas puścić zaraz, za wsią, ale prosiliśmy, aby nas podprowadzili do
następnej wsi, bo nie dowierzaliśmy Robaczkowi. Wreszcie puścili nas w tej wsi
przed Dzialdowem.
- To w Kasinach - stwierdziłem.
- A gdzie może być ten Robaczek, bo we własnym domu go nie bylo. Sprawdzaliśmy -
rzekli przybysze.
- Pewno uciekł za granicę, ale nic bliższego nie wiem - odpowiedziałem.
- To szkoda, bo chcieliśmy mu się przypomnieć.
A Wielgosz i Jezusek są ?
- Wielgosz też chyba za granicą, a i Michała Jezuska nie widziałem od tamtego
wypadku, bo mieszka daleko, na tzw. wybudowaniu pod Pruskami. To zresztą z
natury dobry chłopak ! - dodałem.
Wojacy podziękowali raz jeszcze za wszystko, pożegnali się i odeszli.

[rita100]

Wieczorem po wsi rozeszła się wieść, że Michała Jezuska i starego Falkusa z
Purgałek złapali "kanarki". Obydwóch poprowadzili do Działdowa.
- Oj, dostaną oni, oj, dostaną ! - mowili ludzie,
Stary Falkus podobno zdarł polskiego orła z bramy sołtysa i miał rzekomo wydać
czerwonoarmistom dwóch szpiegów polskich - za to go wzieli. Ale biedny Michał -
jak wiadomo - tylko z namowy Robaczka wlazł w kabałę, choć dobrowolnie nigdy by
się na odprowadzenie tych dwóch aresztantów nie zgodził. Tamten główny drań
uciekł, a ten nieboraczysko musi za niego kałęczyć. Takie było zdanie ludzi z
naszej wsi.

[rita100]

Następnego dnia wrócili obaj dawni tajniacy, zajęli starą kwaterę w naszym domu
i poczęli urzędować jak przedtem. Najczęściej przebywali w Purgałkach.
Tego samego dnia okolo godziny drugiej po południu przyszło do nas dwóch
cywilów z karabinami na ramionach.
- Czy tu mieszka Wilhelm Małłek ? - zapytali
- Jam jest ! - odezwał sie ojciec.
- Aresztujemy pana! Niech zaraz z nami idzie !- ryknęli.
- Stop, stop, panowie ! A wy kim jesteście ! ? - zapytałem stanowczo.
- My policja pomocnicza - legitymowali się - mamy rozkaz dostarczyć wszystkich
członków Rady Gminnej z Brodowa do więzienia w Działdowie, za to , że Polaków
wydali !
Ojciec rzewnie zapłakał.
Pierwszy raz widziałem ojca płaczącego tak jawnie i nigdy tego obrazu nie
zapomnę.

[rita100]

Zrobiło mi się głupio i strasznie żal, ze nie mogę ojca w tym zastąpić.
Okropnie go kochałem i pragnąlem mu jakoś ulżyć.
Matka dała ojcu odświętne ubranie i świeżą bieliznę, potem kanapki na drogę.
Ojciec drząc ubierał sie, a ja szlochałem w kącie. Wreszcie pożegnał sie czule
z mateczką i mnie chciał uścisnąć, ale ja wówczas rzekłem:
- Pójdę z wami siedzieć, ojczulku !
- Ależ, Karluśku, zostań z mateczką! - prosił ojciec.
- Idę z wami ! - powiedziałem.
I poszliśmy. My z ojcem na przodzie, a obaj pomocnicy policji za nami.
- Patrzta ! Obydwóch Małłków prowadzą, starego i młodego, i to Karla ! ?? -
szeptali na wsi.
Doszliśmy do domu sołtysa. Sołtys Siała stał już potowy. Był też kulawy
Zakrzewski - sołtys z okresu rewolucji - i jeszcze trzech radnych. Na podwórzu
stały dwie furmanki naszykowane do drogi.
Masa narodu przyglądała się tej sprawiedliwości i płakała.
- Panie plutonowy ! Jeśli ci ludzie są winowajcami, to i ja nim jestem ! Nie
puszczę mego ojca beze mnie ! - rzekłem.
Plutonowy zaczął mi obiecać, ze wszystkich zatrzymanych odstawi po
przesłuchaniu do domu i jakoś mnie udobruchał.
Pożegnałem się z ojczulkiem i z tą całą "obwinioną zgrają", z ktorej każdy był
Bogu ducha winien.
Pojechali przejęci wstydem i zrezygnowani.

[rita100]

Gdy przybyli na miejsce, winowajców wprowadzono do więzienia działdowskiego,
gdzie dozorcą był pan Rzemieński, a furmanki odjechały do domu.
- Nie ma miejsca, wszystkie cele są zakorkowane, może wojskowa żandarmeria
pomieści ich w gmachu Wagnera ! - oświadczył Rzemieński.
Prowadzono ich ulicami miasta, starych, kulejących, zmaltretowanych wstydem. A
przecież byli to ludzie zasłużeni dla polskości i dla gminy brodowskiej.
Okazało sie, ze i tu nie ma dla nich miejsca.
- Z takimi to do chlewa ! - krzyknął któryś z tych wojskowych panów.
Aresztantom zrobiło sie markotno. Jeden z cywilów poprowadził ich do chlewu
pana Żbikowskiego, rzeźnika mieszkającego przy rynku.
Nazajutrz z samego rana otrzymujemy meldunek od tegoż rzeźnika, że nasi
brodowscy ojcowie siedzą u niego w chlewie.

(tylko powiem jeszcze, ze to jest dopiero początek i że czytając tę książkę ,
wielokrotnie nagle przrywałam, zastanawiając się czy jest to możliwe ? Jak
straszne powikłane i niesamowite są wspomnienia Małłka i jeszcze bardziej go
podziwiam za wiernośc dla sprawy Polski.)

[rita100]

Pojechaliśmy z mateczką do miasta. I faktycznie stwierdziliśmy, że ojcowie
gminy przebywają w owym chlewie nie wiedząc za co i po co. Nikt się o nich nie
troszczył.
Poszedłem do żandarmerii szukać sprawiedliwości, ale tam odesłano mnie do
sądu. Okazało się, że nie wie lewica, co czyni prawica. W sądzie powiedziano
nam, że ci ludzie są przestępcami i będą surowo ukarani.
Złożyłem w tej sprawie odpowiednie wyjaśnienia i oświadczyłem, ze nie wyjdę z
gmachu bez mojego ojca.
Zażądano od mnie opinii co najmniej dwóch świadków. Dostarczyłem tego samego
dnia świadectwa uzyskane od Wróbla i leśniczego Szwocha. Pomogło. Po dwóch
dniach zabrałem ojca i pozostałych zatrzymanych, oprócz sołtysa , ze sobą.
Sołtysa przynajmniej przeniesiono z chlewa do celi więziennej. Nieco póżniej
zwolniono go za kaucją.
Do uwolnienia oskarżonych przyczynili sie także nasi obaj tajniacy.

[rita100]

Po powrocie jednak sołtys Siała został zdegradowany i starostwo znowu
wyznaczyło komisarycznego sołtysa, Walerowicza.
Falkus został również zwolniony z więzienia po pół roku, Jezusek natomiast
zbiegł stamtąd podobno za granicę, w każdym razie więcej się w Brodowie nie
pokazał. Podobno, że udał się na stałe do Westfalii.

Ucieszyliśmy sie z powrotu ojczulka, chociaż wrócił zniszczony, zrezygnowany,
zarośniety i brudny. Nie chciał jeść ani pić, był zupełnie załamany duchowo i
bardzo zawstydzony tym krótkim pobytem w więzieniu. Przecież tam przebywają
tylko łotry, złodzieje, nożownicy, bandyci, ale nie wzorowy dotychczas obywatel
wsiowy.
Bardzo mu współczułem, ze ten chlew Żbikowskiego odebrał mu chęć do życia.
Nawet do obory ani na pole nie chciał zajrzeć, tak mocno był zrezygnowany.
Przeżywałem to strasznie i ja.

[rita100]

Następnego dnia zaraz od rana przy pieknej sierpniowej pogodzie zabraliśmy sie
do zwózki siana, zrzucaliśmy właśnie do sąsieku w stodole, gdy zobaczyliśmy
biegnącego przez nasze podwórze sołtysa Walerowicza w asyście jednego
żołnierza. Pędzi prosto na nas trzymając w rękach jakiś papierek.
- Dzień dobry ! Złą przynoszę nowinę, bo Wilim, Karol, August i Jan muszą
natychmiast stawić się do mnie do sołtysa. Są tu na liście i mają być
aresztowani jako wojskowi. Przyszykujcie się i przychodźcie zaraz, bo razem z
innymi pojedziecie furmankami do Działdowa.
- Jan i August nie pojadą, bo ich tu nie ma. Pracują na polu i nie mogą tak
zaraz przybyć ! - zdobyłem się na odwagę, by odpowiedzieć.
- A ja też nie pojadę, bom jest w Polsce tylko na paszporcie! - wyrżnął na
odlew Wilim (brat Karola) z wnętrza sąsieka.
- Proszę się wylegitymować ! - odezwał sie żołnierz.
Brat zszedł z sąsieka, zaprowadził ich do domu i pokazał swój paszport.
Zwolniono go.
- No, to tylko ten jeden - Karol - niechaj się zaraz ubiera i jedziemy ! -
powiedział żołnierz.

[rita100]

Do wrót odprowadzili mnie wszyscy płacząc, a najwięcej płakał ojciec, bo
wiedział czym to pachnie.
Dwa pełne wozy parokonne zapakowane młodymi ludźmi czekały już przy Krokowskim
gotowe do odjazdu. Napchano nas jak szpilek, a w każdym wozie z tyłu stał
żołnierz z bagnetem na karabinie.
Bylo znów ogromne zbiegowisko, ludziska beczeli jak barany, a aresztanci
jeszcze bardziej.
- Nie beczcie, to wszytko dla ojczyzny ! - krzyknąłem im wprost dla
rozweselenia lub dla podrażnienia, jak kto wolał przyjąć.
No i rzeczywiście pomogło ! Bractwo doszło do normy.
Ruszyliśmy z miejsca. Około szesnastki niedobitków wojennych jechało z Brodowa
do Działdowa pod wojskową eskortą jak bandyci. Walerowicz tak się tym
widowiskiem przejął, ze trzasnął pismem o ziemię, zaklął, potem jednak podniósł
je i odszedł w stronę domu. Całe wiejskie zbiegowisko natomiast towarzyszyło
nam aż za wieś i długo jeszcze widzieliśmy wiewające chustki.

----
Teraz zacznie się najlepszy konsek ksiązki, tak pisze Małłek , ze aż ryczałem
ze śmiechu , bo sie nie dało inaczej, tak to opisał. Iście moment szwejkowski
będzie.

[rita100]

Jechaliśmy przeważnie kłusem , czym prędzej do więzienia.
Zastanawialiśmy się, za co mamy siedzieć w więzieniu, pytaliśmy o to żołnierza,
ale on wzruszył tylko ramionami i nie wiedział, co ma odpowiedziać. Mogliśmy
przecież tych trzech żołnierzy rozbroić i pójśc sobie za granicę, i koniec !
Pogoda dopisywała , więc bractwo poczuło sie lepiej. Przejeżdzając przez Kisiny
chcieliśmy sobie wychylić jednego w karczmie Franciszka Lehnerta, ale żołnierze
nie pozwolili.
- Jeszcze dwa kilometry i bedziemy w Działdowie - pocieszali.
Wreszcie dojechaliśmy przed gnach sądu.
- Wysiadać! - krzyknęli eskortujący.
Wysiedliśmy, a ludziska, przyglądając się nam "łotrom spod ciemnej gwiazdy",
litowali się nad nami.
- Do wnętrza za mną marsz ! - krzyknął plutonowy.
Wprowadzili nas do więzienia. Zameldowali dozorcy Rzemieńskiemu.
- Nie ma miejsca ! Skąd wy macie tyle ludu ? ! Kiedy skończycie ten zjazd ? -
gderał po swojemu dozorca.
Poszedł do sędziego, zameldował mu o braku miejsca i po chwili wrócił, brzęcząc
pękiem kluczy.
- Wszyscy za mną ! - rzekł.

(Jak myslicie , gdzie ich wpakowano ?)
Szwejk sie zbliża

[tralala33]

No to teraz widzę - nakład nieco ponad 5000 tysięcy egzemplarzy, i to jeszcze
rozprowadzany wśród uczennic śląskich szkół Miałam kiedyś znajomego, który
w czasach PRL-u nigdy nie kupował książek wydawanych w nakładzie większym niż 5
000 - twierdził, że tylko naprawdę wartościowe książki wydawane są w małych
nakładach. Widzę, że miał rację. Zaraz poczytam o aresztantach tylko się
przywitam.

[tralala33]

(Jak myslicie , gdzie ich wpakowano ?)
Zgaduję - do piwniczki z winem?

[rita100]

Nie zgadłaś - nie, nie , nie, calkiem gdzie indziej, zmień kierunek.
Ale nie bedę Cię trzymac dłużej - do kaplicy

[tralala33]

No to może było tam wino mszalne?

[rita100]

Wpakował nas do kaplicy więziennej. Po chwili wprowadził nową grupę aresztantów
i tak szlo aż do późnej nocy.
Bractwo zabrało się najpierw do spożywania tego, co dał dom, a potem do
kopcenia papierosów.
Choć kaplica była wysoka, to jednak szybko dymem się napełniła, że siekierę
można było powiesić. Od czasu do czasu zachodził pan dozorca i badał stan
kaplicy.
W nocy zabrali się niektórzy do gry w karty. Jedni grali w skata, druszy w
mauszla, inni jeszcze w "schafskoppa", a potem wszyscy zaczeli rżnąć w "oczko".
- "Sibezehn-und-vier".
Rzemieński huknął na karciarzy:
- Czyście Boga zapomnieli, co ? Bank na ołtarzu tu urządzacie! Tu, w kaplicy !
A bank był spory. Począł więc na niego spozierać i wnet sam doszlusował do
grających. Napatrzył się, napalił i poszedł chyba spać.
I on nie wiedział, za co nas tu w tym przybytku pańskim trzymali.
W końcu znużeni grą zaczęliśmy układać się do snu.

[rita100]

Ponieważ nie było miejsca, kucali sobie wszyscy jeden przy drugim. Ja
wyciągnąłem się przy ołtarzu, a Falkowski - jeśli się nie mylę - na ołtarzu, bo
już nie było gdzie.
Rankiem zazgrzytały klucze i otwarły się na oścież wierzeje kaplicy.
- Pfuj ! Co za smród w tej kaplicy ! Wychodzić mi zaraz na podwórze i to już ! -
krzyknął Rzemieński zatykając nos.
Wyszliśmy niewyspani, zziajani. Chodzimy za swoimi potrzbami i czekamy na
dalsze rozkazy.
O godzinie dziewiątej rano jakiś porucznik zakomendował:
- W dwuszerego zbiórka !
Ustawiliśmy się.
- W prawo zwrot ! Dwójkami za mną naprzód marsz!
Opuściliśmy podwórze główną bramą, eskortowani chyba przez pluton żandarmerii
wojskowej.

[rita100]

Prowadzili nas jak barany ulicą Dworcową, przez rynek, do biura tajnej policji.
Tam wypytywali jednego po drugim, dlaczegośmy nie poszli na front. Wyzywali
nas od Szwabów, szkopów itp. Trzymalismy się we dwóch z Kostkiem
Krzemieniewskim i kłóciliśmy się z samym podoficerem, że to, co oni wyrabiają,
woła o pomstę do nieba, że my jesteśmy tacy sami Polacy, jak i on.
Chcieliśmy go przekonać, że Polacy mieszkają i w Prusach Wschodnich, tak samo
jak na Pomorzu i w Wielkopolsce. Ale gdzież tam nie chciał słuchać.
Co jakiś czas odpowiednio zakwalifikowane grupy odchodziły jedna za drugą do
starostwa. Przy sporządzaniu naszej listy, kiedy Kostek podawał swe wyznanie:
katolik, wpisujący od razu zareagował:
- No, to pan jest Polakiem ! Jak pan się tu znalazł ?
Niech pan zmyka do domu !
- No, a moj kolega - ewangielik - chyba jest takim samym Polakiem, jak ja -
upomniał się o mnie Kostek.
- Nie, nie ! Ewangielicy, to Szwaby ! - padła odpowiedź.
"No i gadaj, bracie, z takimi znawcami do wiatru" - pomyślałem sobie.

[rita100]

Rozstaliśmy się z Kostkiem. Było mu bardzo przykro, a mnie jeszcze gorzej.
Odszedłem z następną grupą.
W wąskiej sieni starostwa ustawiono nas w jednym szeregu. Za jakiś czas z biura
na korytarz wyszedł urzędnik i wręczył każdemu krótkie zaświadczenie
tymczasowej opcji, na mocy ktorego byliśmy zakwalifikowani jako optanci, czyli
Niemcy, no i zwolniono nas do domów.
Z każdej wsi była pokażna grupa ludzi, lecz kogo policja nie zastała w domu,
temu się jakoś upiekło, albowiem więcej takich obław nie urządzano. Wieczorem
byłem w domu. Okropnie sie wstydziłem, lecz nie przeżywałem tego, jak ojciec.

---
Po tym incydencie następny rozdział będzie o gorączce ucieczki. Nikt z Mazur
nie chciał tu pozostać. Jeszcze ten rozdział napisze dokładnie , tak jak to
ukazał Karol Małłek we swoich wspomnieniach.

Cmentarz w Brodowie

[fedar]

Rito, jakiś czas temu pytałaś o mogiły na cmentarzu w Brodowie. Podczas ostatniego wyjazdu na działdowszczyznę dość dokładnie obfotografowałem to, co pozostało po cmentarzu. Jest tam stara mogiła, której zdjęcie wcześniej umieściłem na forum, grób rodziny Małłków oraz symboliczna mogiła dawnych mieszkańców Brodowa. Bardzo dużo nazwisk. Cała reszta cmentarza jest zarośnięta krzakami i nie wiem czy dalej zachowały się jakieś mogiły. Nie jestem pewien, czy te zdjęcia powinienem zamieszczać na forum Gazety. Po pierwsze jest tam dużo nazwisk, które pewnie jeszcze istnieją w pamięci współczesnych mieszczkańców. Po drugie, jeśli możliwość publicznego odczytania tych nazwisk nie byłaby przeszkodą, to problemem są zbyt małe dopuszczalne rozmiary zdjęć, nie da się przedstawić kadru z wystarczającą czytelnością. Ewentualnie mogę podesłać Ci te zdjęcia i sama zdecydujesz co z nimi zrobisz. To jak?

[rita100]

No to poczytajcie co dalej się działo w tej kaplicy, wprawdzie wina mszalnego
nie było, ale aresztanci mieli przy sobie inny rodzaj rozrywki.
Fedar - to wspaniały pomysł zając się tym zaniedbanym cmentarzem. Napewno leżą
tam ludzie z tego okresu, gdzie nie wiadomo było jak żyć. Małłek uukazał swoje
wspomnienia , a zarazem życie w Brodowie i Działdowie, podając nawet dokładne
nazwiska. Można w ten sposób odtworzyć i nagrobki. Szkoda, że ta historia tak
jest zapomniana. Cieszymy sie wprawdzie odnalezieniem zapisków Małłka
zbierającego zapomniane tradycje Mazur, ale też mamy jak na dłoni historię tej
ziemi, dokładną , ze szczegółami. Cała ta książka jest jedną wielką historia
tego okresu. Strasznie tylko załuję , że zakończył pisanie jej na roku 1939.
Pytanie dlaczego ?
Co sie stało , że nie napisał o powojennych czasach, no ale pewnie nie mógł.
Wierzę , że gdzieś dokończenie jego wspomnień jest - tylko gdzie ? Miał
przecież braci, zonę, dzieci. Jestem bardzo ciekawa dalszych ich losów.
Jest to nadzwyczaj ciekawa książka, a dopiero piszę wam 70 stronę przy 350
stronach. Będzie to trwało , ale pewnych spraw nie można ominąc.
Nieznajomośc , brak wiedzy o tej ziemi spowodowało wiele tragedi mieszkańców
Działdowszczyzny. Kochali Polskę , a dostawali od niej baty, prawie na każdym
kroku.
Teraz wybory Samorządowe, bedą mówić o autostradach, o tym , o tamtym, a nic o
zrozumieniu i potrzebach samej miejscowości. Jeśli tak wygląda cmentarz jak
mówisz, to szacunku do tej ziemi dalej nie ma. No bo któż ma o to zadbać ?
Małłka też już nie ma.
Przydało by się sfotografować cały cmentarz, by może na podstawie ksiązki
odszyfrować jeszcze jakie nazwiska.
Jeśli chcesz Fedar to jak sie zgodzi Gajowy, chyba się zgodzi bez dwóch zdań ,
to wkleimy te większe zdjecia do albumu warnijskiego , wtenczas mozemy je
powiększać i nazwiska odszyfrować. Album Gajowego ma zdjecia z Warmmi to
najlepiej by tam pasowały. Albo sam załóż album u nas
schlesien.nwgw.de/foto/index.php?cat=1
Nikt nikomu tam nie przeszkadza.
Chyba , że chcesz na galerii olsztyńskiej , ale wieksze zdjęcia i powiększenia
nie wychodzą, by dokladnie przeglądnąc.

Dobry pomysł z tym cmentarzem. To jest cmentarz ewangielicki. A ten katolicki ,
co z nim ?

[fedar]

rita100 napisała:
> jeśli tak wygląda cmentarz jak
> mówisz, to szacunku do tej ziemi dalej nie ma. No bo któż ma o to zadbać ?

Jak to jest, trudno powiedzieć. W okresie międzywojennym przeważała tam ludność wyznania ewangelickiego, obecnie to praktycznie sami katolicy. Cmentarz musiał być kilka lat temu porządkowany. Co prawda ponownie zarasta niskimi jeszcze krzakami, ale gdyby był zupełnie zaniedbany, to byłby to teraz istny busz.

> To jest cmentarz ewangielicki. A ten katolicki, co z nim ?

Wygląda na to, że nie było oddzielnego cmentarza katolickiego. Tak np. w Narzymiu w okresie międzywojennym funkcjonowała parafia ewangelicka, a nieliczni katolicy należeli do katolickiej parafii w Działdowie. Pewnie podobnie było w Brodowie, Gajówkach i Kisinach. Mogło być też tak, że katolicy byli grzebani na cmentarzach ewangelickich, bo wyprawienie pogrzebu w Działdowie musiało sporo kosztować. To są tylko moje domysły. Aby znaleźć poprawną odpowiedź, należałoby sięgnąć do rzetelnych, wiarygodnych źródeł.

[rita100]

Ten ewangielicki z grobem Małłków chyba jest. Tym cmentarzem należało by się
zaopiekowac , bo jednak to historia i godne ich miejsce po takim cięzkim czasie
jakim przeszli. Ewangielików już chyba wogole nie mamy , bo i po drugiej wojnie
też zrobiono czystki. No ale jutro będą ciekawe nazwiska wymieniane w nastepnym
rozdziale.
Wogóle te ksiązkę czytam jak fantazję , choć to sa prawdziwe wspomnienia
Małłka, dośc nawet szczegółowe, ale nie wyobrażałam sobie takich dziejów z
których nie wiadomo czy sie śmiać czy płakać. Nie chcę uprzedzac faktów, ale
napisze taki przykład historii z zycia Małłka i innych, który ukaże jak
traktowano takich ludzi , którzy zostali źle zrozumiani i gdyby nie humor i
upór Małłka i jego byśmy nie mieli.

[tralala33]

Mimo wszystko są jeszcze na naszej ziomeczce ewangelicy. Dziś obchodzili swoje
ważne święto - Swięto Chleba. W kościele ewangelickim w Olsztynie była dziś z
tej okazji uroczysta msza.

[rita100]

Wydaje mi się , że i dziś maja lepszą sytuację i teraz nie sa prześladowani jak
zaraz po wojnie. Może nawet są zadowoleni. Bo najważniejsza jest zgoda i
porozumienie i której własnie pisze Małłek.

Gorączkowa ucieczka
Od czasu działań wojennych na Działdowczyźnie wzmogły się ucieczki za granicą.
Ubywało ludzi tak w Brodowie, jak również i na całym terenie. Pierwsza fala
uciekinierów, głównie nauczycieli i urzędników odpłynęla zaraz na początku
wojny w 1920r.
Druga fala ucieczek nastapiła zaraz po wycofaniu sie z Działdowa Armii
Czerwonej. Uciekli ci, którzy mieli powody obawiać się represji za strony
powracającej władzy polskiej.
Trzecią i najpotęzniejszą falę masowych ucieczek za granicę spowodowała opisana
wyżej obława na młodzież męską. Wieść o łapance jak błyskawica rozeszła się po
Brodowie i po całym terenie powiatu działdowskiego.
Jeszcze tego samego dnia, dużo młodziezy poszlo wprost z pól i łąk, od swych
robót, za rzekę i tułało się jak Cyganie, w obawie przed dalszymi obławami.

Uciekali również i ci, którzy właśnie zostali przymusowo zaliczeni do
grup "optantów", bo też nie wierzyli, że będą pozostawieni w spokoju. Spośród
tych ostatnich jedni wracali i zostali, inni osiadli na stałe za granicą.
Najwięcej z nich wyjechało do Westfalii, do swych krewnych, a najzdrowszych
wzięto do Reichswehry.

[rita100]

Droga ucieczki została wskazana. Proces ten z różnym nasileniem zależnym od
sytuacji społeczno-politycznej i taktyki władz, trwał stale, aż do drugiej
wojny światowej. Przeważnie opuszczali ojczowiznę młodzieńcy, doszedłszy do
wieku poborowego, uciekali do krewnych za rzekę, tam się żenili i już więcej
nie wracali. Zostali ci, którzy dziedziczyli po rodzicach gospodarstwo
względnie inne warsztaty pracy.
Ucieczki ogarniały coraz to większe kręgi, stając sie prawdziwą plagą.
Cóż mieli począć starzy rodzice bez dorosłych dzieci, a więc bez siły roboczej
w gospodarstwach rolnych ?

[rita100]

Równocześnie sytuację komplikowało istnienie wielowładzy na tym terenie. Brak
koordynacji miedzy działalnością administracji państwowej, straży granicznej i
policji sprzyjał nadużyciom władzy odbijając się niepomyślnie na stosunkach w
powiecie działdowskim.
Także uciekinierzy z przegranego terenu plebiscytowego przyczynili się do złego
położenia Mazur na Działdowczyźnie. Wyładowywali swą gorycz, domagając się
usunięcia ludności mazurskiej z Polski i obsadzenia przez nich uzyskanych w ten
sposób gospodarstw.
Także inni zza starej granicy oraz polscy emigranci z USA ostrzyli zęby na
darmowe względnie bardzo tanie gospodarstwa. Nastąpił okres powszechnego
zamętu. Jedni, poszkodowani stamtąd, tu "grasowali" za majątkami, zaś ci stąd -
tam.

[rita100]

Zamieszanie to nasilało się najbardziej w drugiej połowie 1920 r. Nikt nie
pracował, tylko wszyscy jeździli. Moj ojciec też szukał zamiennego
gospodarstwa. Znalazł odpowiednie w Dziurdziewie za Dużą Sławką w powiecie
niborskim, u pana Cybulskiego. Było bardzo ładne , tej samej wielkości co
nasze. Jednakże pan Cybulski chciał dopłaty, a na to nie mielismy funduszów.
Ojciec najeździł sie, natrudził, ale że innego podobnego nie mógł znaleźć, więc
dał spokój.

Gospodarstwa w Działdowskiem, szczegolnie w Brodowie, Kurkach, Kisinach i
Pierławce, były ładniejsze i lepsze niż dalej na Mazurach, toteż większość z
rolników z tych wsi pozostało na miejscu, nie chcąc tracić na zamianie.

[rita100]

W Brodowie tylko ośmiu gospodarzy zamieniło w tym okresie gospodarstwa i
wyjechało za rzekę wraz z rodzinami. Wilhelm Szymański i dwaj Wiśniewscy,
Wilhelm i August, zamienili się z katolikami Warmiakami z terenu
plebiscytowego. Wilhelm Węcławski, August Gradki i Bredlau sprzedali
gospodarstwa za dolary Polakom reemigrantom z Ameryki i kupili sobie inne na
terenie plebiscytowym. Natan Brock i Wilhelm Śliwiński sprzedali swą własność
miejscowym brodowiakom.
Do Brodowa przybyli więc w tym czasie nowi ludzie. Trzy rodziny z byłego terenu
plebiscytowego: Wilhelma Lipińskiego i Augusta Kanigowskiego - obie z Napierk,
powiatu nidzickiego, małorolni praz Brzezińscy z Małego Lewałdu, z powiatu
ostródzkiego. Dwie rodziny przybyły z USA: Grzelka i Konkol. Około dwudziestu
rodzin robotniczych przeniosło sie zza starej miedzy, z powiatu mławskiego.

[rita100]

Tak więc około jednej trzeciej ogólnej liczby rodzin brodowskich stanowiły
teraz rodziny nowe o różnych zwyczajach i obyczajach, rozmaitych nawykach,
odrębnej kulturze i zapatrywaniach społeczno-politycznych.
Wszyscy natomiast byłi wspolnego wyznania rzymsko-katolickiego i nacjonalistami
polskimi. Prawie wszystkie te rodziny były wielodzietne. Brodowo więc zamieniło
się bardzo pod względem charakteru ludności.
Ludność zasiedziała, z wyjątkiem sześciu rodzin katolickich, była wyznania
ewangielickiego.
Otąd wieś tworzyła obozy wyznaniowe, które zarysowały sie od samego poczatku
objęcia Działdowczyzny przez Polskę, a z czasem na tym gruncie powstawały dwa
obozy narodowościowe: polski i niemiecki.

[rita100]

Polakami nazywano wszystkich przybyłych katolików, a Niemcami - wszystkich
zasiedziałych ewangielików.
Te pojęcia weszły w krew wszystkim mieszkańcom wsi i całej Działdowczyzny. Ci
ktorzy myśleli inaczej, umieli odróznić wyznanie od narodowości, byli
wyśmiewani przez obydwie strony, początkowo tylko przez przybyłych, a póżniej
przez tuziemców.
Z czasem wytworzyła sie bardzo ciężka sytuacja. Problem był niezmiernie trudny
do rozwiązania, bo zabrakło dobrych i rozumnych wychowawców narodu.
Podsycaniem szowinizmów z obu stron zajęły sie różne czynniki, a mianowicie:
akcja katolicka i akcja niemiecka.
Akcji katolickiej chodziło o wyeliminowanie z życia działdowskiego elementów
polskich wyznania ewangielickiego, akcji niemieckiej natomiast o utrzymanie
tych elementów w swoich łapach i posługiwanie się nimi w swych rozgrywkach
politycznych.

[rita100]

Mazurzy zorientowali sie szybko w tych przetargach. Na ogół nie godzili się na
rolę obiektu doświadczalnego i poczęli masowo korzytać z prawa optowania.
Tłumy ludu polskiego waliły więc do starostwa działdowskiego i żądała zwrotu
obywatelstwa niemieckiego
by zagwarantować sobie prawo wyjazdu do Niemiec, a tym szamym zobowiązać rząd
niemiecki do zaopiekowania się nimi i nadania ekwiwalentu za utracone ziemie w
Polsce.

Pierwszym człowiekiem, który głęboko zaniepokoił się tym zjawiskiem, był
ówczesny starosta powiatu działdowskiego, zresztą katolik . dr Jan Bogocz.

[rita100]

Dr Jan Bogocz na podstawie gruntownej analizy sytuacji doszedł do bezwzględnego
przekonania, że należy całkowicie zmienić metody działania na działdowczyźnie.
Zreferował podobno całą sprawę swej władzy nadrzędnej i wystąpił z wnioskiem,
że powiat działdowski, jako powiat mazurski, musi być prowadzony przez Polaków
wyznania ewangielickiego. Ludzie wyznający tą samą religię, co mieszkańcy tej
ziemi, łatwiej zaskarbiają sobie ich zaufanie. On sam jako katolik, nie widzi
dla siebie miejsca tutaj. Jednakże, zanim ci właściwi, jego zdaniem ludzie
zjawili się w Działdowskiem, dużo czasu upłynęło.

[rita100]

Bogocz tymczasem począł sam naprawiać błędy: mianował Mazurów sołtysami i
wójtami. Stary Waleś, który zamierzał porzucić wywalczoną ojcowiznę, bo mu
tamtejsi katolicy nie dawali żyć, wyzywając od róznych Wilusiów, Germanów i
innych lutrów, uwierzył w poprawę stosunków i został nadal na urzędzie wójta
gminy, a zarazem sołtysa Uzdowo. Cała jego rodzina zabrała sie do wzmożonej
roboty polskiej. Wieść o tym rozeszła sie szybko po powiecie, docierając też do
uszu mego ojca.
Starosta domagał sie również, by kadry nauczycielskie i urzędnicze na terenie
powiatu składały się z ludzi wyznania ewangielickiego.
Ludnośc poczęła się powoli uspakajać, ale zło, ktore sobie wyrządziła przez
nabycie obywatelstwa niemieckiego, pozostało."

Powracamy teraz do samego Karola Małłka i jego osobistych przeżyć - zaręczam,
że bardzo ciekawych i szokujących.

[tralala33]

Z tego, co do tej proy przeczytaliśmy widać, że polskie władze nie miały
żadnego pomysłu na ten skrawek pruskiej ziemi, który trafił do Polski. Ale
trudno się dziwić, przecież wtedy dopiero 'zlepiano' Polskę z trzech części,
które przez ponad wiek były dla siebie 'zagranicą'.

[rita100]

Ale zobaczysz jak sklepiano nieumiejętnie i jak Małłek to opisuje na swoim i
innym przykładzie. Ciekawe jakie wrażenie będzie miał Fedar, wszak nocki nad
ksiązka zarywa )) Zdtradzę tajemnice , że w pewnym momencie udało sie coś
stworzyć i kiedy stworzyli dobty klimat przyszedł następny starosta i wszystko
zepsół. Wniosek , że ludzie na stanowiskach musza być umiejetnie dobierani a
nie przysyłani z Warszawy. Ale to w dalszej cześci.

[rita100]

Pod koniec września 1920 roku, już w okresie kopania ziemniaków, ojciec wszem i
wobec oznajmił o swoim postanowieniu:
- Dziatki ! Dosyć tego bałaganu, tego leniuchowania, spoglądania za granicę.
Zostajemy tutaj i koniec ! I zabieramy sie do roboty !
Otóż na poczatku października 1929 roku pan kierownik szkoły, a zarazem wójt
gminy Kisiny, Brodowo i Kurki , Karol Wróbel, zwrócil sie do mnie, żebym
poszedł na rechtora.
- Organizuje się wielomiesięczny kurs nauczycielski w Działdowie i szukamy do
niego kandydatów. - mówił.
- Właśnie szukamy jak najwięcej ewangielików, aby można było obsadzić nimi
wszystkie szkoły ewangielickie w naszym powiecie.
Pięknie zabrzmiały dla mnie te słowa, bo oznaczały, że nauczycielem w Polsce
można być bez obawy.

[rita100]

Były dwa kursy nauczycielskie: jeden polski , a drugi niemiecki. Kandydaci na
kurs mogli wybierać kurs niemiecki lub polski. Nasza czwórka brodowska wybrała
polski.
Celowałem zwłaszcza w śpiewie. Miałem doskonały słuch i świetną pamięć muzyczną.
Na naszym kursie było osiemnaścioro katolików i pięcioro ewngielików. Dopóki
katolicy nie wiedzieli, że nasza piątka to niekatolicy, było dobrze, ale gdy
wyszło na jaw, natychmiast miny im pokwaśniały.
My jednak mieliśmy już pod tym względem jaką taką zaprawę, zwłaszcza ja, toteż
obracaliśmy docinki w żarty i powoli lody zostały przełamane. Nasi koledzy
katolicy zapomnieli jakoś o tych 'lutrach' i zaczęli traktować nas jak równych
ludzi.
---
Teraz bedzie bardzo ciekawe

[rita100]

Dzień za dniem schodził, aż 17 stycznia 1921 roku nadeszła pierwsza rocznica
powrotu Działdowszczyzny do Polski. Nasz zespół słuchaczy polskiego kursu
urządził małą wewnętrzną uroczystość. Nad przebiegiem całej uroczystości czuwał
kierownik szkoły w Działdowie, pan Wantowski. Obecny był również inspektor
szkolny, oan Binek. Słuchaliśmy wszyscy z całą powag/ą słów referatu i
deklamacji, a potem nagle wszyscy powstali i zaintonowali:
"Nie rzucim ziemi, skąd nasz ród, nie damy pogrześć mowy..." Pełną piersią
śpiewali ci wszyscy, którzy pochodzili spoza Działdowszczyzny, ale my - ludzie
z tej właśnie ziemi - nie znaliśmy ani tekstu, ani melodii tej pieśni. Nikt nas
nie nauczył, więc staliśmy milcząc - odczuwając okropne zawstydzenie. Nie
wiedzieliśmy, co czynić, czując na sobie gniewne spojrzenia współkolegów i
inspektora.
Zaintonowali właśnie trzecią zwrotkę:

Nie bedzie Niemiec pluł nam w twarz
Ni dzieci nam germanił....

Fryda Szymańka odwróciła się i spojrzeliśmy po sobie pobledli i zawstydzeni.
Zrozumieliśmy te slowa jako aluzję do nas samych. Opanowało nas uczucie
bolesnej rezygnacji.

[rita100]

Po uroczystosci podszedłem do inspektora i poczęłem go przekonywać, że nie
śpiewaliśmy "Roty", ponieważ jej nie znamy. Nikt nam dotychczas o niej nie
mówił. Jesteśmy mocno tym przejęci, bo widzimy, ze wszyscy patrzą na nas jak na
wrogów. Dopiero po dłuższym milczeniu inspektor uznał wreszcie moje wyjaśnienie
za wystarczajace.
Wróciłem do klasy, gdzie wszyscy prawie ubierali się już do wyjścia, ale
panowała atmosfera pełna zażenowania.
Nazajutrz nie stawili się na zajęcia Szymańska, Mullerówna i jeden z
narzymiaków. Zrezygnowali z dalszej nauki, choć do końca kursu pozostalo
zaledwie kilkanaście dni.
Resztę nas w dalszym ciągu traktowano bardzo podejrzliwie, tak , ze nie tylko
ja, ale nawet Kostek - katolik - chciał również kurs opuścić. Wytrzymaliśmy
jednak. Powoli, dzięki memu podzuciu humoru, zdołaliśmy jakoś rozchmurzyć
towarzystwo fanatyków i osiągnąć zawieszenie broni.

[rita100]

Między sobą narzekaliśmy na naszych nauczycieli, którzy nie rozmawiali z nami
na najbardziej drażliwe aktualne tematy. Jednym usprawiedliwieniem mogła być
nieznajomość dziejów ziemi mazurskiej i doli tego zahukanego ludu.

Wreszcie kursy zakończyły realizację programu, zdaliśmy egzamin ustny i
pisemny. Wszyscy pozdawali pomyslnie i z niemieckiego kursu i polskiego.
Dnia 28 sttycznia 1921 roku pan Tuscjik, zastępca inspektora w szkole w
Działdowie wreczył nam nominacje na nauczycieli szkół podstawowych. Ja
uzyskałem posadę siły pomocniczej w szkole w Purgałkach.

W ten sposób zostałem nareszcie rektorem.

----
Następny rozdział będzie już o nauczaniu.
"Na drugiej lekcji był śpiew. Ćwiczyliśmy piosenkę:
"Kureczki, gdzie się rozbiegacie?"
To będzie zadanie dla Tralali
Słyszałaś coś o tej pioseneczce ?

[rita100]

Moja pierwsza posada
Wręczając mi nominację, pan Tuschik zastępsa inspektora szkolnego w Działdowie,
rzekł z naciskiem:
- Idzie pan do Purgałek, do przygranicznej wsi. Niech pan będzie bardzo
ostrożny z wprowadzeniem polskiej nauki w szkole. Niech pan unika wszelkich
zadrażnień.
Wziołem sobie te słowa do serca.
Tegoś dnia rano udałem się pieszo po raz pierwszy do szkoły w Purgałkach.
Dzieci już się zebrały w ogrzanej klasie. Za chwilę zjawili się czlonkowie
dozoru szkolnego. Dzieci było aż siedemdziesięcioro dwoje.
W szkole panowała jak najlepsza harmonia.
Okazało się, że wcześniej posterunek wojskowy zniszczył wszystkie dzienniki i
księgi szkolne. Miałem o to wielki żal do żołnierzy. Między zniszczonymi
dokumentami była również kronika szkolna pięknie prowadzona przez byłego
niemieckiego nauczyciela Kelcha, który odszedł w roku 1919 razem z Chmielewskim
z Brodowa.

[rita100]

W drugiej polowie lutego 1921 r nadszedł ogólnik nowego inspektora szkolnego,
Pawła Klimosza, informujący o dniu objęcia przezeń urzędu.
Klimosz, starszy wypróbowany nauczyciel wiejski z dobrym językiem polskim,
ewangielik przybył ze Śląska Zaolziańskiego. Przybyszow z tamtych terenów było
więcej.
Jednakże na wiosnę w Purgałkach znależli sie ludzie, ktorzy zaczęli buntować mi
dzieci. Ja się jednak nie dałem. Wielkim moim atutem był piękny śpiew, a dzieci
bardzo lubiły śpiewać i dlatego regularnie chodziły do szkoły.
Przełamałem jakoś opory ze strony ludzi mazurskich, ale katolicy, mimo że
cierpliwie urabiałem grunt uderzyli we mnie.

[rita100]

Napisali skargę do inspektoratu, że jestem niedouczony i że domagają się we wsi
katolickiego nauczyciela, ponieważ mieszkają w katolickiej Polsce.
W związku z tym przyjechał do mnie Paweł Klimosz na pierwszą wizytację. Przybył
pieszo z Działdowa do odległych o 12 km Purgałek.
Inspektor przyglądał się dokładnie lekcji.
Byłem zdenerwowany, ale dzieci ładnie odpowiadały i śpiewały.
Potem zreferowałem inspektorowi, jak zdobyłem zawód nauczyciela i w jakich
warunkach rozpoczynałem pracę.
- No, to czego ci ludzie chcą od pana ? Stwierdzam , że pan ma warunki
nieprzeciętnego pedagoga i zachęcam pana do pozostania w tym zawodzie i do
dokształcania się.
- Jak to, czego chcą ? Co takiego ludzie zrobili ? - pytałem zaniepokojony.
- Ano , skargę na pana napisali. Chcą przede wszystkim katolika, no i
wyuczonego...
Zmartwiłem się tym, ze za dobrą robotę jeszcze spadają na czlowieka ciegi.
Gryzłem się z powodu ludzkiej obłudy. Ci sami, ktorzy w oczy udają wielkich
przyjaciół, za plecami piszą skargi do władz. Chciałem z miejsca podziękować za
posadę.

[rita100]

Rozmawiając poszliśmy z inspektorem pieszo do Brodowa, do moich rodziców.
- Jak tam mój syn się prowadzi, panie inspektorze ?
- Choć mi nie wolno tego powioedzieć, bo to jest nasza sprawa urzędowa, ale
kiedy pan jako ojciec tak poważnie pyta, to muszę pana syna pochwalić. Uczy jak
stary wytrawny belfer.
- A co to znaczy belfer ? - zapytał ojciec , bo nie słyszał nigdy takiego slowa.
Inspektor roześmial się i ciągnął dalej:
- Własnie zachęcam syna, by sie dalej dokształcał.
- Ba, ale ta przeklęta opcja ! Panie, co oni tu z nami narobili ci urzędnicy,
toć to kijem pędzić ! To kim my wreszcie jesteśmy ? - i ojciec począł grzmocić
całą prawdę.
Okazało się , ze tej prawdy potrzeba było panu Klimoszowi, gdyż nie był
dokładnie zorientowany w historycznym rozwoju miejscowych stosunków.
Inspektor był bardzo zadowolony z tej rozmowy i zapewnił ojca, ze postara się
wszystko naprawić, tak , że będziemy zadowoleni.
- To nie tylko o nas chodzi, lecz wszystkich ludzi, o całą sprawę ! - wybuchnął
ojciec.
(...)
Inspektor Klimosz pomyślnie wszystko zalatwił obie moje sprawy: uzyskałem zwrot
obywatelstwa polskiego oraz oddalenie złożonej na mnie skargę.

[rita100]

Na początku lipca 1921 r zakończyłem pierwszy rok szkolny w mojej karierze
nauczycielskiej.
Wziąłem się do dalszego studiowania.
Egzaminy maturalne złożyłem dnia 27 czerwca 1924 roku.
Odbyłem także kursy: socjologiczny, etnograficzny, historyczny, artystyczny,
kulturalno-oświatowy itd.
W sumie spędziłem na tego rodzaju kursach około trzydziestu siedmiu miesięcy.
Studia te, zwłaszcza socjologiczne i etnograficzne, pomogły mi walnie w mojej
dziewiętnastoletniej pracy badawczej nad historią i folklorem Mazurów pruskich.
Plonem tych żmudnych badań prowadzonych w okresie międzywojennym jest zebranie
3011 podań, opowiadań, legend, poematów, bajek i baśni, zapisanie 753 pieśni
ludowych, przeszło 600 zagadek i ponad 600 anegdot, figli, żartów, oraz
kilkanaście gier ludowych, przeszło 7000 przysłów mazurskich, zanotowanie 5
tańców.
Opracowałem też monografię polskich obrzędow ludowych na Mazurach i wydałem
cztery prace o charakterze ludoznawczym. Posiadam chyba najbogatsze zbiory w
dziedzinie folkloru mazurskiego.
Wybitni profesorowie: Bystroń, Nitsch i Poniatowski, uważali mnie za czlowieka
najbardziej obeznanego z problematyką dotyczącą Prus Wschodnich, a szczególnie
Mazur.

Gdzie można znaleź te 600 anegdot ? Taki dorobek, a wcale go nie znamy.

[rita100]

Repolonizacja
Polityka 'naprawy błędów' w Działdowszczyźnie, zapowiedziana przez inspektora
szkolnego p.Klimosza zaczynała przybierać realne kształty, a to wszystko w imię
szybkiej repolonizacji ludności powiatu dzialdowskiego.
Zaczęto sprowadzać - niby dobrze przygotowanych do tej roboty ludzi z Polski
centralnej, zwłaszcza z Warszawy i ze Ślaska Cieszyńskiego.
Michał Żywiec z Brodowa stał się 'żelaznym wójtem', gdyż objąwszy swą funkcję w
1922 r. pełnił ją nieprzrwalnie do r. 1939
Ja z dniem 1.I.1922 roku decyzją Kuratorium Szkolnego Pomorskiego zostałem
przeniesiony do Płośnicy, później zostałem nauczycielem wędrownym z siedzibą w
Działdowczyźnie.
Postanowiono zorganizować w Działdowie zakład kształcenia nauczycieli pod
nazwą : Państwowe Seminarium Nauczycielskie. Dyrektorem tej uczelni został
ewangielicki ksiądz Ewald Lodwich.
Ściągnęli ze Ślaska Cieszyńskiego i Zaolziańskiego kilku nauczycieli Polaków.
Dyrektor i cała grupa nauczycieli Ślązaków nawiązywali kontakty z tutejszym
ludem i werbowali młodzież do seminarium działdowskiego.
Z mojej rodziny poszło do seminarium młodsi bracia .
Na ogół Mazurzy po tylu przykrych doświadczeniach z 1920 roku nieufnie odnosili
się do tego typu szkoły. Nie wierzyli w sprawiedliwość.

[rita100]

Działdowszczyzna była doprawdy ziemią doświadczalną dla jednej i drugiej
strony. Interesowali się nią Polacy, interesowali się nią Niemcy, a kontakty
rodzinne były najżywsze, albowiem na skutek ostatnich przemian i przemieszczeń
ludności prawie każda rodzina z Działdowszczyzny miała swych krewnych za
miedzą, na Mazurach Pruskich i odwrotnie.
Tamci wiedzieli, co się u nas w Działdowie dzieje, a my, co się tam u nich
wyprawia.Działdowo było przeto rzeczywiście politycznym języczkiem uwagi.

[rita100]

Jak to często w życiu bywa, na miłość nie ma lekarstwa. Małłek zapoznał się z
Piechówną, ewangieliczką, nauczycielką przysłaną z Warszawy i mimo, że Warmiacy
tego nie mogli przebaczyć, ze Mazur żeni się z Polką i do tego jeszcze z
Warszawy, Małłek :
"4 sierpnia 1925 roku o godzinie jedenastej , oboje z narzyczoną pojechaliśmy
bryczką do Działdowa 'do oddawin'.
Wyjechaliśmy ze wsi, a tu poczyna z lekka pryskać deszcz.
- Oj, to niedobrze ! - rzekłem do młodej - bo według wierzeń ludowych będziemy
się mazać.
Lecz za chwilkę rozjaśniało.
W USC stwaili się ślubni świadkowie. Byli nimi dwa drobne ptaszki : Sikora i
Wróbel, obaj z Działdowa.
Burmistrz Rzyman, wielki krasomówca, popisywał sie swoją ślubną gadką. Szło mu
jak z płatka i oczy mu się iskrzyły, bo chyba był 'pod gazem'.
No i było po strachu !

[rita100]

Wesele Małłka
Zaraz wsiedli na wóz i dalej do weselnego domu na weselisko, a wesele na
Mazurach trwało kilka dni.
Chić jedli i pili do syta, nie zdążyli zjeść wszystkiego jadła. No ale
cóż ? "Żniwa i wesele trzeba pamiętać cztery niedziele, jak głosił mój młodszy
brat August, rzeźnik i masarz z zawodu, przygotowijąc dobre kiełbasy na to
nasze weselisko.
Goście przyglądali sie nam, nowożeńcom, i ponoć niektórzy kręcili głowami,
szepcząc między sobą: " Jak to może być, że tutejszy chłop zeni sie z bziałko z
Warszawy ?
Burmistrz Rzymian zaś inaczej powiedział w swym przemówieniu:
"Oto mamy najlepszy przykład porozumienia się i zgody..."
Życie jednak wykazało, ze mój przykład podziałał zachęcająco, gdyż łączenie
Mazur z Polską przez ożenki stało sie dość częste. Po mnie podobny "mezalians"
zawarto w rodzinie pani Laurien w Szczuplinach, potem mój brat Edward, Jerzy
Bruski, Hieronim Skurpski, Wilamowski, Leyding, dr Obitz, Eugieniusz Piecha i
wielu innych polsko-mazurskich działaczy.

Łobaczcie siła znanych noma ludziów ?

[tralala33]

W końcu jakieś weselsze wydarzenie w życiu Karola Małłka. Ciekawy ten przesąd o
deszczu - nie słyszałam. A dr Obitz to chyba Kurt Obitz?
Kurt Obitz pseudonim Wasz Przyjaciel, Pogorzelski (urodził się 16 stycznia
1907 r. w Brzozowie – zmarł 8 sierpnia 1945 r. w Szwecji.), lekarz weterynarii,
dziennikarz, pracownik naukowy, jeden z najwybitniejszych działaczy mazurskich
dwudziestolecia międzywojennego, redaktor „Cechu”, organu Związku Mazurów
(Masurenbund). Było to pismo w języku niemieckim. Ukazywało się w latach 1928-
1932. Wzywało Mazurów, by pamiętali o swoim polskim pochodzeniu, czcili
tradycje ojczyste oraz zachowywali odrębność kulturalną.

www.bil-wm.pl/wegorzewo-umig/index.php?inf=1&idsl=2&id=2

[rita100]

A Hieronim Skurpski to ten co łostatnio pożegnalim ?

[tralala33]

Bez wątpienia tak.

[rita100]

I tak Karol Małłek zaczął nauczać w szkole. Omijając wiele zdarzeń bardzo
zaciekawiło mnie samo zakończenie roku szkolnego w owych czasach. To
posłuchajcie jak sam pisze:
"Wreszcie nadszedł dzień zakończenia roku szkolnego. O godzinie trzynastej
wszyscy zebrali się przed budynkiem szkolnym. Orkiestra odegrała hymn polski i
całośc ruszyła rónym krokiem naprzód przez wieś w takt marszu.
Wszyscy byli odświętnie ubrani. Całość dotarła na suchą i równą łąkę
p.Redzanowskiego, przy rzece za wsią.
Program artystyczny otworzył trzygłosowy chór szkolny, potem szlo "Krakowskie
Wesele"
- Ach, jak te dzieciary mogą! - podgadywali ludzie między sobą.
A mlodzież z całą werwą popisywała sie zwłaszcza żywym krakowiakiem
- Ihii... wesel...- poczyniali pokrzykiwać starsi Mazurzy, przypominajac sobie
swoje mazurskie wesele.
Program artystyczny trwał w sumie cztery godziny z zawodami sportowymi włącznie.
- Prose do wspólnego stołu ! - zawołał Jan Linka, gospodarz całej uroczystości.
Po podwieczorku nastąpiła wspólna zabawa taneczna dzieci i rodziców.
Bufet z napojami i dobrym jadłem był na miejscu, prowadził go Franciszek
Lehnert.
Wieczorem całość ustawiła się w grupę marszową i przy dzwiękach orkiestry
pomaszerowała do szkoły. Odegrano hymn, podziękowano, dzieci zwolniono do
domów, a starsi bawili się na sali tanecznej do północy.

W roku 1925 Kisiny, chyba po raz pierwszy od trzydziestu lat, obchodziły
Jutrznię i polską uroczystość zakończenia szkoły. Rokrocznie przez cały
ośmioletni okres mojego pobytu w Kisinach pd 1925 do 1933 roku.
---
Trzeba przyznać efektowne i wesołe zakończenie roku szkolnego z wystepami i
zabawą wspólną.

[tralala33]

I tak w sam raz trafiło - na Dzień Nauczyciela! Dziś możemy wspomnieć
wszystkich dobrych nauczycieli, ktorych mieliśmy szczęście spotkać w szkole. Ja
najmilej wspominam pana od fizyki ze swojej szkoły podstawowej

[rita100]

Ja pania od histori - nie zapomne jak płakała kiedy inscenizowała jakąs bitwę.
Bylo to w szkole podstwaowej. Była tak osoba wrazliwa , że kiedy szła aleją
gdzie rozły jablonie i włąsnie aleja ta cała kwitła zamiast histori mieliśmy
przyrodę i musieliśmy iść z nią by oglądac kwitnące jablonie. Niezapomnaina
Pani Fortuna.

A wspominasz dlatego , ze miałas piatkę z fizyki ?

[tralala33]

Nie, nie dlatego. Piątek to pewnie miałam cały wór, bo dostawaliśmy dużo ocen,
ale sprawiedliwie - nawet najlepszy uczeń mógł dostać dwóje, jak się czegoś nie
nauczył. A wspominam dobrze, bo nasz pan nie uczył z książki, wszystko opowadał
sam, bardzo ciekawie, dowcipnie, z żartami. Nigdy się nie nudziłam na tych
lekcjach. Więcej się wtedy nauczyłam niż w liceum, choć poszłam do klasy mat. -
fiz. Nasza pani od matematyki też potrafiła dobrze uczyć, ale jak się
zdenerwowała to rozbijała nam na głowach drewniane piórniki (wtedy takie się
nosiło, takie skrzyneczki w wysuwanym wierzchem). Teraz to nie do pomyślenia, a
wtedy niejedna tępa matematycznie głowa bywała udekorowana guzem. No i piórnik
trzeba było nowy kupić

[rita100]

Te piórniki drewniane, pamiętam zawsze były dla mnie koszem na śmieci. Co ja w
nim nie miałam. To były takie skrzyneczki drewniane, najczesciej wyrzeźbiane
na wieczku. Oj, tak to ja wspomnę szkołę nr 3 w Olsztynie , tam to był terror
w klasie. Kiedyś matulka zakręciła mi włosy i przyszłam z zakręconymi włosami i
przy całej klsie kazałam mi wyjść do łazienki z włosy zmoczyć - przyszłam z
mokrymi włosami. Szczerze ci powiem , nie lubiłam szkoły w Olsztynie - bałam
sie jej i nauczycieli. Pamiętam jak za tabliczke mnożenia też oberwałam - nigdy
nie wspominam nauczycieli z Olsztyna , bo mam złe wspomnienia.
Calkiem inaczej wyglądała nauka w podkrakowskiej wsi, jak niebo i ziemia.
Nie wiem dlaczego tak było ?
Nauka w olsztyńskiej szkole kojarzy mi się z zamkiem w Malborku )))

[rita100]

A tera bandzie łurywecek o jydnej z przeprowadzonej kontroli w szkole u Małłka
w Kisinach. Przyjechoła Wielka Komisja z Klimoszem na czele i Józefem
Dzięciołem , kierownikiem szkoły w Działdowie.

"Komisja była zachwycona poziemomem i bystrością dzieciaków. Komisja już
chciała skończyć swoją pracę, ale klasy chciały sie dalej popisywać, oczywiście
pięknym chóralnym śpiewem. Hilda Brajdówna objęła funkcję dyrygenta, a Elżbieta
Lehnertówna zasiadła przy fishatmonii i dalej koncertować.
Na pierwszy ogień poszła pieśń: "Kto wesoło, a nie marnie dni przeżyje w swojej
mlodości, gdy go pycha nie ogarnie i daleki od podłości, ten i starszym będąc
człekiem ucieszy sie młodym wiekiem", a potem "Przyjaźń, o bracia, niech wiąże
nas, w śpiewach wesołych czcimy ją wraz...". "Ty niebotyczny lesie...", no i na
zakończenie hymn polski "Jeszcze Polska nie zginęła...".
Ślicznie wypadł ten poranny koncert czerwcowy, ktory echem odbijał się po wsi. "

[rita100]

A oto następne wspomnienia Małłka z tego okresu:
"Uprawiałem także moje hobby - społeczne i socjologiczne studia nad
środowiskiem mazurskim, poprzez gromadzenie i kolekcjonowanie wszelkich
przejawów folkloru mazurskiego, w czym gorliwie pomagali mi uczniowie szkoły
dziennej, jak również dorośli z kursów wieczorowych i czlonkowie organizacji
społecznych.
Iluż to ludzi przewinęło się przez moj pokój - pracownię, gdzie mi pełnymi
piersiami śpiewali staromazurskie pieśni, opowiadali rózne ciekawostki, a nawet
tańczyli. Już właśnie wcześniej zdobywałem materiały w samych Kisinach.
Tu właśnie zdobyłem słynna 'żabkę'"

To tera bandzie ło 'żabce' bardzo ciykawe wspomknianie.

[rita100]

Tu właśnie w Kisinach zdobyłem słynną "żabkę", którą odtańczył mi stary
Pawłowski z Dźwierzni; staruszek liczący wówczas siedemdziesiąt dwa lata
podskakiwał na czterech łapach aż 1 m i 16 cm , a kiedy był po litrze, to ponoć
jeszcze wyzej skakał.
- A kiedy wracałem z wesela z Białut, to przez całą drogę do Dźwierzni
tańcowałem 'żabkę', a było cztery kilometry drogi ! - chwalił się.
Rzeczywiście 'żabki' nie wykona byle kto, to musi być człowiek z tym obeznany i
dobrze wyćwiczony. Właściwy smak 'żabki' polega na tym, aby skoki i ruchy były
żabie wraz z żabim syczeniem. Tańczyło zawsze dwóch mężczyzn, jeden był żabą, a
drugi żabiorem.

[rita100]

Każdego prawie lata w okresie wakacji brałem udział w różnych kursach
oświatowych dla nauczycieli. Jeden taki był w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą.
Poznałem tam: Jerzy Zawieyski, Jędrzeja Ciernika - ojca teatru ludowego.
Zawarłem znajomość z Tadeuszem Mayznerem i jego świetną muzyką ludową, panią
Jadwigę Mierzejewską miłośniczkę polskich tańców masowych. Polubiliśmy się z
utalentowanym tancerzem góralskim Zachemskim oraz wspaniałym kobziarzem z
Poronina - Mrozem, ktory do ucha mi przygrywał:
Prędzej znikną góry i chmury
Niźli Polska i Mazury.
Jakże nie wspomnieć Feliksa Popławskiego i kolegi Kani i z wieloma ludzmi z
tego ruchu.

[rita100]

"W roku 1931 wydałem "Mazurską Jutrznię na Gody", misterium ludowe, jutrzenne,
odbywające się corocznie w każdej wiosce mazurskiej od północy do rana 25
grudnia.
Jutrznia mazurska podobała sie wszystkim ludziom niezależnie od wyznań i
poglądów społeczno-politycznych, gdyż niektóre jej teksty sięgają bardzo
dalekiej przeszłosci przedreformacyjnej.
Po wydaniu "Jutrzni" zabrałem się do pisania tekstów widowis
ludowych : "Plonu", czyli dożynek na Mazurach, i "Wesela mazurskiego".

[rita100]

W okresie ferii letnich 1930 roku zajechał pod szkołe kisińską mały czerwony
samochód osobowy. Pracowałem wtedy nad zakończeniem "Jutrzni" i zauwałyłem go
przez okno.
- Puk, puk do drzwi.
- Proszę ! - zawolałem głośno.
- A dzień dobry ! Karolu ! - odpowiedziałem poznając Karola Biernatowskiego i
kolegę Pruessem, który z nim przyjechał.
Karol Biernatowski to mój rówieśnich i serdeczny przyjaciel. Jako początkujący
nauczyciel pracował w Małej Turzy koło Płośnicy.
Szwagrem Biernatowskiego był właśnie Jan Baczewski, poseł do Landtagu Pruskiego
w Berlinie, który sie zwrócił do mnie o pomoc.
- Siadajta, chłopy i ptycht ! - rzekłem i gadajta co woju do noju sprowadza ?
Biernatowski zajmuje sie potrzymywaniem ducha polskości, wyjmuje stos gazetek,
okolników i róznych pism urzędowych z których dowiedziałem się o istnieniu
ustawy, na mocy której możem montować szkoły polskie.
Potem poczeliśmy wyliczać szkoły juz istniejące.
Wymienił cztery szkoły na Powiślu: w Waplewie, Trzcianach, Starym Targu i
Podstolinie, oraz sześć na Warmii: w Gietrzwałdzie, Nowych Butrynach, Nowej
Kaletce, Unieszowie, Pluskach i Worytach. W roku 1931 planuje sie otwarcie na
Warmii dalszych ośmiu szkół i na Mazurach trzech.
- I wiedz - oznajmił mi - że trzy mają być w twoim rodzinnym powiecie, w
Dębowcu, Jedwabnie i Rudzie, a może jeszcze jedna w Piastunie. - Ty pasowałbyś
najlepiej na Jedwabno. To byłoby pole dla ciebie w sam raz - proponował mi od
siebie i w imieniu swego szwagra Baczewskiego.
- To warto wypsić litkup na taką bojową wiadomość karolu ! - rzekłem.
Biernatowski lubił pić mocną gorzałkę i ja też.
- No to prost, prychy ! Na dobre powodzenie sprawy - zachęciłem ich.
Popijaliśmy i rozmawialiśmy. Takem gadali, gadali...i trza sia buło łozitać.
- Dawaj pyska ! zawołał
Odjechali
Cieszyłem sia i czkałem na nominacje.
Tymczasem....
cdnj

[rita100]

"Tymczasem ni stąd ni zowąd gruchneła wieść o wiekim rozgromieniu Polaków w
Jedwabnie i Dębowcu.
W Jedwabnie miał miejsce bandycki napad na organizatorów polskiej szkoły.
Działacze ci zostali tak mocno pobici, ze sprawa oparła się o prokuratora i
nabrała rozgłosu dyplomatycznego. W sprawie była zamieszana banda, liczaca
ponoć 104 osoby, pod wodzą Augusta Otto.
Dla zachowania pozorów, panowie sędziowie z Republiki Weimarskiej potrzymali
ich trochę , niektórym podobno dali po kilka dni aresztu, ale rychło ich
wypuścili.
Podobny przebieg miały wypadki przy organizowaniu szkoły polskiej w Dębowcu.
Gospodarza Bogumiła Późnego tak zbili, ze ledwie ducha nie wyzionął, a jego
dzieci, Fryderyk i Walter musiały szukać przytułku w Polsce.
A najtragiczniej skończyła sie walka o szkołe polską w Piastunie (opis w kóntku
o Jerzym Lancu i jego tragiźmie)

[rita100]

Wiele osób nie potrafiło niestety odzielić sprawy repolonizacji Mazurów od ich
rekatolizacji.
Narodowa Partia Robotnicza na naszym terenie grzeszyła błedami. Z całą siła
wszyscy występowali "w imię Chrystusa", aby zniszczyć to, co było zrobione.
Rozpoczęto walkę z niekatolikami od góry, a więc bito w tych urzędników, którzy
zajmowali stanowiska.
Najostrzejszą nagonkę prowadzono wobec Edwarda Lodwicha, zażartego Polaka, a
zarazem "lutra". Obalono go. Jesienią 1923 roku został zdjęty ze stanowiska
dyrektora Seminarium. Dyrekcję po nim objął p. Józef Biedrawa z Cieszyna,
Polak, ewangielik. Lodwich odtąd był tylko profesorem , aż wreszcie w 1925 roku
odszedł na Wołyń.
Zabrano się teraz za 'Cieszyniaków', za tych 'polskich szowinistów'
i 'fanatycznych ewangielików' - jak o nich mawiano.
Wytworzył się jakby wspólny front działania Polaków katolików i Niemców
przeciwko tej grupie ludzi.
Pisano na nich paszkwile, ktore ogłaszano w prasie.
"Gazeta Działdowska", wydawana wówczas przez zniemczonego Warmiaka Franza
Makollę, ultrakatolika i najbrzydszego warchoła społecznego, ktory zresztą
później uciekł do Gdańska włączyła się w tą kampanię.
Kiedy pewnej soboty....
cdnj

[rita100]

Kiedy pewnej soboty zjawiłem się u starosty Pawlicy, zastałem go w stanie
ostatecznej irytacji. Przyznał mi się otwarcie, ze całe jego urzędowanie od
jakiegoś czasu polega tylko na wybielaniu się, na odpieraniu czynionych mu
zarzutów.
- Aż mi to gardłem wychodzi - rzekł i trzaskał ze złości papierami o podłogę.
Nigdy nie widziałem go tak rozpalonego jak wtedy.
- To kim ja jestem ?! - Ja ?! Ja?! Ja mam być Niemcem !!! - krzyczał i chodził
po gabinecie.
Aż mi się go żal zrobziło, bo ja jeszcze nie doznałem tego na własnej skórze.
Latem 1024 roku objeżdzał Mazury Pruskie i zawadził o Działdowo senator
Bolesław Limanowski, nestor polskiego socjalizmu.
Odwiedził starego Walesia, polskiego wójta w Uzdowie, od ktorego usłyszał słowo
oskarzenia.
- Senatorze ! Na Polaków tośmy sia mocno przerachowali ! Cóż z tego, ze
wujtuję, kiedy oni noma nie wierzą, jeno za Niemców nas poczytują. I dlatego
jest niedobrze !
Odwiedził też stary Limanowski naszego ojca w Brodowie."
Zapraszam teraz wszystkich na ucztę

[rita100]

Hurra senator Limanowski w Brodowie i u Małłka w domu.
Pamnientam matulka chibko zakrzatnęła sie koło kochera, łówijała sia wokół
łobjadu. Pamniantam udusiła w brytfanie, na świeżym masełecki kilka
tłuściuteńkich kurczacków, do tygo podała młode kartofelki i młode kruche
łogórecki ze śwyżó śniatanó.
- No, to przysióńdźta sia do styłu i podjedzta sobzie, bo noju słwetny gość
chyba głodny, co ?
- Toć ...
- "Przyjdź Panie Boze, bądź gościem nam i pobłogosław noma te dary, ktore dałeś
nam" - łojciec zwycajową modlitwą ciągnął.
Zabraliśmy sia do jydła. Ba, kiedy Limanowskiemu drżały rance. Co kawałek
kurczaka uchwycił, to mu z rąk wypadał.
- O, bracie, to u ciebzia esce gorzej te reczyska latają, niż mnie. Ba, toć
prawda, ty masz przecie przeszło dziewięćdziesiąt... - westchnął łojciec.
Mojemu ojcu również drzały rece.
Matecka, nie zważając na nikogo, chwyciła najlepsze cząstki kurczaka, oczyściła
z kości i tak przygotowane mnajso położyła gościowi na talerzu.
Limanowski niezmiernie się ucieszył z tej serdecznej ulgi jaką mi "Augustka",
ta dobra gospodyni zrobziła.
Po spożytym smacznym objedzie ojcowie znowu rozprawiali.
- Tu biją ich Polacy, a tam biją ich Niemcy - stwierdził

[rita100]

Limanowski ogłosił później w "Robotniku" list otwary, krytykujący stosunki w
Prusach Wschodnich i w Działdowszczyźnie.
Cała prasa chadecko-endecka, zwłaszcza pomorska wzieła sie za starego
Limanowskiego. Przede wszystkim wyśmiewano go.
W rezultacie zamiast polepszyć sytuację - Limanowski niechcąco pogorszył
sytuację w Działdowszczyźnie, bo od tego czasu Akcja Katolicka zabrała się
pełną parą za usuwanie od właczy "Cieszyniaków". Odchodzili po kolei. Pierwszy
wyjechał burmistrz Alfred Rzyman - wrócił do Cieszyna. Potem starosta Jan
Pawlica dostał przeniesienie do Mielca, gdzie sobie później w łeb strzelił. Do
Torunia odszedł Tadeusz Micheja, lekarz powiatowy, do Cieszyna wyjechał Jan
Sikora, nauczyciel polonista. A na ich miejsce przyjechali nowi ludzie z Akcji
Katolickiej, jak: burmistrz Antoni Felski, starosta Plackowski i inni."

Zwracam uwagę na Antoniego Felski, dał w skórę Małłkowi, ale o tym po tym.
Zawrzało znowu na Działdowszczyźnie.