Tajne archiwa PRLu

[hanys_hans]

U Stalina

Wizyta delegacji PKWN w Moskwie miała miejsce na kilka
tygodni przed przekształceniem PKWN w Tymczasowy Rząd
RP. Jego premierem — co nie dziwi wobec opinii o nim Stalina
— został dotychczasowy przewodniczący PKWN, Edward
Osóbka-Morawski. Ale Stalin się jednak pomylił. Osóbka-
-Morawski nie stał się komunistą i wkrótce znalazł się na
bocznym torze.
Wspomniana tu sprawa Berlinga to rezultat depeszy wy-
słanej przez Berlinga do Stalina w listopadzie 1944 r., w której
to depeszy pisał: „Błagam was, ratujcie Polskę dla Związku
Radzieckiego z rąk szajki trockistowskich agentów między-
narodowego bandytyzmu", mając na myśli kolegów z PKWN.
Ten typ donosu nie był w Moskwie niczym niezwykłym.
Kilka miesięcy wcześniej, 10 lipca 1944 r., Bolesław Bierut,
podpisując się swym kominternowskim nazwiskiem Iwaniuk,
pisał do Dymitrowa o Gomułce: „Sekretarz Komitetu nie stoi
na wysokości swych zadań. Zamiast do konsolidacji, przy-
czynia się on do rozłamu KC. Wasza natychmiastowa pomoc
w rozwiązaniu tej kryzysowej sytuacji jest niezbędna".
Ale Berling miał pecha, bo Stalin go nie lubił. Poinfor-
mował więc kierownictwo PPR o treści depeszy. Miał jednak
Berling i szczęście, bo nie zapłacił głową.
W protokole są też bardzo interesujące informacje o stosun-
ku generała De Gaulle'a do władz lubelskich.
Protokół jest nie podpisanym maszynopisem i jest prze-
chowywany w VI Oddziale Archiwum Akt Nowych (sygn.295/V-l).

POLITYKA 27/1990

[ciupazka]

A teroz sie śmiejom, ze to ostatni list do wolnyj Polski, a następny bedzie
do Generalnyj Guberni...Nie wiada , cy sie śmioć, cy płakać..."Niewdzięczna
Polska"

gospodarka.gazeta.pl/gospodarka/1,33405,1947937.html?v=0&f=522
Telo.Pozdr.z niewdzięcznej Polski.

[hanys_hans]

Ściśle tajne. Odbito w 3 egzemplarzach

Protokół

z posiedzenia Biura Politycznego odbytego dn. 14.XII.1944 r. w obecności
tow. tow.: Wiesława (Gomułka — A.G.), Tomasza (Bierut — A.G.), Minca, Jakuba
(Berman — A.G.) przy udziale tow. tow.: Wierbłowskiego i Radkiewicza. Porządek
dzienny: 1) Informacje z Moskwy. Informacji udziela tow. Tomasz. Ponieważ nie
ma uporządkowanych zagadnień poruszanych na różnych posiedzeniach, składa
informacje, kierując się kolejnością spotkań. Natychmiast po przyjeździe do
Moskwy zawezwany został przez Bułganina, z którym udał się do Stalina. Na
Kremlu odbywało się w tym czasie posiedzenie Biura Politycznego. Stalin okazał
mu wiele serdeczności, interesując się przede wszystkim sprawą reformy rolnej i
stosunków istniejących w PPS. Z przebiegu reformy rolnej był bardzo zadowolony.
Sytuację w PPS tow. Tomasz przedstawił Stalinowi w świetle dwóch prądów
nurtujących tę partię, tj. prądu szczerze demokratycznego, reprezentowanego
przez Morawskiego i prądu WRN-owskiego, wyrazicielem którego jest Drobner. Na
temat Morawskiego wywiązała się następująca rozmowa między Stalinem a Tomaszem:
S. Jak trzyma się Morawski w PKWN?
T. Współpracuje z nami szczerze.
S. Kto pisał i zatwierdzał artykuły w „Robotniku"?
T. Zatwierdzał Morawski, lecz był on pod silnym naciskiem grupy Drobnera.
Stalin zaprosił Tomasza na kolację, w czasie której powrócono do
zagadnienia PPS.
S. Co myślicie o Morawskim?
T. Człowiek młody, niedoświadczony, jednak o dobrej woli. Stoi
szczerze na gruncie współpracy ze Związkiem Radzieckim.
S.Czy Morawski znany był przed wojną szerszemu ogółowi jako działacz polityczny?
T. Nie. Pracował w spółdzielczości.
S. A kto był znany?
T. Dubois i Barlicki, lecz oni zginęli z rąk Niemców.
S. Jaki wpływ ma Morawski w PPS obecnie?
T. Dominujący, większy niż Drobner.
S. Jak Morawski odnosi się do PPR?
T. Dobrze na ogół, nie można mu nic zarzucić.
S.Wyraża zdanie, że jeżeli tak jest, to Morawski będzie w przyszłości komunistą.
T. Podziela zdanie Stalina.
Później toczyła się rozmowa o reformie rolnej, przy czym Stalin ze
zrozumieniem odnosił się do tego faktu, że biedniacy i robotnicy rolni wzięli
kolosalną większość ziemi. Podkreślał, że reforma rolna zwiąże masy z PKWN,
zabezpieczy trwałość naszej władzy. Odnośnie Związku Samopomocy Chłopskiej
zajął Stalin bardzo przychylne stanowisko. Zaznaczył, że niedobrze by było,
gdyby PPR zalana została elementem chłopskim. PPR musi oprzeć się przede
wszystkim na robotnikach. Lekceważąco wypowiadał się o Str. Ludowym, które nigdy
nie będzie silną partią. Zawsze będzie ulegać różnym wpływom. Tomasz w czasie
kolacji zainterpelował Chruszczowa na temat zachowania się straży granicznej i
władz przy repatriacji Polaków z Ukrainy. Chruszczow bronił się przed
zarzutami, lecz wszyscy obecni (BP) na czele ze Stalinem, chociaż w sposób
żartobliwy, lecz dosyć stanowczy przyciskali Chruszczowa i domagali się zmiany
stosunku do Polaków przy repatriacji. Tomasz interweniował również u
Chruszczowa w sprawie bibliotek we Lwowie, żądając Ossolineum i prywatnych
bibliotek. Chruszczow oświadczył, że będzie można się porozumieć w tej sprawie.
Pod koniec kolacji Tomasz poruszył sprawy potrzeb partyjnych, tj. przydzielenia
Partii 15 maszyn (czyli samochodów — A.G.).
S. Dajemy przecież dla PKWN. Stamtąd bierzcie.
T. Nam niewygodnie brać z PKWN. Maszyny dzieli Morawski.
S. Dlaczego oddaliście sprawę podziału w ręce Morawskiego? Powinniście mieć
swego zastępcę, który by wpływał na przydział maszyn. Sprawy tej nie załatwiono
wówczas, a Stalin wykazywał niezadowolenie. Później Stalin dzwonił do Tomasza,
że sprawa 10-u maszyn dla PPR zostanie załatwiona przez Malenkowa i
Szczerbakowa, tj. że moskiewska organizacja wzięła opiekę nad nami i załatwi
potrzeby naszej partii. Na trzeci dzień odbyło się przyjęcie całego składu
delegacji. Załatwiono tylko częściowo sprawy wojskowe. Stalin był przeciwko
tworzeniu polskiego frontu, gdyż jest za słaba siła Wojska Polskiego. Gen.
Żymierski bronił koncepcji polskiego frontu, uzależniając jego zdolność bojową
od dostarczenia maszyn i czołgów. W pierwszej rozmowie omawiana była jeszcze
sprawa Berlinga. Stalin wyrażał się o nim jako o prowokatorze. Stwierdził, że
Wanda (Wasilewska
— A.G.) miała w swoim czasie dobre przeczucie odnośnie Berlinga, chociaż
nie miała wówczas argumentów przeciwko niemu. Stalin zgadzał się z
przypuszczeniem, że Berling był pozostawiony przez Andersa celowo, jako agent.
W innej rozmowie ze Stalinem łącznie z Rolą i Wandą zdecydowano, że należy
posłać do Moskwy również jego (czyli Berlinga
— A.G.) żonę. Stalin wyraził zdanie, że trzeba ją przesłać przymusowo,
jeżeli nie zechce dobrowolnie pojechać.Pod koniec drugiego spotkania poruszono
sprawy przedstawicielstwa PKWN w innych państwach. Stalin zakomunikował, że w
pertraktacjach z de Gaull'em Związek Radziecki postawił sprawę stosunków
polsko-francuskich. De Gaulle nie chciał zgodzić się na nawiązanie stosunków
z Polską, twierdząc, że Polska jest drugorzędnym państwem. Stalin określał de
Gaulle'a jako reakcjonistę. Dał Mołotowowi polecenie, aby wobec uporu de
Gaulle'a odnośnie Polski, odrzucił wszystkie jego propozycje odnośnie
proponowanego przez de Gaulle'a paktu francusko-sowieckiego. Później dzwonił
Stalin do Bieruta, że de Gaulle pod naciskiem Związku Radzieckiego zgodził się
na wymianę przedstawicielstw między Francją a Polską. Nie będą to jeszcze
oficjalne poselstwa, lecz oficjalne przedstawicielstwa. Stalin bardzo popierał
sprawę nawiązania przez PKWN stosunków z innymi państwami. Uważał, że na
Węgrzech powinien powstać rząd podobny do naszego, jeżeli tylko na Węgrzech
przeprowadzą reformę rolną tak, jak w Polsce. W sprawie frontu polskiego nie
wypowiedział Stalin ostatniego słowa, uważając, że może tylko jakiś odcinek
wydzieli się dla Wojska Polskiego. Stalin uznał za słuszną akcję mobilizacyjną
przeprowadzaną przez PPR do korpusu oficerskiego, podkreślił jednak konieczność
podbierania kandydatów z pewnym wykształceniem. Bułganin zapewnił, że do końca
roku Wojsko Polskie otrzyma dwa tysiące maszyn. W styczniu da następny tysiąc.
Trzecie spotkanie odbyło się we czwórkę łącznie z Wandą. Tomasz jeszcze w
poprzedniej rozmowie ze Stalinem oświadczył, że mamy zamiar wysłać Wandę za
granicę. Stalin zauważył, że mogą wyniknąć pewne trudności, zapytają ją, kim
jest jej mąż, jakiego państwa jest ona obywatelem itp. Uważa, że Wanda jest
bardzo niezdecydowana odnośnie swego stanowiska do Polski. W czasie spotkania
Stalin zapytał Wandy, dlaczego ona nie przyjmuje udziału w pracy jako polska
obywatelka? Wanda bardzo gorąco oponowała przeciwko opuszczeniu Związku
Radzieckiego. Stalin nie chciał jej nic narzucać i zgodził się na pozostanie
Wandy w ZSRR. Wizyta u de Gaulle'a: Odbyła się w poselstwie francuskim. Obecni:
cała delegacja i de Gaulle wspólnie z generałem Garaue. Tłumacz — Modzelewski.
De Gaulle: Co słychać w Lublinie?
T. Przełomowa chwila, reforma rolna, którą Francja już dawno przepro-
wadziła. Nawiązał do starej przyjaźni polsko-francuskiej, która powinna
obecnie być kontynuowana, tym bardziej, że mamy wspólnego wroga
— Niemcy.
D.G. Zgadza się, lecz prosi, by wziąć pod uwagę trudności, jakie
powstają w związku z tym, że Polska ma dwie reprezentacje polityczne
— w Londynie i w Lublinie. Życzy zjednoczenia narodu polskiego.
T. Jaki będzie charakter przedstawicielstwa?
D.G. Prosi o niekładzenie nacisku na charakter przedstawicielstwa,
który później się ustali. Nie zgadza się na opublikowanie wymiany
przedstawicielstw. Morawski: Chcemy wiedzieć, kim mają być przedstawiciele,
gdyż my nie możemy zgodzić się na to, aby nasze przedstawicielstwo było gorzej
traktowane, aniżeli przedstawicielstwo rządu emigracyjnego. Jeżeli Fran-
cja nie może zdobyć się na uznanie przedstawicie

[hanys_hans]

C.D.

Jeżeli Francja nie może zdobyć się na uznanie przedstawicielstwa, to możemy
poczekać. D.G. wyjął zegarek, oświadczył, że czas mu się skończył, i nie dał
żadnej odpowiedzi. Rozmowa ta i przebieg przyjęcia zostały przedstawione
Mołotowowi. Nie uważał on za niewłaściwe stanowiska Morawskiego, zajętego wobec
de Gaulle'a. Później przy spotkaniu Stalin — de Gaulle, Stalin oświadczył, że
dla Związku Radzieckiego pakt z Francją nie jest konieczny, a dla Francji jest
on nieodzowny. Stalin postawił wobec tego tak sprawę, że gotów jest zawrzeć
pakt pod warunkiem uznania przez Francję PKWN. De Gaulle był zmuszony zgodzić
się, gdyż bez paktu ze Związkiem Radzieckim nie chciał wyjeżdżać z Moskwy. Pakt
nie był jeszcze podpisany o 2 w nocy, a rano Francuzi mieli odjeżdżać. W czasie
trzeciej rozmowy Stalin proponował Morawskiemu, żeby posłał Drobnera do Moskwy,
jako przedstawiciela PKWN. W sprawach wojskowych Stalin zgodził się, aby
Korczyca mianować szefem Sztabu Głównego, Popławskiego dać na I Armię, a
Świerczewskiego na II Armię. Tak też ustalono. Na postawioną sprawę dostawy do
Polski traktorów dla kampanii posiewnej po długiej dyskusji przyznano Polsce
300 gąsienicowych traktorów. W sprawie organizacji pracy spółdzielczej i
samopomocowej na wsi Stalin przytaczał przykłady ze Związku Radzieckiego
pierwszego okresu, zalecając orkę przy pomocy traktorów, a zbiór indywidualny.
W sprawie Wojsk Wewnętrznych Stalin zalecał przede wszystkim wychowanie kadry
oficerskiej, a w miarę tego rozbudowywanie (słowo nieczytelne — A.G.) Wojska.
Zaopatrywanie Wojsk Wewnętrznych będzie się odbywać przez Intendenturę Wojska
Polskiego. Na zapytanie Morawskiego, czy nie powinna Polska przyłączyć się do
paktu sowiecko-czechosłowackiego, Stalin oświadczył, że to jest niepotrzebne,
gdyż Polska nie ma jeszcze paktu z Sowietami. Gwarancje granic Polski przez
inne państwa uważa Stalin za ubliżające Polsce. Tylko pakty dwustronne są
właściwe. Wypowiadał się za utworzeniem oficjalnych przedstawicielstw między
Polską a Ukrainą i Białorusią. Pod koniec Stalin jeszcze raz powrócił do sprawy
PPS. Morawskiego zaczęli naciskać wszyscy, a Stalin proponował wyprowadzenie
Drobnera z Komitetu. Bułganin przytacza, że Drobner rzekomo występował na
PKWN przeciwko militaryzacji kolei. Morawski bronił Drobnera, wobec tego Bierut
zauważył, że Drobner jednak ideologicznie od nas odchodzi. Wskazał również na
rezolucję CKW PPS wzywającą emigrację pepeesowską do powrotu do kraju. Stalin
wykazuje, że wszystkie partie w czasie wojny podzieliły się na tle stosunku do
faszyzmu i że Morawski nie może liczyć na wspólną pracę ondyńczyków z PPS.
Odnośnie Mikołajczyka Stalin uważa, że Mikołajczyk ustąpił za radą Churchilla,
gdyż Churchill chciałby mieć swoich ludzi i w rządzie lubelskim. Ponieważ
Związek Radziecki ma dowody, że Mikołajczyk ma związek z terrorystami w Polsce,
Związek Radziecki nie wpuści Mikołajczyka do Polski, dokąd w Polsce będzie
Czerwona Armia. Sprawa Drobnera nie została ostatecznie zdecydowana, chociaż
Stalin mocno naciskał na to, aby Drobnera wysłać chociażby do Kijowa, jako
przedstawiciela PKWN. W czasie jazdy w samochodzie po wizycie Morawski
wybuchnął pod adresem Bieruta, krzycząc: „Wy w swoich szeregach macie bandytów
i sanatorów, więc czyśćcie siebie, a nie naszą partię". Doszło do nieprzyjem-
nej wymiany zdań i Bierut rozszedł się bez pożegnania z Morawskim.

Sporządził: WIESŁAW

[ciupazka]

To zainteresuje tyk historyków w Nowym Targu, hale cy napewno?

dzis.dziennik.krakow.pl/?2004/03.06/Podhale/17/17.html

[hanys_hans]

Pisane w celi

Bolesław Piasecki (1915-1978) rozpoczął bardzo młodo działalność polityczną. W
1934 r. został przywódcą skrajnie nacjonalistycznej organizacji ONR — Falanga.
Z tego powodu znalazł się na krótko w osławionej Berezie Kartuskiej. W czasie
wojny stanął na czele Konfederacji Narodu, która za celstawiała sobie rozbicie
Rosji i stworzenie imperium słowiańskiego z Wielką Polską, jako siłą główną.
Był to programzdecydowanie antyradziecki. Gdy więc 12 listopada 1944 r.
Bolesław Piasecki został w Józefowie koło Warszawy aresztowany przez NKWD, wyda-
wało się pewne, że żywy już nie wyjdzie. A tymczasem nie tylko że po ośmiu
miesiącach wyszedł żywy, ale rozpoczął zaskakującą karierę polityczną. W rok po
aresztowaniu wydawał tygodnik „Dziś i jutro", od którego zaczęło się tworzenie
imperium PAX. Gen. płk Iwanów, o którym Piasecki wspomina w pierwszym zdaniu,
to generał NKWD Iwan Sierow, wkrótce reżyser porwania 16 przywódców polskiego
podziemia. On to właśnie ocenił, jaką wartością może być Bolesław Piasecki. I
nie pomylił się. Andrzej Micewski w książce poświęconej dziejom PAX i Znaku
(„Współrządzić czy nie kłamać") stwierdza, że Piasecki uratował
życie "wysuwając koncepcję współpracy. Szcze góły zawartej umowy nie są znane.
Wiadomo tylko, że już w więzieniu Piasecki opracowywał memoriał polityczny" (s.
25). Publikujemy, nie znany dotychczas, tekst tego memoriału. Jest to nie
podpisany maszynopis, przechowywany w dawnym Archiwum Zakładu Historii Partii
(sygn. 224), obecnie oddział VI Archiwum Akt Nowych.

POLITYKA 24/1990

W czasie mojego zatrzymania pisałem już szereg wypowiedzi na postawione mi
zagadnienia przez gen. pułk. Iwanowa i pułk. Becuna, Dotyczyły one
następujących zagadnień:
a) Analiza sytuacji politycznej w kraju, w końcu 1944 r. wraz z kwestią
środków, jakie należałoby zastosować, aby zwiększyć wpływy PKWN(Rząd Tymczasowy
jeszcze wtedy nie powstał).
b) Charakterystyka poszczególnych ugrupowań polskich.
c) Jak sobie wyobrażam moją osobistą współpracę z obozem Rządu
Tymczasowego. Obecnie w pełni świadomości odpowiedzialności momentu określam
zasadniczo moje ideowe i polityczne stanowisko.

Rys historyczny mej działalności

Gdy się zaczęła wojna, miałem 24 lata. Z zawodu byłem i jestem naukowcem.
Poświęciłem się studium nad filozofią prawa, złożyłem doktorat na Uniwersytecie
Warszawskim i przy tamtejszej katedrze filozofii prawa studiowałem. Przypadkowe
wciągnięcie do tajnej organizacji gimnazjalnej zadecydowało, że po otrzymaniu
matury znalazłem się w szeregach Narodowej Demokracji. Poważniejsze moje
wystąpienie w życiu społeczno-ideowym zbiega się z rozłamem w endecji, w
którego przeprowadzeniu wziąłem czynny udział. Rozłam miał za swój zasadniczy
podkład zagadnienia radykalizmu społecznego. Od początku mego rozumienia spraw
polskich, warunkiem jasnej przyszłości Kraju wydawała mi się rewolucja
społeczna. Jedynie rewolucyjna przemiana stosunków gospodarczych i wychowaw-
czych jest w stanie stworzyć z polskich mas chłopskich i robotniczych
prawdziwie odpowiedzialną kadrę kierowników życia państwowego. Przykładowo
tylko zaznaczam, że takie posunięcia, jak: radykalna reforma rolna,
upaństwowienie kredytu, środków dużej produkcji, zastąpienie pośrednictwa
spółdzielczością, udostępnienie faktyczne oświaty wszystkich szczebli masom
pracującym, zniesienie kastowości korpusu oficerskiego były moimi tezami już w
1934 r. Zostałem za te i temu podobne poglądy wyklęty przez burżuazję, jako
komunizujący inteligent. Ponieważ zaś z drugiej strony zwalczaliśmy zasadniczo
sanację, przeto w czerwcu 1934 zostałem osadzony na trzy miesiące w Berezie
Kart. W rok mniej więcej po Berezie nastąpił w ONR rozłam na grupę „ABC"
i grupę „Falangę". Grupa „ABC" reprezentowała społecznie kierunek zachowawczy,
grupa „Falanga", kierowana przeze mnie, opowiedziała się wyraźnie za rewolucją
społeczną. Żyliśmy w ciężkich warunkach policyjnych i materialnych. Poza walką
z sanacją i próbami dywersji w niej, nie szliśmy na wielką zakresem robotę
polityczną. Zajmowaliśmy się usilnie pracą ideowo-wychowawczą. W kółkach
młodzieży inteligencji pracującej, samouków chłopskich i robotniczych
staraliśmy się wychować pracowników, którzy by w swoim zakresie zdolni
byli przenieść „szklane domy" Żeromskiego ze sfery wizji w świat rzeczy-
wistości. W międzyczasie wielu z nas za „nieprawomyślność sanacyjną"
przechodziło przez ciągłe areszty i więzienia. W tym stanie przyszła wojna.
Krótka kampania wrześniowa pochłonęła wiele ofiar z mych przyjaciół,
a wielu zabrały pierwsze represje niemieckie. Mimo że od dawna ocenialiś-
my bezwzględnie krytycznie podstawy moralne i socjalne „sanacyjnej
mocarstwowości", rozmiary klęski wrześniowej wywołały u nas kolosalny
wstrząs. Postanowiliśmy rozwiązać ONR i „Falangę" i znaleźć jakąś naszą
formę walki z okupantem i ruchu odrodzenia narodu. Zostałem jednak
w listopadzie 1939 r. aresztowany przez Gestapo. Przesiedziałem 5 miesię-
cy, z czego 2 i pół tygodnia „na badaniach" w Alei Szucha. Dzięki staraniom
i pieniądzom przyjaciół i rodziny cudem wyszedłem, musiałem jednak
z miejsca ukrywać się wraz z rodziną. W końcu 1940 r. powziąłem
przemyślaną decyzję potraktowania roboty politycznej drugorzędnie,
a wzięcia się całą siłą do walki czynnej. Jakkolwiek jestem cywilem
i naukowcem, stanowisko takie zająłem ze względów wychowawczych.
Wydaje mi się, że w czasie okupacji wojennej dla młodego pokolenia lepsze
były warunki w walce bezpośredniej z Niemcami, niż w politykowaniu.
Zorganizowana przeze mnie w roku 1941 „Konfederacja Narodu" obej-
mowała ludzi młodych, inteligentów, chłopów, robotników radykalnych
społecznie o pochodzeniu z całego wachlarza stronnictw i środowisk.
Założeniem naszym było natychmiastowe przystąpienie do partyzantki,
bez oczekiwania na odległy moment powstania. Sytuacja nasza od razu
stała się trudna. ZWZ, a potem PZP zaczęło nas zwalczać zasadniczo: raz
dlatego, że organizacje te były opanowane przez sanację, drugi raz, że
hasłem natychmiastowej partyzantki burzyliśmy spokój oczekiwania
z „bronią u nogi". Początki partyzantki były ciężkie: pierwsze walki były
często porażkami, prześladował nas brak pieniędzy. W początku 1943 r.
przełamaliśmy obie trudności, partyzantka powiodła się. Bilans naszej
akcji partyzanckiej w punktach zasadniczych: wypad na Prusy Wschodnie
zakończony spaleniem trzech umocnionych wsi, zdobycie dwóch mias-
teczek (Sztabin, Truby), rozbicie kilkunastu umocnionych posterunków
SS, zniszczenie 70 transportów idących na Wschód, straty własne — 311
zabitych. Wypad na Prusy Wschodnie miał miejsce w lipcu 1943 r. Nasza
akcja bojowa przyniosła nam w rezultacie pozytywnym bardzo poważny
wzrost autorytetu w społeczeństwie. Wywołała jednak nasza akcja drugi
skutek: ściągnęła na nas uwagę ZWZ, PZP i AK. Mimo wielu nacisków,
plotek, wyroków zaocznych, udało się nam uniknąć wstąpienia do ZWZ
i PZP. Wstąpiliśmy dopiero w sierpniu 1943 r. do AK, pod wpływem musu.
Przymusem tym była groźba likwidacji siłą naszej partyzantki, o ile się nie
podporządkujemy AK. Trudno było iść na walkę bratobójczą z Polakami.
W AK życie nasze było bardzo ciężkie. Całość naszych oddziałów została
zgromadzona w batalion, którego byłem dowódcą, i wysłana na Wileńsz-
czyznę. Pomijano nas przy awansach, odznaczeniach, budżecie, co dla
żołnierza w polu ma duże moralne znaczenie. Dwuletni mój okres pobytu
w polu (z przerwami na leczenie rany i jazdy po uzupełnienia do Warszawy)
skończył się atakiem na Wilno razem z Armią Radziecką. W dziesięć dni po
ataku na Wilno rozpuściłem batalion (17 lipca 1944 r.) i rozpocząłem
powolny powrót piechotą do Warszawy. Po drodze ciężko chorowałem, tak,
że w rezultacie dotarłem do Józefowa koło Pragi w końcu sierpnia,
a zdrowie odzyskałem w końcu września.

[hanys_hans]

D.C.

AK na wyzwolonych terenach było w kompletnym rozkładzie. Bandy obijających się
młodych ludzi, kompletny brak dowództwa, a rząd „londyński", tak gadatliwy
dotychczas, nabrał wody w usta, usuwając się od odpowiedzialności za wy-
tworzoną sytuację. Dalsza praca konspiracyjna, bez ośrodka dyspozycji,
który by się zastanowił, po co w ogóle działać i jak działać, wydała mi się
nonsensem. Starałem się namówić któregoś ze znanych mi pułkowników
na objęcie dowództwa. W tym stanie rzeczy zostałem 12.11.44 r. zatrzymany.
Dlaczego wtedy nie zgłosiłem się do pracy w PKWN, o tym piszę niżej.
Moje stanowisko w stosunku do tez Rządu Tymczasowego Łączy mnie z programem
Rządu Tymczasowego wielka idea bezkrwawej rewolucji społecznej w Polsce.
Radykalizm społeczny, pojęty bezwzględnie i stawiający sobie za cel danie
warunków chłopu i robotnikowi, umożliwiających mu faktyczne rządzenie krajem,
jest prawdą, od której zawisła przyszłość Polski. Tę ideę szerzyłem wszelkimi
sposobami w mym pokoleniu. Krótko i dobitnie mówiąc idea i realizacja rewolucji
społecznej w Polsce łączy mnie zasadniczo z programem Rządu Tymczasowego. Drugą
wspólnotę z obozem Rządu Tymczasowego stanowi jednakowy stosunek do zagadnienia
walki z okupantem. Podobnie jak ugrupowania tworzące Rząd, zerwaliśmy z
nieodpowiednią zasadą „czekania z bronią u nogi" na powstanie, a poszliśmy do
walki czynnej, do partyzantki, do walki bojowej. Bardzo jest istotny ten
wspólny moment stylu psychicznego, tym bardziej, że bezpośrednią pracą bojową
zajmowaliśmy się 3 lata, z czego dwa w regularnej partyzantce. Wspólną podstawę
polityczną z Rządem Tymczasowym widzę w zdecydowanym antysanacyjnym stosunku.
Wspólną tradycję walki z sanacją mam aż od czasów Berezy Kart. tj. okresu, w
którym miałem 19 lat. Wyrugowanie przeszłości sanacyjnej z Nowej Polski jest
zasadniczym warunkiem pomyślnej przyszłości. Zastępcą moim, jako d-cy batalionu
Konfederacji Narodu, był Polak pochodzenia żydowskiego (Wołkowyski), d-cą I
plutonu w 2-giej komp. był Polak pochodzenia żydowskiego — Kajzebrecht. Ten
ostatni poległ piękną śmiercią żołnierską w bitwie z Niemcami na Suboczy.
Fakty te cytuję po to, aby dać dowód, jak w ewolucji mych poglądów rozumiem
współpracę wszystkich narodowości dla dobra Polski. Wołkowyski został moim
zastępcą już w 1942 r. Tak tedy wygląda praktyczne rozwiązanie stosunku do
obywateli polskich Żydów, które znaleźliśmy we wspólnej walce z wrogiem.
Włócząc się dwa lata po lasach i wioskach, po zamożnych gospodarstwach, ale
częściej po nędzy chłopskiej pojąłem praktycznie, a nie tylko teoretycznie, co
to za znaczenie ma to słowo demokracja. Pojąłem, że trzeba równie silnie
ukochać nie tylko wolność własną, ale najbardziej prostego obywatela.
Pojąłem, że najsilniej wiąże obywatela z państwem jego faktyczne
współrządzenie w zawodowej czy terytorialnej gromadzie. To nie są tylko moje
poglądy, to są moje głębokie przeżycia wojenne, które
mnie wiążą z hasłami demokratycznymi Rządu Tymczasowego. Trzeba
stawiać sprawę jasno. Cały zespół warunków życia politycznego w okresie
Polski przed wrześniem 1939 r. nastawiał wrogo społeczeństwo przeciwko
ZSRR. Toteż ja, mimo mego radykalizmu społecznego, widziałem w Związ-
ku Radzieckim przeciwnika Polski. Ten sam stosunek siłą rozpędu utrzy-
małem w czasie wojny do stycznia 1944 r. Całokształt zresztą atmosfery
życia konspiracyjnego w Polsce, poza PPR, był antyradziecki. W styczniu
1944 r. przyjechałem ranny do Warszawy i zwróciłem się do komendy AK
z wnioskiem, że wobec pewnego przyjścia Armii Czerwonej na ziemie
polskie, trzeba zawczasu ułożyć stosunki. Odpowiedziano mi z całą
powagą, że rząd londyński na pewno dojdzie do porozumienia z Rosją. Nie
wystarczało mi to, że za pośrednictwem Aleksandra Uchowicza umówiłem
się na rozmowę z kierownikiem PPR w Krakowie „Docentem". Spotkanie
osobiste nie doszło do skutku z przyczyn konspiracyjnych, a potem
bezpośrednio musiałem jechać w pole do batalionu. Trzeba jednak powie-
dzieć jasno, że moje próby praktycznej zmiany stosunku do ZSRR wynika-
ły raczej z konieczności życiowej niż z serca. Poważny przełom w mych
zapatrywaniach nastąpił dopiero, rzecz paradoksalna, w czasie mojego
zatrzymania. Przez 5 miesięcy miałem możność rozmów z wyższymi
oficerami rosyjskimi i Polakami z Rosji. W stosunku do mnie postawiono po
pierwszym przesłuchaniu sprawę, że jestem internowany, a nie aresz-
towany i wskazano chęć dania mi ze swej strony danych o nowoczesnej
Rosji i o jej stosunku do Polski. Spędziłem wiele nocy na dyskusjach
i rozmowach. Ogólne wrażenie jakie wyniosłem brzmi: Rosja chce istotnie
silnej, niepodległej Polski demokratycznej, związanej z nią nie tylko
formalnym przymierzem, ale prawdziwie słowiańskim pobratymstwem.
Na ten punkt widzenia słusznym jest, że nie tylko Rząd Tymczasowy się
godzi, ale musi go podzielać każdy dobry Polak. Na marginesie chcę tu
zaznaczyć, że dla dobra atmosfery w Polsce obecnej, trzeba jak najspieszniej
wykonać ogromną pracę usunięcia zakłamania nagromadzonego przez dwadzieścia lat
Polski przedwrześniowej. Trzeba dać społeczeństwu polskiemu faktyczny materiał
o osiągnięciach kultury i cywilizacji radzieckiej, o tym, że w ZSRR istnieje
radość i piękno życia. Trzeba pokazać społeczeństwu polskiemu, co myśli Stalin
i kierownicy Związku Radzieckiego o Polsce. Błędny stosunek do Związku
Radzieckiego jest powodem, który utrzymuje duże ilości Polaków w opozycji lub
bierności do Rządu Tymcz. Wiem to zresztą po sobie, bo to był właśnie powód,
dla którego po zjawieniu się PKWN nie zgłosiłem się od razu do pracy. Powtarzam
raz jeszcze, odbyte w czasie mego zatrzymania rozmowy z wyższymi oficerami
sowieckimi i Polakami z Rosji dokonały we mnie przełomu. Teza Rządu
Tymczasowego ścisłego sojuszu z Rosją jest i moją tezą. Krótki ten zarys paru
najważniejszych zagadnień wykazuje zbieżność mych zapatrywań z tezami Rządu
Tymczasowego. Nie jest to dziwne, jeśli się odrzuci przedwojenne, anachroniczne
etykiety i epitety, uwzględni się ewolucję myślenia i przeżyć 6 lat wojny
(przed wojną miałem lat 24, obecnie 30). Przede wszystkim zaś jesteśmy z ducha
nowej epoki rewolucji społecznej, który to duch ogarnia całą Europę, burząc
stary świat i budując rewolucyjnie sprawiedliwość społeczną. Jakie korzyści
może przynieść moja praca dla Polski w obozie Rządu Tymczasowego. Opozycja,
ewentualnie bierność w stosunku do poczynań Rządu Tymczasowego ma dwa różnego
rodzaju powody. Pierwszą grupę tych powodów stanowią przyczyny socjalno
gospodarcze. Szereg jednostek dotychczas uprzywilejowanych czuje się
zagrożonych w swoim stanie posiadaniaprzez radykalną społecznie politykę Rządu.
Są to elementy społecznie reakcyjne. Pozyskanie ich do szczerej pracy, o ile w
ogóle jest możliwe, stanowi kwestię dalszej przyszłości. Istnieje jednak
poważna część społeczeństwa, która tkwi w opozycji czy bierności z powodu braku
zaufania politycznego i wskutek kompletnej dezorientacji zmianami, które zaszły
na ziemiach polskich w ciągu ostatniego roku. Jestem przekonany, że
oddziaływaniem swoim mógłbym pociągnąć do realnej pracy dużą część tego
elementu. Istnieje w Polsce siła ideowo-społeczna, dojrzała w czasie wojny,
która się nazywa nowe pokolenie. Nowe pokolenie polskie nie da się zaszeregować
pod żadną z politycznych etykiet przedwojennych. Jest rzeczą pierwszorzędnej
wagi, aby to nowe pokolenie odegrało twórczą rolę w historycznej przemianie,
dokonywanej przez Rząd Tymczasowy. Wydaje mi się, że należy zastosować każdy
realny środek, by obecna rewolucyjna przemiana w Polsce dokonywała się
z masami, a nie obok mas, by zakres wciągniętych ludzi do pracy był jak
największy. Jest to ważne ze względów wychowawczych.

[hanys_hans]

D.C.

Sądzę, że w kontakcie z odpowiednimi ośrodkami dyspozycyjnymi Rządu
Tymczasowego mógłbym się realnie przyczynić do aktywizacji społeczeństwa,
specjalnie na odcinku nowego a dojrzałego już pokolenia. Mój stan duchowy
Zatrzymanie moje trwa już 7 miesięcy. Rozumiem, że sytuacja w Polsce była tak
zawiła, że cały szereg osób musiało znaleźć się w więzieniu. Tym niemniej 7
miesięcy siedzenia w okresie końca wojny, w okresie budowania się Nowej Polski,
to jest bardzo dużo. Poza kilkudziesięcioma rozmowami z oficerami sowieckimi i
polskimi, te siedem miesięcy to był okres rozmyślań. W rezultacie narosła we
mnie szalona chęć twórczej pracy, konstruktywnej nareszcie dla Polski Nowej.
Chcę całą siłą mego ducha wziąć z Wami udział w przeprowadzeniu rewolucyjnej
przemiany życia społeczeństwa polskiego. Chcę budować Polskę prawdziwej
demokracji, Polskę rządzoną i tworzoną przez masy pracujące. Chcę z Wami
budować w rzeczywistości robotnicze „szklane domy", o których marzył Żeromski.
Chcę poznać, jak najdokładniej można, Waszych ludzi, Waszą twórczość ideową.
Chcę wszystkich tych, których znam jako wartościowych i na których mam wpływ,
sprząc z Wami
w pracy. Niewątpliwie moje zatrzymanie powoduje powstrzymywanie się od
pracy wielu ludzi, muszę nie tylko ich odnaleźć i zaktywizować, ale
przyprowadzić poza tym innych. Spójrzcie na moje życie, niełatwe ono było
— Bereza Kartuska — 5 miesięcy więzienia w Gestapo — 2 lata partyzantki
i ciężka rana — rozbita i rozproszona rodzina i praca naukowo-zawodowa, no
i te ostatnie siedem miesięcy rekolekcji. Sądzę, że doświadczenia życiowe,
jakie przeszedłem, dają charakter odpowiedzialny memu oświadczeniu: umożliwcie
mi współpracę z Wami, a sprawa polska w największym dla moich możliwości
stopniu na tym skorzysta, a Wy nabierzecie do mnie zaufania takiego, jakie ma
się do towarzysza walki za ideę wspólną. Piszę może, mieszając argumenty
rozumowe z uczuciem — ale rewolucja jest zawsze, a tym bardziej i w Polsce,
rzeczą rozumu i serca. Zawodowo rzecz biorąc mam poważnie zaawansowane dwie
prace z mego zakresu do druku: „Polska filozofia prawa w XVIII wieku" oraz
„Warunki skuteczności normy prawnej". Rodzinnie jestem w sytuacji tragicznej,
mam dwoje dzieci (trzeci i czwarty rok życia) bez opieki, o żonie brak
wiadomości po powstaniu warszawskim. Oddaję się z ufnością Waszej decyzji jako
kierowników budującej się rewolucyjnie Nowej Polski.

BOLESŁAW PIASECKI
22 maja 1945 r.

[hanys_hans]

Kuszenie katolików

Pierwsze spotkanie majora Jerzego Borejszy z przedstawicielami środowisk
katolickich miało miejsce 20 kwietnia 1945r. w krakowskim Hotelu Francuskim.
Wzięli w nim udział Aleksander Bocheński, Stanisław Stomma, Jerzy Turowicz,
Wojciech Kętrzyński i Stanisław Kostka Rostworowski. Wojciech Kętrzyński
wspominał po latach: "Dziwny był nastrój godzin, które mnie dzieliły od tej
rozmowy. W gruncie rzeczy byłem przekonany, że skończy się ona fiaskiem, może
nawet aresztowaniem. Wreszcie były niepokojące precedensy, choć zapewne mój
niepokój powodował, że wyolbrzymiałem trochę znaczenie swojej osoby w tym
spotkaniu. Niemniej uprzedziłem najbliższych o możliwych konsekwencjach tego
kroku i bacznie przejrzałem, czy nie pozostawiam za sobą niczego, co by mogło
mnie czy kogokolwiek obciążyć". („Więź" nr 11-12 z 1967 r.)
Kętrzyński miał powody do obaw, bo niecały miesiąc wcześniej, 27 marca,
podstępnie aresztowano i wywieziono do Moskwy kierownictwo Polski Podziemnej.
Tym razem jednak cel spotkania był inny. Chodziło o uzyskanie poparcia środo-
wisk katolickich dla niektórych przynajmniej działań władz, Borejsza wysłuchał
więc swych gości, ci zaś wysłuchali Borejszy. Pierwszy krok w kierunku
porozumienia został dokonany. 3 maja miały miejsce w Krakowie demonstracje
studenckie. Przeciwko studentom użyto wojska. „W tej rozgorączkowanej
atmosferze — wspomina Kętrzyński — doszło do następnego spotkania z Jerzym
Borejsza i znów dość gwałtownie dyskutowaliśmy na temat odpowiedzialności za
powstałystan rzeczy i tego, co może być dokonane wspólnymi siłami, by
odbudowywać kraj z ruin, a nie powiększać ich". I tym razem nie zapadły żadne
decyzje. Dokument (sprawozdanie Jerzego Borejszy), który publikujemy, dotyczy
trzeciego spotkania. Było to — jak się wydaje — ostatnie spotkanie w tym
składzie. 2 lipca zwolniony bowiem został z więzienia Bolesław Piasecki i on
stał się głównym rozmówcą władz. Publikowany dokument przechowywany jest w VI
Oddziale Archiwum Akt Nowych (sygn.224).

POLITYKA 49.11.990

[hanys_hans]

Sprawozdanie z zebrania w mieszkaniu hr. Rostworowskiego St. w dniu 3 czerwca
1945.


Udzial wzieli: Rostworowski Stanislaw, hrabia, b. obszarnik, syn slynnego
Antoniego Rostworowskiego, Ketrzynski Wojciech, syn prof. Ketrzynskiego, który
powrócil z Oswiecimia, najblizszy wspólpracownik Boleslawa Piaseckiego z ONR,
dr Alfred Wielopolski, asystent prawa na Uniwersytecie, Seweryn Dolanski,
prezes Akcji Katolickiej, b. prezes Tow. Rolniczego, dr. Stomma Stanislaw,
przywódca mlodych katolików, redaktor ,,Paxa", Horodynski Dominik, mlody
narodowiec, przywódca Akcji Katolickiej, prezes na Malopolske, Turowicz Jerzy,
redaktor „Tygodnika Powszechnego", Bochenski Aleksander, publicysta,
wspólpracownik „Buntu Mlodych" przyjaciel Ksawerego Pruszynskiego.


Wstep


29 maja zglosil sie do Putramenta Czeslaw Milosz i z polecenia Rostworowskiego
prosil zadzwonic do mnie z prosba, czy nie móglbym przyjechac do Krakowa. Wobec
tego, ze do Krakowa jechalem w innych sprawach, zgodzilem sie. W Boze Cialo
zastalem list zapraszajacy mnie do mieszkania dr Wielopolskiego. Odmówilem
przyjscia wobec tego, ze bylem zajety. Nastepnego dnia zostalem zaproszony na
godz. 2-ga do Rostworowskiego, gdzie zastalem cale wyzej wymienione
towarzystwo. Przewodniczyl Seweryn Dolanski. Ideologiem tej grupy wydaje sie
byc dr Alfred Wielopolski. Stenografowala moja sekretarka. Jak pózniej
opowiadal Milosz, fakt ze rozmowa byla stenografowana, wplynal na nich hamujaco
w wypowiedziach. Po zdawkowym wstepie zapytalem: Mjr Borejsza: Czy Panowie
znacie kroki podjete przez biskupa Kubine i ks. infulata Szlagowskiego?
Dolanski: Stanowisko swiata katolickiego jest jednolite. Z bisk. Kubina lacza
nas zazyle wiezy. Mjr Borejsza: Czy znacie Panowie zastrzezenia niektórych kól
katolickich w stosunku do biskupa Adamskiego? Bochenski: Przed wojna autorytet
Adamskiego byl wielki. Dzisiaj nie chcialbym o tym mówic. Biskup Adamski ma
niesluszne animozje do biskupa Kaczmarka. Mjr Borejsza: Ile jest racji w tych
animozjach? Dolanski: Jest to niesluszne, jezeli chodzi o Kaczmarka. Gdy
grozila branka do Niemiec i represje, wystapil Kaczmarek w normalnym tonie
utrzymanym pismie. Jest to kwestia oportunizmu politycznego. Kaczmarek jest
najmlodszym z wszystkich biskupów. Rostworowski: Wydaje mi sie, ze jest duzo
namietnosci w obecnej sytuacji. Jest wiele rzeczy mozliwych do uzgodnienia. My,
katolicy, wierzymy w objawienie i doktryne Kosciola i równiez cala filozofia
nie jest nam obca. Scisle marksistowska doktryne uwazamy za czesc, a nie za
alfe i omege systemu filozoficznego. Uwazam, ze to sa wszystko rzeczy do
uzgodnienia, gdyby nie bylo namietnosci. Specjalnie sprawa nowych projektów
szkolnych jest dla spoleczenstwa bardzo drazliwa. Panie Majorze, „Dziennik
Polski" wydrukowal wywiad z wojewoda krakowskim, z którego wynikaloby, ze
religia bedzie poza szkola. To wywolalo ogólne oburzenie spoleczenstwa, bo
naszym zdaniem nie mozna pozbawiac dziecka wierzacego religii w szkole. Mjr
Borejsza: O ile Panom wiadomo, marksizm nie ma monopolu i nie jest panujaca
doktryna w Polsce, ani obowiazujaca Konstytucja Marcowa ani zadna z ustaw Rzadu
o tym nic nie mówi. Nie ma to nic wspólnego zreszta z oswiadczeniem kuratora
krakowskiego. Jezeli kurator krakowski powiedzial tak, jak tutaj to zreferowano
i jezeli tak to wydrukowal "Dziennik Polski", to nie zgadza sie to z
rzeczywistoscia ani z projektem reform szkolnych. Panowie zreszta sami
przyznaliscie, ze przymus szkolny w dziedzinie religii bylby niewskazany.
Jezeli chodzi o namietnosci, to z przyjemnoscia stwierdzam, ze stosunki w
krakowskim ulegly znacznemu polepszeniu. Zwolniono Gajdocha, zwolniono szereg
innych. Jezeli Panowie czytujecie prase, to mozecie sie przekonac, jak prasa
otwarcie krytyku- je pewne uchybienia i czasem nawet przesadza w tej krytyce.
Horodynski: Wydaje mi sie, ze Pan Major jest znowu zbyt optymistyczny. My mamy
inny poglad na te rzeczy. Las zapelnia sie, ludzie uciekaja, bo sie boja
aresztowania. Warunki bezpieczenstwa w Krakowie sa skandaliczne. Mojego
znajomego — gdy szedl z jednego domu do drugiego — napadl zolnierz sowiecki i
obrabowal z pieniedzy. W rzeszowskim oddzialy NKWD likwiduja partyzantów.
Slyszalem, ze ma byc pacyfikacja. Czy bedzie ona wykonana rekoma polskimi, czy
sowieckimi? Szkoda krwi polskiej i przelewu tej krwi! Dolanski: Czy nie mozna
by tych spraw polubownie zalatwic? Mjr Borejsza: Las rekrutuje sie z róznych
elementów. Sa ludzie wykolejeni, jak to nazywa socjologia amerykanska "ludzie
poza marginesem spolecznym", sa w lesie Niemcy, banderowcy, którzy lacza sie z
ludzmi marginesowymi. Jest pewien odsetek ludzi otumanionych przez propagande.
Panowie chyba zdajecie sobie sprawe z tego, ze nie zawsze, gdzie sie leje krew
polska, chodzi o polska sprawe i o propagande polska. Jest glupia propaganda,
ze bedzie wojna. Musimy wrócic do normalnych stosunków.

[hanys_hans]

D.C.

Chlop musi miec zapewniony spokój. Robotnik musi otrzymac aprowizacje.
Bandytyzm musi byc zlikwidowany. W odpowiedzi p. Horodynskiemu chcialem
zaznaczyc, ze polskimi rekoma. Jezeli Panom szkoda krwi polskiej, to dlaczego
Panowie nic nie uczynia, azeby sie ta krew nie polala? Jestem po raz trzeci
zaproszony przez Panów i umówilismy sie, ze Panowie zwrócicie sie z apelem do
spoleczenstwa, zeby skonczyc raz wreszcie z bratobójczym mordem. Gdyby kazdy
ksiadz, w kazdym kosciele, przy kazdej okazji wyjasnial spoleczenstwu, ze jest
Polska i dosc przelewu krwi, niewatpliwie uratowaloby to niejednego z
otumanionych mlodzienców. Ale dla pewnych kól widocznie las jest atutem w reku.
Ci, którzy nie zwracali sie i nie podejmuja kroków, zeby las zlikwidowac w
sposób pokojowy, beda moralnie wspólodpowiedzialni za przelew krwi polskiej, a
wydaje mi sie, ze ani Panom, ani nam krew polska nie jest obojetna. Bochenski:
Ale czy ludzie maja moznosc powrotu z lasów. Wróci z lasu — pójdzie do
wiezienia. Horodynski: Mysmy juz mówili Panu Majorowi, ze spoleczenstwo czeka
na amnestie i wówczas nasz apel doszedlby do spoleczenstwa. Poza tym ogloszenie
przez nas apelu w pismach rzadowych nie przemówiloby do spoleczenstwa tak, jak
przemawia nasza wlasna gazeta, na lamach której moglibysmy sie wypowiedziec.
Pozostaje jeszcze sprawa maruderów sowieckich, tego zabierania zegarków. Mjr
Borejsza: Maruderzy sa po kazdej wojnie, w kazdej armii. Znam wypadki gwaltów,
dokonanych przez zolnierzy polskich i zegarków zabieranych przez zolnierzy
polskich. Wielopolski: Zolnierz polski zabieral tylko zegarki. Rosja w oczach
spoleczenstwa zabrala nam Lwów i Wilno i do tego zabiera zolnierz sowiecki
zegarki. Dolanski: Nalezaloby jednak naszym zdaniem podjac jeszcze raz próbe
pokojowego zalatwienia sprawy. Mjr Borejsza: Powtarzam, Panowie, czekaliscie
dwa miesiace z spelnieniem swego elementarnego obowiazku obywatelskiego
zwrócenia sie do tej czesci spoleczenstwa, która jest pod wplywem Kosciola,
zeby nie poszla do lasu. Nie mozna bandytów przeblagac amnestia. Nie wolno
Panom stawiac sprawy tak, ze jezeli Rzad nie uwzgledni postulatów Panów, to
Panowie nie bedziecie oszczedzac krwi polskiej. Wydaje mi sie, ze to powinno
byc jasne. Ketrzynski: My tak nie stawiamy sprawy, ale sa wielkie trudnosci w
ogloszeniu naszej opinii. Mjr Borejsza: Nie ma zadnych trudnosci w tym, zeby
kazdy ksiadz przemówil do spoleczenstwa, zeby kazdy z Panów przyczynil sie do
likwidacji tego stanu. Nie mozna pozwolic, zeby w kraju panowala anarchia. Lasy
beda oczyszczone, a wspólodpowiedzialnosc, powtarzam, ponosza ci, którzy sie
nie przyczynili do rozladowania atmosfery. Dolanski: Czy zolnierze sowieccy
beda strzelali do ludzi z lasu? Mjr Borejsza: Bedzie strzelal zolnierz polski,
który chce, aby jego ojciec, matka, rodzina nareszcie zaznaly spokoju w Polsce.
Panowie mieliscie moznosc wystapienia z apelem. Ponosicie odpowiedzialnosc za
to, zescie nie nawolywali, aby ludzie wyszli z lasu. Rostworowski: Powinno sie
likwidowac stan obecny droga negocjacji, a nie represji. Polska jest i bedzie
pod hegemonia Sowietów, trzeba wyjasnic Sowietom, ze pacyfikacja prowadzi do
wojny domowej. Mjr Borejsza: Przeceniacie Panowie sily band, które w koncu nie
sa liczne i nie doceniacie sil Rzadu Tymczasowego. Bochenski: Czy sa zrzuty
angielskiej broni i angielska pomoc dla ludzi z lasu? Mjr Borejsza: Wiem o tym
tyle, o ile Panowie informowaliscie mnie podczas ubieglej rozmowy, a
szczególnie Pan sam mnie informowal. Dr Wielopolski: Jezeli chodzi o
zagadnienie, jak mozna rozladowac kwestie odpowiedzialnosci, która my ponosimy,
musze podniesc, ze ton, jaki do tej pory byl w prasie, nie pomaga, zeby
spoleczenstwo ujac. Jest szeroki brak zaufania. To wszystko, co sie dzieje, to
nie to, czego oczekiwano. Jezeli Pan Major moze przekazac jakas sprawe, to
prosze przekazac nasza prosbe, zeby sie zdobyc na sprawiedliwosc, gdyz to
bedzie nieszczes- cie dla ludnosci cywilnej. Mjr Borejsza: Panowie mieliscie
dwa miesiace czasu, zeby przyczynic sie do pokojowego zalatwienia sprawy. A
poza tym, czy Panowie konkretnie bierzecie udzial w pracy twórczej? Jest wielka
akcja przesiedlania, szansa historyczna, która sie nie powtórzy. Akcja ta musi
miec pomoc spoleczenstwa. Czyscie Panowie okazali jakas pomoc w akcji
przesiedlenczej? Panowie zajmujecie sie zagadnieniami miedzynarodowej polityki,
a tam gdzie mozna realnie pomóc, tam Panowie tego nie wykonaliscie. Dolanski:
Czujemy to, ze zostalismy wyrzuceni poza nawias spoleczenstwa. Tutaj w naszym
gronie widzicie Panowie dwóch "liszenców", mnie i p. Rostworowskiego. Jestesmy
ziemianami, którzy stracili wszystko. Ukrywalem sie trzy tygodnie, zeby nie byc
aresztowanym. Spoleczenstwo cale zubozalo. Dotychczas ciezar spoczywal na
spoleczenstwie. Prowadzilo ono cala akcje charytatywna. Obecnie zlikwidowano
wszystkie organizacje spolecznej pomocy, zostala ona ujeta w ramy panstwowe.
Panstwo gromadzi ciezar obowiazków. Równiez zmiana pieniedzy zubozyla ludnosc.
Szabrownicy nigdy akcji charytatywnej nie prowadzili. Zubozono ziemianstwo.
Wylecialo ono z siodla, jest poza nawiasem. Miasto prowadzilo akcje pomocy
przez 5 lat. Teraz spoleczenstwo dostalo kopniaka. Instytucje spoleczne zostaly
upanstwowione. To samo jest w innej dziedzinie. Czemu nie wydalismy odezwy do
spoleczenstwa, aby ludzie wyszli z lasu? Balismy sie, czy nie dostaniemy sie do
NKWD. Duzo ludzi ostatnio zniklo i nie wiadomo co sie z nimi stalo.
Prawdopodobnie wywiezieni zostali na daleki wschód. Gdy sie czlowieka
aresztuje, nie wiadomo nawet, gdzie siedzi. Nie mozemy zabrac glosu, bo nie
nalezymy do jednego z czterech rzadzacych stronnictw. To, ze Pan do nas
przychodzi, dodaje nam bodzca. Jezeli bedziemy mogli wydawac pismo, moze
utworzy sie ugrupowanie polityczne, które bedzie mialo wage. Odezwa nie
doszlaby, nie mialaby tego znaczenia, gdybysmy wystapili jako niezorganizowani.
My wszyscy chcemy pracowac. Wszystko to co bylo pójdzie w zapomnienie, gdybysmy
mogli glos zabrac. Najwazniejsza jest wolnosc prasy. Trudno nam jest
oddzialywac na spoleczenstwo w prasie nam obcej. Nie uwierza nam, powiedza, ze
stalismy sie agentami sowieckimi. Poza tym boimy sie represji. Mjr Borejsza:
Wywozenie na daleki wschód jest taka sama bajka, jak pogloski o wojnie
angielsko-sowieckiej. Bochenski: Jest w narodzie sklonnosc do konspiracji od
lat, która trzeba droga wychowawcza i powolnie rozladowac. Na nastawienie
spoleczenstwa najlepszy wplyw wywiera nieingerencja wladzy sowieckiej. W
rzeszowskim i bialostockim dziala NKWD. Rostworowski: Prawda jest, ze wiekszosc
tych, którzy rzekomo zostali wywiezieni, odnalezli sie w Polsce, ale chce
zacytowac jeden wypadek: znikl Janusz Radziwill, siedzi w Brzesciu. Sam mi
kiedys opowiadal, ze kiedy byl w wiezieniu w Moskwie, rozmawial z nim Beria i
oni sie umówili co do wspólpracy polsko-radzieckiej. Radziwill byl zwolennikiem
tego. Jechal do Krakowa, wierzyl swiecie w to, ze przyczyni sie i odda swoje
sily dla zblizenia polsko-rosyjskiego. Ale teraz siedzi w Brzesciu.Mjr
Borejsza: Sprawy Janusza Radziwilla nie znam. Powtarzam, wywozenie na Sybir
jest bzdura i propaganda. Nie wywozi sie na Sybir. Ludzie z wiezien wracaja.
Stomma: Dlaczego aresztuja sowieci? W tym tygodniu stracilem pewna kwote
pieniedzy. Zabrali mi pieniadze. Takie fakty zdarzaja sie codziennie. Rozmowa
przechodzi na tematy gospodarcze. Mjr Borejsza porusza zagadnienie suwerennosci
gospodarczej, o która walczy Rzad i która jest podstawa suwerennosci
politycznej. Bochenski: Te polityke rzadowa, która mówmy szczerze, eliminuje
sie kapital zachodni, spoleczenstwo widzi i my te polityke podzielamy.
Dolanski: Pan Major znajduje sie w sferze wplywów Pilsudskiego, jak i cala
gospodarcza polityka Rzadu.

[hanys_hans]

C.D.

Pilsudski byl za zaciskaniem pasa, za tym, zeby nie brac pozyczek zagranicznych
i to zahamowalo rozwój panstwa. Byl m. in. Zawadzki, byl min. Jan Pilsudski,
oni sie temu opierali. Nareszcie Kwiatkowski wybil okno na swiat. Pilsudski nie
budowal przy pomocy zagranicy. A jezeli mozna budowac przy pomocy zagranicy, to
po co spoleczenstwo ma glodowac? Bochenski: Pan Prezes pozwoli, ze zaznaczymy
odrebnosc naszego stanowiska w tej sprawie. Tutaj wynikla dluzsza dyskusja na
temat tego, czy nalezy sie zapozyczyc za granica, czy nie. Stenografistka
opuscila wobec tego, ze oni sobie nawzajem przeszkadzali. Dr Wielopolski: Mnie
sie wydaje, ze nalezy poruszyc sprawe pisania prawdy, a niepisania rzeczy,
które moga sprowadzic niepozadane nastepst- wa. Do takich nalezy wypowiedz
kuratora krakowskiego. Powinniscie Panowie porozmawiac z klerem. Jest juz pewna
zmiana w prasie, ale jeszcze za (zdanie nie dokonczone — A.G.). Mobilizacja sil
zbiorowych konieczna dla odbudowy zalezy od atmosfery zaufania ogólnego.
Porusze najpierw sprawy drobne. Jechalem do Warszawy. Po drodze zatrzymal mnie
milicjant i obil. Zostalem spoliczkowany. Czy nie nalezy kres temu polozyc.
Druga sprawa: jako asystent uniwersytecki za trzy miesiace pracy na
Uniwersytecie pobralem wszystkiego 600 zl. Ale to sa drobnostki. Chodzi o
stworzenie atmosfery bez udawania sie do (zdanie nie dokonczone — A.G.). Wtedy
mozna mówic o atmosferze pracy, o wysilku zbiorowym. Koniecznoscia jest
rozpoczecie pracy nad usunieciem róznych wad organizacyjnych. Na Górnym Slasku
przemysl stanie. Wydajnosc Zyrardowa jest 60 proc. wydajnosci przedwojennej, a
8 proc. tego, co bylo za czasów okupacji niemieckiej. Robotnik musi szukac
moznosci zarobkowania poza warsztatem. Nie moze wypelnic zobowiazan wobec nas.
Technika zycia jest tak zabijajaca, ze robotnik ma glowe zawalona klopotami,
robotnik nie wyczuwa ze strony Rzadu mocnej reki, która by wziela za leb i
wszystkie nasze kregi ustawila na szynach, po których nasze zycie ma sie
toczyc. Chcialbym sprecyzowac krótko moje stanowisko. Po pierwsze kryzys
zaufania do Rzadu Tymczasowego i sprawa suwerennosci. Nalezy jasno powiedziec
Polakom, w jakim stosunku zaleznosci my sie znajdujemy wobec sowietów. Dlaczego
o wielu rzeczach nie pisza, nie podaja do wiadomosci? Sprawa wywozenia fabryk.
Robotnik jest niespokojny o to, ze nie bedzie mial gdzie pracowac. Sprawa
Gdanska, Szczecina. Pierwsza rzecz powinna byc wyjasniona w prasie, jezeli nie
w prasie, to w innej formie. Druga sprawa, sprawa przebudowy spolecznej. Co
zostalo dokonane poza Reforma Rolna? Sa dwa hasla, które maja jednoczyc
spoleczenstwo, haslo odbudowy Warszawy i sprawa kolonizacji. Haslo odbudowy
Warszawy moze zelektryzowac cale spoleczenstwo. Warszawa ma byc odbudowana w
ciagu 10 lat. Kazdy krytycznie myslacy czlowiek musi zdac sobie sprawe z
nierealnosci tego twierdzenia. Wezmy pod uwage obnizenie wydajnosci pracy. Nie
moze byc, aby nauczyciel, który zarabia 500 zl, mógl wychowywac kadry nowej
inteligencji. Wracam do sprawy zaufania, Zapomnialem: Zwalniacie Panowie z
wiezien ludzi, ale dlaczego bac sie slowa amnestia. A to slowo zdobyloby Wam
naród. Trzecia sprawa i ostatnia: zdobycie ziem po Odre. Tutaj nie ma jasnosci.
Nie wiemy, jak daleko siegaja nasze ziemie. Mnóstwo niejasnosci, niedomówien
wobec wlasnego spoleczenstwa i wlasnego narodu. Mjr Borejsza: Nie wierze w to,
ze Pan Doktor poszedlby, bedac prezesem Komitetu Ekonomicznego, na inflacje. A
w tym, co Pan Doktor mówi, jest postulat podwyzszenia plac wszystkim. Skoro Pan
Doktor mówi o mobilizacji sil, dlaczego niektóre kola, które moglyby przystapic
do twórczej pracy, zabawiaja sie w dolce far niente? Dolanski: O wiekszej
mobilizacji sil w tej sytuacji trudno myslec. Trzeba wziac wskazówki Napoleona.
Wszystko jedno, kogo miec w administracji, byle ludzi uczciwych. Tylko wojewoda
musi stac na wysokosci zadania. Spoleczenstwo boi sie aresztów. Dolce far
niente, o którym Pan Major mówi, to nic innego jak poczucie strachu. Ten rzad
bedzie mial spoleczenstwo za soba, który zwróci wolnosc i bezpieczenstwo. To
jest zagadnienie zaufania do rzadu. Nastepuje dalsza dyskusja na temat
inflacji, deflacji, w której dr Wielopolski broni polityki umiarkowanej
deflacji, po czym poruszaja oni dwie sprawy. Sprawe moznosci wydawania pisma
katolickiego i sprawe ew. wizyty u Prez. Bieruta. Mjr Borejsza: Macie
Panowie „Tygodnik Powszechny". Czy on Panom nie wystarczy? Bochenski: "Tygodnik
Powszechny" jest organem Kurii Biskupiej, a wlasciwie organem ks. Piwowarczyka

[hanys_hans]

D.C.

Mjr Borejsza: Wyjasnijcie mi, Panowie, z laski swojej jedna rzecz. Pod Dreznem
i Berlinem polala sie krew zolnierza polskiego. Nie ma kosciola na swiecie, w
zadnym powiecie, który nie uszanowalby zolnierza, a tym samym sierot i wdów po
tych zolnierzach. Jedynie "Tygodnik Powszechny" o tym wszystkim milczy.
Turowicz: W sprawach „Tygodnika Powszechnego" decyduje jedynie ks. Piwowarczyk.
Bochenski: Dla nas jest istotna sprawa wydawania naszego pisma. Mjr Borejsza:
Przychodze do Panów jako osoba prywatna przez nikogo nie upowazniony do dawania
obietnic. W Polsce jest zdaje sie 10 pism katolickich, ja osobiscie nie
sprzeciwialbym sie temu, aby bylo pismo jedenaste. Trzeba sie zwrócic do
Ministerstwa Informacji i Propagandy o zezwolenie na wydawanie pisma.
Ketrzynski: My chcemy byc u p. Prezydenta. Przyjecie ludowców przez p.
Prezydenta dodalo nam otuchy. Sadze, ze Pan Major powtórzy p. Prezydentowi
nasze zyczenia. Dolanski: Zwracam uwage na to, ze kryzys zaufania sie poglebia.
Bochenski: Nie chodzi nam o stworzenie juz dzisiaj stronnictwa, chcemy wyrazic
nasza opinie, na swój sposób do tych kól spolecznych, do których glos Panów nie
dochodzi. Rzecz jasna, musimy miec pewna moznosc krytyki i niech cenzor nam nie
skresla calych stron. Stomma: Kiedy sie zacznie pacyfikacja? Nalezaloby problem
zlikwidowac bez wojny. Mjr Borejsza: Przepraszam Panów, ze sie tak dlugo
zasiedzialem i zajalem im tyle czasu. Rostworowski: Alez cala przyjemnosc po
naszej stronie, jestesmy wszyscy nieslychanie Panu Majorowi wdzieczni. Czy Pan
Major sie spieszy? Mjr Borejsza: Niestety, jestem zajety.


*


W dwie godziny po rozmowie zostal aresztowany Wojciech Ketrzynski, u którego
znaleziono odpis pierwszej mojej rozmowy z nimi, pamietnik jego i szereg innych
dokumentów. Zwolniony wskutek interwencji Kowalskiego przyszedl dziekowac mi do
hotelu i opowiedzial mi historie swojej wspólpracy z Boleslawem Piaseckim,
który jak on opowiada, siedzi we Wlochach pod Warszawa, ma dwoje malych dzieci,
zona jego umarla. Ketrzynski opowiadal o ewolucji, która przebyl w ciagu
ostatnich kilku miesiecy, o nieprzespanych nocach itd. i m. in.
powiedzial: "Wydaje mi sie, ze Panowie nie orientujecie sie, iz miedzy NSZ a
ONR istnial szereg róznych odlamów o róznych pogladach. Piasecki jest
krysztalowo uczciwym czlo- wiekiem. Chce Panu jedno powiedziec: Ufacie ludziom
z sanacji, którzy czesto przychodza do was z podwójna dusza i zamaskowanymi
zamiarami. My, którzy przychodzimy z ONR, przebywamy dluzsza droge, ale kiedy
przychodzimy, jestesmy uczciwymi tam gdzie sie deklarujemy. Ja z obozem ONR nic
wspólnego nie mam". Nastepnego dnia odwiedzil mnie Bochenski i Horodynski.
Prosili o przekazanie Prezydentowi, ze chcieliby byc jeszcze w tym tygodniu
przyjeci. Obiecalem im, ze jezeli Prezydent sie na to zgodzi, autobus mój,
który jest w Krakowie, przywiezie ich do Warszawy.

[hanys_hans]

List do Stalina

Meldunki władz terenowych dotyczące morderstw, gwałtów i rabunków dokonywanych
przez żołnierzy Armii Czerwonej na ziemiach polskich w latach 1944-1945, a i
później również, choć już nie na tę skalę, są lekturą wstrząsającą. Był to nie
tylko problem maruderów, ale również masowych wywózek ludzi do obozów pracy w
ZSRR (siła robocza) i zorganizowanego rabunku wyposażenia zakładów
przemysłowych, magazynów itp. Sprawy te znalazły szeroki oddźwięk na pierwszym
powojennym plenum KC PPR, które obradowało 20-21 maja 1945 r. Władysław Gomułka
mówił w referacie: "Dodatnie, entuzjastyczne nastroje społeczeństwa w stosunku
do Armii Czerwonej mocno opadają. Przyczynia się do tego chuligaństwo,
maruderstwo, ale przy tych nastrojach grozi nam niebezpieczeństwo, że może
przyjąć się zarzut o agenturze sowieckiej, że może nastąpić izolacja. Masy
winny nas uważać za polską partię, niech nas atakują jako polskich komunistów,
a nie jako agenturę". Do owego problemu agentury powrócił sekretarz general-
ny w dalszej części referatu. „Zaczyna — stwierdzał — w państwie naszym ponad
naszymi głowami wyrastać drugie państwo. Organa bezpieczeństwa same robią pewną
politykę, do której nikt się nie ma wtrącać. Poprzez nasze organa
bezpieczeństwa realizuje swą politykę niejednokrotnie reakcja. Działalność
bezpieczeństwa — to liczne przykłady wąskiej, sekciarskiej polityki. Tow.
Korczyński w Gdańsku szykuje krematorium do palenia Niemców. Jest to
przejmowanie metod gestapowskich. Jeżeli Hitler poniósł klęskę, to m. in.
i dlatego, że stosował gestapowskie metody. Jeżeli mamy argumenty do niszczenia
Niemców, to m. in. i dlatego, że istniało gestapo. Daje się u nas w więzieniach
ludziom zwierzęce warunki. Z tym trzeba skończyć. Ludzie albo się demoralizują,
albo odchodzą. Poszczególni urzędnicy nie podporządkowują się ministrowi. Jest
to zejście na manowce polityczne, co nam przynosi polityczne szkody. Zmierza do
tego, że staniemy się NKWD-owską najgorszą agenturą". W wystąpieniach
wszystkich dyskutantów powracał motyw zachowania się Armii Czerwonej, komisarzy
wojennych, którzy uważali się za jedynych rządców i nie ukrywali swego
przekonania, że Polska stanie się 17 republiką. Mówiono o tych sprawach bez
osłonek, nazywając rzeczy po imieniu. Mówiono bowiem we własnym gronie i ani
referatu, ani dyskusji nie zamierzano publikować. Wkrótce zresztą, nawet we
własnym gronie, mówiąc o Związku Radzieckim prześcigano się wzajemnie w
wazeliniarstwie. Tekst, który publikujemy, jest maszynopisem z odręcznymi
poprawkami Władysława Gomułki. Miał to być list Biura Politycznego KC PPR
prawdopodobnie do Biura Politycznego KC WKP/b/, na co wskazywałaby bezosobowa
forma pisma. Nie udało się ustalić, czy był dyskutowany przez BP KC PPR
i czy został wysłany. Nie powoływano się na ten tekst, gdy później, po czerwcu
1948 r., zarzucano Gomułce antyradzieckość. Nawet jednak jeśli listu tego nie
wysłano, to interesujący jest i sam zamysł.

Tekst przechowywany jest w VI Oddziale Archiwum Akt Nowych (sygn. 295/V-5/).

POLITYKA, 35/1990

[ciupazka]

dzis.dziennik.krakow.pl/?2004/03.08/Podhale/13/13.html

TAJNE ARCHIWA PRLu

[hanys_hans]

Rozwój sytuacji w Polsce, rozpatrywany pod kątem układania się stosunku narodu
polskiego do Związku Radzieckiego, kształtuje się od dłuższego czasu
niepomyślnie. Biuro Polityczne partii z przykrością musi stwierdzić, że w
narodzie polskim nasilają się tendencje antysowieckie, przy czym tendencje te
przenikają nawet do szeregów robotniczych. Jedną z przyczyn powodujących taki
stan rzeczy, usunięcie której leży poza granicami bezpośrednich możliwości
naszej partii, jest parokrotnie już przez nas podnoszona sprawa postępowania
niektórych oddziałów Armii Czerwonej w Polsce. Jakby nam nie było przykro
poruszać to zagadnienie, to jednak nie wolno nam obchodzić go milczeniem, z
uwagi na następstwa, jakie za sobą pociąga. Jest to bowiem według naszej oceny
zagadnienie wielkiej miary politycznej i od jego rozwiązania w dużej mierze
uzależnione jest kształtowanie się stosunków politycznych w Polsce. W pojęciu
przeciętnego człowieka w Polsce, Armia Czerwona jest odbiciem Związku
Radzieckiego oraz idei socjalizmu. Jej postępowanie w Polsce, jej stosunek do
ludności polskiej jest traktowany jako miernik stosunku Zw. Radzieckiego do
Polski w ogóle. Dla każdego, a więc i dla nas jest jasnym, że nieuniknionym
rezultatem wojny jest również maruderstwo i różnego rodzaju chuligaństwo,
uprawiane przez zdemoralizowanych wojną żołnierzy, zwłaszcza jeśli znajdują się
oni na ziemiach nie ojczystych. Jednak fakty zachodzące w Polsce, dotyczące
postępowania żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej, daleko wykraczają swoim
zasięgiem i rozmiarami poza granice maruderstwa i chuligaństwa trudnego do
opanowania przez dowództwo wojskowe. Według naszego zdania dowództwo
wojskowe — jeśli otrzyma dokładne wskazówki postępowania — potrafi radykalnie
zmienić istniejącą dzisiaj sytuację i może sprowadzić całe zagadnienie tylko do
maruderstwa, zmniejszając go przy tym do minimum. Biuro Polityczne partii
uważa, że tak ze względów ogólnopolitycznych, jak też z uwagi na gospodarczą
sytuację, w jakiej znajduje się Polska, należy:
1. Bezwzględnie zakazać oddziałom Armii Czerwonej dalszego zabierania bydła,
koni, nierogacizny oraz zboża z gospodarstw znajdujących się w Polsce. Oddać
drobnym gospodarstwom zbiory i inwentarz żywy i martwy zabrany na ziemiach
zachodnich przez oddziały Armii Czerwonej w okresie żniw.
2. Bezwzględnie zakazać dalszych demontaży jakichkolwiek przedsiębiorstw na
terenie Polski.
3. Zakazać dalszego wywozu wszelkiego mienia pochodzącego z Polski w jej nowych
granicach, poza zdemontowanymi maszynami, które dotychczas nie zostały
wywiezione i poza zdobycznym sprzętem wojskowym.
4. Przekazać władzom polskim wszystkie przedsiębiorstwa przemysłowe wraz z
inwentarzem na całym terenie poniemieckim przyłączonym do Polski, jak też
majątki rolne wraz z żywym i martwym inwentarzem.
5. Wycofać wszystkie tyłowe oddziały gospodarcze i zdobyczne znajdujące się
jeszcze w Polsce.
6. Przeprowadzić energiczną walkę z maruderstwem i publikować wyroki sądów
wojskowych na maruderów, szczególnie zaś zwrócić uwagę na pociągi osobowe.
Prawie wszystkie powyżej ujęte zagadnienia formalnie już zostały zdecydowane
pozytywnie przez najwyższe czynniki państwowe Związku Radzieckiego — tylko
praktyka wielu oddziałów Armii Czerwonej w Polsce jest inna, a szczególnie na
ziemiach zachodnich. Otrzymujemy stale meldunki o zabieraniu chłopom-osadnikom
ich dobytku, który często przywieźli oni na ziemie zachodnie ze Zw.
Radzieckiego lub terenów centralnych Polski. Jeszcze zabiera się i wywozi
maszyny rolnicze z małych i wielkich gospodarstw oraz różny inny sprzęt,
znajdujący się na wsi i w mieście. Jeszcze mają miejsce dzikie demontaże
z nikim nie uzgodnione. Wiele przedsiębiorstw na ziemiach poniemieckich
zupełnie niepotrzebnych Armii Czerwonej, a zwłaszcza gorzelnie — nie są
przekazywane władzom polskim.Na tle różnych nieprawnych rekwizycyj,
przeprowadzanych przez Armię Czerwoną dochodzi często do ostrych starć słownych
między organami administracji polskiej a żołnierzami i oficerami Armii
Czerwonej, przy czym miały już miejsce fakty starć zbrojnych, rezultatem
których są zabici i ranni polscy i sowieccy żołnierze. Zjawisko to jest
najbardziej groźne, a równocześnie świadczy ono o rozmiarze zaognienia
zaistniałego na tle zabierania siłą przez Armię Czerwoną, bez uzgodnienia z
władzami polskimi, różnego majątku. Prócz tego grasują szeroko liczni maruderzy
i różni bandyci, zwłaszcza na ziemiach poniemieckich. Częste są wypadki
morderstw przy stawianiu najmniejszego oporu rabowanej ofiary. Weszło już w
system rabowanie podróżnych w pociągach, a nawet i na stacjach przez mniejsze
lub większe grupy żołnierzy-maruderów. Często w biały dzień wydzierają oni
walizki podróżnym wprost z rąk. Gwałcenie kobiet jest stałym zjawiskiem.
Pijaństwo stało się istną plagą, i głównym motywem rabunków. Rejestrujemy
liczne fakty ucieczki osadników z ziem zachodnich doszczętnie nieraz
obrabowanych. Do władz państwowych, do redakcji pism i do różnych instytucji
zgłaszają się często polscy repatrianci z Niemiec ze skargami, że na terytorium
Polski żołnierze Armii Czerwonej obrabowali ich z całego mienia. Są wypadki, że
nawet grupy liczące po kilkaset osób zostały obrabowane. Wszystko to rodzi stan
zapalny i nienawiść już nie tylko do maruderów, lecz w ogóle do Armii
Czerwonej. Reakcja ma doskonałą pożywkę do agitacji antysowieckiej, która —
wobec takich faktów — łatwo przyjmuje się w społeczeństwie polskim. To z kolei
usposabia wrogo żołnierzy i oficerów Armii Czerwonej do ludności polskiej i
łamie hamulce moralne u słabszych ideologicznie jednostek. Wzrasta u nich chęć
do rekwizycyj i nieprawnego zabierania mienia ludności polskiej. Wytwarzają się
elementy sytuacji, jak w kraju okupowanym. Za ten stan rzeczy płaci politycznie
nasza partia. Płaci, po pierwsze dlatego, że jesteśmy faktycznie jedyną partią,
która przeciwdziała antysowieckiej propagandzie reakcji polskiej i po drugie
dlatego, że partia nasza traktowana jest przez społeczeństwo, jako faktycznie
decydująca o wszystkim w państwie polskim i w Rządzie siła polityczna. Inne
partie koalicji rządowej po cichu przed nami zdejmują z siebie wszelką od-
powiedzialność za wszystkie braki i niedomagania, jakie mają miejsce w Polsce,
i czynią za nie odpowiedzialną Polską Partię Robotniczą. Nie ma więc nic
łatwiejszego, jak wytworzyć w masach takie wrażenie, że PPR jest odpowiedzialna
i za wszystkie maruderstwa żołnierzy Armii Czerwonej w Polsce, co też się i
robi. Jest to jeden z powodów spadku wpływów PPR w szerokich masach narodu oraz
pokaźnego zmniejszenia się liczby członków naszej partii przy równoczesnym
silnym wzroście liczebnym PPS. Zachodzi poważna obawa całkowitego odosobnienia
PPR w pozytywnym stosunku do Związku Radzieckiego, wyrażanym na praktyce, a co
za tym idzie groźba izolacji naszej partii nie tylko od narodu, lecz nawet od
szerokich mas robotniczych. Przedstawiając bez osłonek prawdziwy stan rzeczy,
jaki zaistniał w Polsce na tym najważniejszym odcinku, jakim są nastroje
społeczeństwa polskiego wobec Związku Radzieckiego — Biuro Polityczne prosi o
wyciągnięcie z niego wszystkich koniecznych wniosków, a w pierwszym rzędzie
wydanie rozkazu do Armii Czerwonej w Polsce, który by przeciął długie pasmo
różnych nieprawości w postępowaniu Armii Czerwonej, co przy odpowiedniej,
słusznej i umiejętnej pracy partii w innych dziedzinach życia politycznego i
gospodarczego w Polsce — niezmiernie ułatwiłoby pożądany zwrot w nastrojach
ludności polskiej wobec Związku Radzieckiego.

Dnia 11 września 1945 r.

[hanys_hans]

Osaczanie harcerstwa

Polityczne i ideowe podporządkowanie harcerstwa partii rządzącej było ważnym
zadaniem. W pierwszych latach po wojnie zachowywano jeszcze pozory i starano się
jedne środowiska zyskać, inne izolować, czyli prowadzono pewną grę polityczną.
Czasami — jak wynika z publikowanego tekstu — nader niezręcznie, ale jednak...
Wkrótce przyszły czasy znacznie gorsze, gdy wszystkim harcerzom nałożono czer-
wone chusty, a ZHP przemianowano na Organizację Harcerską. Pelagia Lewińska,
autorka tego listu, odegrała wówczas dużą rolę. Na razie jest jednak połowa
1947 r. i jeszcze zachowuje się pozory. Chyba właśnie dlatego ten dokument jest
tak interesujący.

Jest to maszynopis (kopia) przechowywany
w VI Oddziale Archiwum Akt Nowych (sygn. 295/V-6).

POLITYKA, 2/1991

Do Biura Politycznego KC PPR

Drodzy Towarzysze!
Naczelnictwo ZHP otrzymało pismo Ministerstwa Obrony z zakwestionowaniem tekstu
prawa i przyrzeczenia harcerskiego oraz komentarza doń, uchwalonego w dn. 7
czerwca 1947 r. przez Tymczasową Naczelną Radę Harcerską. Nie zamierzając bronić
tekstu, ani uchylać się od współodpowiedzialności politycznej za popełnione
błędy, uważam za swój obowiązek zwrócić Waszą uwagę na okoliczności i warunki, w
jakich został on ustalony, jak również na ogólne warunki naszej pracy w
harcerstwie. Tekst prawa i przyrzeczenia oraz komentarz doń przepracowała
Harcerska Komisja Ideologiczna powołana przez Naczelnictwo ZHP na początku
1945 r., przygotowując je pod uchwałę Walnego Zjazdu, który został zapowiedziany
na czas po wyborach do Sejmu. Pierwsze wyniki jej prac zostały przedstawione w
marcu br. ministrowi oświaty, tow. Skrzeszewskiemu oraz szczegóły komentarza
wspólnie ustalone wraz z Komisją dla Spraw Harcerskich przy Ministerstwie
Oświaty (członkowie tow. tow. min. Skrzeszewski, płk Brandstetter, Morawski
Jurek, Lewińska, Dewitzowa). Nadto na partyjnej Komisji Kulturalno-Oświatowej
dano nam nastawienie, aby nie podejmować walki o dalsze zmiany prawa i
przyrzeczenia sformułowanego przez harcerską komisję. Uzgodniony w ten sposób
tekst został przedstawiony w kwietniu Krajowej Konferencji Instruktorskiej,
gdzie postawiono wniosek, aby uznając wyjątkową sytuację z powodu odsunięcia
Walnego Zjazdu, Tymczasowa Naczelna Rada Harcerska po zapoznaniu się drogą
ankiety z opinią instruktorów terenu otrzymała kompetencję uchwalenia tekstu
prawa i przyrzeczenia wraz z komentarzem i przekazania go terenowi jako
obowiązujący. Jeszcze raz, rozsyłając teksty prawa i przyrzeczenia w teren w
formie ankiety, rozesłaliśmy te nasze teksty wraz z zawiadomieniem o terminie T.
Rady Naczelnej do wyznaczonego nadzoru Ministerstw: Oświaty, Obrony,
Administracji. Żadnych sprzeciwów Naczelnictwo nie otrzymało ani z terenu, ani
od wyżej wymienionych władz. Tymczasem Naczelna Rada Harcerska, czynnik powołany
przez Ministerstwo Oświaty, która została specjalnie zwołana w dn. 7 czerwca,
uchwaliła przedstawiony tekst bez zmiany. Po tych zabiegach proceduralnych już
tylko ze względów czysto formalnych wysłało Naczelnictwo tenże sam tekst do
tychże ministerstw z wiadomością o uchwale Rady Naczelnej. Obecnie dopiero
zgłaszane sprzeciwy są całkowitym zaskoczeniem, wobec przedstawionych tu przeze
mnie długiej kolejki czynników partyjnych i urzędowych, poprzez które projekt
prawa i przyrzeczenia przeszedł. Rozumiem, że dzieje się to na skutek rozmaitych
stanowisk różnych towarzyszy, którzy w różnym czasie podejmują się opiniowania
spraw harcerskich. Muszę jednak zwrócić Waszą uwagę, ze cała nasza ciężka walka
na terenie harcerskim odbywa się wśród tego rodzaju zygzaków.I tak na przykład:
1) Po przeprowadzeniu ciężkiej, wielomiesięcznej walki o granicę wieku 16 lat,
co wymagało przekonania postępowej części instruktorów i pewnego sterroryzowania
reszty, zostaliśmy nagle zdezawuowani na konferencji komendantów Chorągwi w
lutym br. przez gen. Kuszkę i tow. Jurka Morawskiego, którzy tam oświadczyli...
że Rząd i ZWM nie czynią z tego ograniczenia zasady.
2) Po skupieniu dokoła nas grupy zbliżających się do PPR byłych uczestniczek
Szarych Szeregów i sprowadzeniu ich do ZWM na rozmowę w sprawie zacieśnienia
stosunków zostaliśmy przyjęci przez tow. Olka Kowalskiego brutalnymi inwektywami
na Szare Szeregi i całe Harcerstwo.
3) Podjęliśmy trudną kampanię dla zdemaskowania czołowego peeselowskiego
ideologa na terenie harcerstwa, niezwykle popularnego, autora "Kamieni na
Szaniec" Kamińskiego i usunięcia go z pola kantydatów na naczelnika harcerzy.
Kampanię tę zepsuł nam tow. Skrzeszewski (wystąpieniem — A.G.), którego
szczegóły są dokładnie znane tow. Spychalskiemu. Wystąpienie to, które dało
pretekst pepeesowcom do uchylania się od współpracy z PPR na terenie harcerstwa,
dało ten jeden pozytywny skutek w postaci deklaracji Kamińskiego o podanie się
do dymisji. Nazajutrz tow. Skrzeszewski zniweczył i ten skutek, oświadczając,
na krajowej konferencji instruktorów, że nie ma nic przeciwko obecności
Kamińskiego w Naczelnictwie ZHP. W rezultacie tych nieustannych zygzaków Partia
wychodzi na terenie harcerskim ośmieszona, a wysiłki naszej grupy niweczone,
przy czym zaczynam uchodzić za agenturę usiłującą poderwać istnienie harcerstwa
wbrew intencji Rządu. Partia postawiła przed nami zadanie odłożenia Zjazdu i
przeprowadzenia ideologicznej kampanii. Pierwszą część zadania wykonaliśmy, jak
wiecie, po ciężkiej walce. Musiałam przekonać o konieczności odłożenia Zjazdu
naszą własną harcerską frakcję i przywrócić jej zaufanie do Partii, poderwane
przez wszystko, co tutaj wyłuszczyłam. Kampanię ideologiczną rozpoczęliśmy
konferencją instruktorów demokratów w maju w Osowcu, gdzie okazała się możliwość
skupienia obok członków naszej Partii, grupy pepesowców i byłych akowców, nie
idących na politykę Osóbki. Lecz kampania podejmowana tak szczupłymi siłami
wymaga:
1) Odciążenia mnie i najbliższych moich współpracowników z masy bieżących zadań
organizacyjnych, w których musimy stawiać czoło dywersyjnej robocie ludzi,
zmobilizowanych przez Osóbkę.
2) Nie podrywania autorytetu, który zdobyliśmy sobie, nie ukrywając naszego
oblicza politycznego i walcząc o autorytet Partii w harcerstwie. Tymczasem:
1) Przez z górą pół roku dobijałam się bezskutecznie u instancji partyjnych i
wojskowych o danie nam kilku ludzi do pracy w okresie, gdy usadowienie ich w ZHP
było możliwe dzięki chwiejnej postawie Wierusza Kowalskiego (PPS —
Przewodniczącego ZHP). Jedyny człowiek, jakiego mi przysłano kpt. Jędruszczak
został w krótki czas po doszkoleniu go harcerskim odwołany. Podobnie przedstawia
się sprawa tow. Sztachelskiego, o którego prosiłam bezskutecznie kilka miesięcy
temu, a którego dziś klan Osóbki nie chce go do Naczelnictwa dopuścić. Dopiero
dziś otrzymujemy czterech oficerów — w momencie, gdy pepesowcy otrzymali
instrukcję bronienia wszystkich pozycji i gdy walka o ich miejsce w harcerstwie
wymaga ode mnie karkołomnych wysiłków. Muszę zaznaczyć, że to zesztywnienie
pepesowców datuje się od pierwszego kontaktu z naszym Ministerstwem Oświaty;
zostało wzmocnione przez konferencję harcerzy pepesowców.
2) Autorytet nasz jest poderwany, nie tylko przez dezawuujące nas
nieskoordynowane wystąpienia ludzi naszej partii, lecz co gorsza, przez
niezdrową atmosferę wytwarzaną dokoła nas przez naszych własnych
towarzyszy. I tak dowiaduję się, że:
a) Tow. Kowalski Olek urabia opinię Naczelniczce Dewitzowej stanowiącej jedną z
najmocniejszych naszych pozycji w harcerstwie, jako sanatorce i naszemu
zakapturzonemu wrogowi (wiem to od tow. Rumińskiego i Jurka Morawskiego).
b) odnośnie mojej osoby w Ministerstwie Oświaty, w Ministerstwie Kultury i wśród
pepesowców z ZHP krąży pogłoska, że mam być zdjęta przez Partię, jako zbyt
zaklimatyzowana w Harcerstwie. Partia może z łatwością stwierdzić, że do marca
br. wypracowałam sobie w ZHP pozycję, która miała szansę przeciwstawiać się
Kamińskiemu i klice Osóbki. Pozy

[hanys_hans]

D.C.

Pozycja ta jest mocno poderwana przez wyżej wspomnianą, nieprzemyślaną
ingerencję i pogłoski puszczane na mój temat przez towarzyszy partyjnych. Sądzę,
że członek Partii, wysłany na tak trudną i pełną wrogów placówkę, ma prawo do
oczekiwania, że wszystko, co dotyczy jego osoby, przede wszystkim jemu zostanie
zakomunikowane i bez wytwarzania niepewnej koło niego atmosfery. Raczej
oczekiwałam podparcia ze strony instancji partyjnych. Sądzę również, że Partia
powinna wraz z naszą grupą harcerską wypracować jasną perspektywę, trzymać się
jej, gdyż nie można od nikogo wymagać, aby zrywał siły na placówce, skazanej na
likwidację, jeśli mam wysunąć konsekwencje logiczne z rozmowy, jaką miałam
ostatnio z tow. Mazurem. Muszę Was poinformować, że ta bezpłodna szarpanina
wyczerpała moje siły do tego stopnia, że nie jestem w tej chwili w stanie —
rnimo najlepszej woli — brać na siebie odpowiedzialności przed Partią za całość
odcinków pracy harcerskiej i muszę się ograniczyć do zagadnień wychowawczych.
Wymaga to przede wszystkim:
1) Wyjaśnienia mi osobiście faktycznego stosunku i oceny przez Partię mojej roboty.
2) Wyjaśnienia mi zamierzeń Partii odnośnie harcerstwa.
3) Zastąpienie mnie na stanowisku sekretarza gen. ZHP.
4) Ścisłego ustalenia, kto i w jakim zakresie jest kompetentny dla dawania
nastawień robocie harcerskiej i zobowiązania Ministra Oświaty i ZWM do
respektowania na równi z nami ustalonych nastawień.
5) Nawiązanie życzliwej i systematycznej współpracy z naszą frakcją harcerską
przez kogoś z KC Partii, posiadającego odpowiednie po temu kwalifikacje.
6) Sprawdzenie przez KC źródeł pogłosek podrywających autorytet naszych ludzi w
harcerstwie i wyciągnięcie konsekwencji w stosunku do ich rozsiewaczy.

Z peperowskim pozdrowieniem
/—/ LEWIŃSKA PELAGIA

P.S. Może Wam się, Towarzysze, wydać dziwnym, że członek Partii pracujący od
szeregu miesięcy na wyznaczonym odcinku prosi Was o wskazanie perspektyw zamiast
przyjść do Was z własną wypracowaną koncepcją. Muszę w tej sprawie wyjaśnić, że
złożyłam ją z górą pół roku temu towarzyszom: Bermanowi, Zambrowskiemu, Mazurowi
i nie zostałam nigdy poinformowana, czy Partia zajęła co do niej jakieś
stanowisko, tym bardziej, że różni towarzysze tak jak w przykładzie Prawa i
Przyrzeczenia (obecnie zabrał głos tow.tow. gen. Zarzycki i wicemin. Wolski)
niespodzianie ingerują w sprawy harcerskie. W tej chwili posiadam również
koncepcję częściowego rozwiązania zagadnienia harcerskiego, lecz jestem
zdezorientowana, z powodów, które wyżej wyłuszczyłam.

LEWIŃSKA 27 czerwca 1947 r.

[hanys_hans]

"Ofensywa kleru a nasze zadania"

Stosunki państwo—Kościół są jednym z najmniej zbadanych, a jednocześnie jednym z
najbardziej interesujących fragmentów dziejów PRL. Komuniści traktowali zawsze
Kościół jako wroga, którego zniszczenie jest celem strategicznym. Zdawali sobie
jednak sprawę z tego, że zastosowanie radzieckich metod (burzenie cerkwi i
kościołów, zamienianie ich na magazyny, a w najlepszym razie, bo przynajmniej
były konserwowane, na muzea ateizmu) wywoła w Polsce zdecydowany opór
społeczeństwa i doprowadzi do całkowitej ich izolacji. Stąd przez całe 45 lat
władze prowadzą swoistą grę z Kościołem. Czasami jest ona wyrafinowana, czasami
następują posunięcia brutalne. Kościół ze swej strony również prowadzi
politykę, której celem jest przetrwanie, a środkiem kompromis. Istnieją jednak
wyraźnie określone granice tego kompromisu. Biskupi rzucają wyzwanie władzom,
gdy uważają, że zagrożone są żywotne interesy społeczności katolickiej. Tak było
jesienią 1947 r., gdy biskupi obradujący w Częstochowie (6-9 września)
skierowali list do wiernych. "Podnosimy swój ostrzegawczy głos — stwierdzali —
przeciwko rozrastającej zuchwałości blużnierców, którzy w sposób coraz to
bardziej natarczywy czynią przedmiotem żartu, zabawy, igraszki to wszystko, co
dla nas drogie, co łączy się ze świętym imieniem Boga, Chrystusa Pana, Matki
Najświętszej, Kościoła Świętego. Obrzędy religijne, zwyczaje i obyczaje
chrześcijańskie są wyśmiewane w czołowych pismach". Wzywano, by pism tych nie
kupować i nie brać do ręki. Przestrzegano też przed rozbijającą naród
działalnością sekciarską. Występowano w obronie szkolnictwa prywatnego i
zakonnego. "Niechże rodzice katoliccy — apelowano — i nadal doceniają wielki
zaszczyt wychowywania swych dzieci wyświadczony im przez Boga. Niech starannie
strzegą swych praw w szkole..." I stwierdzano dalej: „Nie mniej groźne
niebezpieczeństwo, godzące tym razem w dusze najniewinniejszych, widzimy na
odcinku wychowania dzieci. Powstały bowiem zakłady wychowawcze, które przyjęły
sobie za cel wychowanie tzw. człowieka nowego, tj. człowieka pozbawionego wiary
w Boga, nie znającego już imienia Chrystusa Pana. Na modłę osławionych szkół
hitlerowskich istnieją liczne 'domy dziecka', w których nie ma Krzyża św., w
których już zamilkła pieśń' Kiedy ranne wstają zorze', w których nie ma zwyczaju
wspólnie się modlić, w których dziecko podnoszące rączkę do czoła ze znakiem
Krzyża św. jest ośmieszane..." Ostrzegano, że "wdziera się do naszego życia
społecznego niebezpieczny objaw gwałcenia charakteru religijnego nie dziel i
świąt". Zdecydowanie i stanowczo opowiadano się za wolnościami obywatelskimi. Za
ich ograniczanie uważano "wywieranie nacisku na katolików, by wstępowali do
partii politycznych o zasadach niezgodnych z wiarą św., niekiedy pod groźbą
pozbawienia ich prawa do świadczeń materialnych, uzależnienia prawa do pracy od
wstąpienia do partii, ocena wartości społecznej ludzi od klucza partyjnego
— wszystko to są objawy godne ubolewania, gdyż dzielą obywateli na kategorie
bez znaczenia dla wzrostu pomyślności zbiorowej. Do najbardziej krzywdzących i
upokarzających ograniczeń zaliczamy działalność kontroli i cenzury prasowej..."
List Episkopatu odczytany został w kościołach 28 września. Trzy dni później na
posiedzeniu Biura Politycznego KC PPR (obecni Gomułka, Bierut, Minc, Berman,
Spychalski, Zambrowski, Radkiewicz) w punkcie trzecim omawiano odezwę
Episkopatu. W protokole zanotowano: "W związku z odezwą Episkopatu i ofensywą
kleru omówiono szereg środków walki:
a) W całym kraju organa Bezpieczeństwa przy udziale wójtów (i ewent. starostów)
przesłuchają proboszczów odnośnie punktów wysuniętych w odezwie biskupów.
b) Zaostrzenie cenzury prasy katolickiej i odcięcie jej od nielegalnych źródeł
papieru. Dla uregulowania sprawy papieru i kontroli rozdziału w dniu 3 X zwołać
konferencję papierników z udziałem tt. Minca i Bermana.
c) Ograniczyć ilość nabożeństw transmitowanych przez radio i różne nabożeństwa
przy okazjach uroczystości.
d) Postanowiono polecić Sekretariatowi, by przy współudziale sieci partyjnej
ujawnić w ministerstwach i samorządach — środki idące na instytucje kościelne.
Do zagadnienia walki z klerem pod kątem walki o pokój i przeciwko imperializmowi
— ustosunkować się na Plenum

KC" (AAN VI Oddział, sygn. 295/V-3/).
W tym też czasie wygłoszony został referat, który niżej publikujemy. Z
prawdopodobieństwem bliskim pewności można stwierdzić, że autorką była pułkownik
Julia Brystygierowa, dyrektor Departamentu V Ministerstwa Bezpieczeństwa
Publicznego.

Tekst, który publikujemy, jest kopią maszynopisu przechowywaną w VI Oddziałe
Archiwum Akt Nowych(sygn. 224).

POLITYKA, 40/1990

[hanys_hans]

W ostatnich miesiącach daje się zauważyć ogromny wzrost aktywizacji kościoła
katolickiego w Polsce, w szczególności zaś wzmożona działalność polityczna i
społeczna kleru i tzw. obozu katolickiego. W walce przeciw demokratycznemu
ustrojowi państwa polskiego zaczyna kler polski wysuwać się na pierwszy plan.
Dlatego też sprawa przeciwdziałania i zwalczania wrogiej działalności kleru i
obozu katolickiego musi zająć odpowiednie miejsce w pracy organów B.P.

Tło i charakter ofensywny kleru

Dwie główne metody reakcji obalenia demokratycznego ustroju Państwa Polskiego
zbankrutowały:
1) pochwycenie władzy drogą zbrojną za pomocą terrorystycznego podziemia,
2) opanowanie aparatu państwowego drogą legalną przez PSL. Reakcja polska
przeżywa najgłębszy kryzys. W poszukiwaniu pozycji, z których mogłaby
kontynuować swą walkę, znajduje reakcja najwygodniejsze dla siebie oparcie:
Kościół. W obecnej sytuacji Kościół daje możność poprzez wykorzystanie
obrzędów religijnych, kazań, masowych akcji religijnych (pielgrzymki, misje
itp.), dalej przez instytucje i organizacje bądź kierowane, bądź pozostające
pod wpływem kleru i wreszcie przez rozgałęzioną prasę rozwijania bardzo
poważnej antydemokratycznej działalności organizacyjnej i ideologicznej. Fakt,
że centrum dyspozycyjne kleru polskiego jest w Watykanie, który odgrywa dziś
rolę jednego z najbardziej aktywnych antydemokratycznych, antysowieckich i
proamerykańskich czynników w polityce międzynarodowej — określa również i kurs
polityki episkopatu polskiego. Brak konkordatu między Watykanem a Polską i nie
uregulowane stosunki rządu z episkopatem ułatwia klerowi rozpętanie wrogiej
akcji nie hamowanej żadną umową z państwem. Te możliwości kleru usiłuje reakcja
polska wszechstronnie zdyskontować i dlatego jako nowe zjawisko należy
zanotować, że nie tylko elementy endeckie i chadeckie historycznie związane z
klerem i zwolennicy ideologii katolickiej starają się pod osłoną kościoła
uprawiać działalność polityczną, lecz nawet takie tradycyjnie antyklerykalne
ugrupowania jak WRN upatrują w katolicyzmie najważniejszego szermierza "wspólnej
sprawy". Charakterystyczny w tym względzie jest artykuł w ostatnim numerze (nr4
wrzesień 1947 r.) wydawanego w Paryżu „Światła" (organ WRN), w którym zachwala
się ideę bloku socjalistów i katolików włoskich (z wyłączeniem komunistów) i
propaguje się podobną koncepcję w Polsce. Artykuł kończy się ustępem: "Pod
nadbudową ideologicznych doktryn pulsuje rzeczywista walka katolików o
wyzwolenie duchowe i gospodarcze. Idzie o oddzielenie sił ludowych od reakcji.
Dzieje się to na naszych oczach, powinno się dziać z naszą współpracą".

[hanys_hans]

Charakterystyka Episkopatu polskiego

Główną rolę w episkopacie polskim odgrywa kardynał i prymas polski Hlond.
Reprezentuje on w Polsce najdobitniej germanofilską i proamerykańską linię
polityczną Watykanu. Hlond umiał dookoła siebie skupić przeważającą ilość
biskupów polskich, w ostatnim roku obsadził szereg biskupstw swoimi ludźmi
(Klepacz — Łódź, Wyszyński — Lublin itd.). W stosunku do rządu stoi na
stanowisku przewlekania obecnego stanu nienawiązywania stosunków oficjalnych.
Pewną odrębną pozycję zajmuje arcybiskup Sapieha, który skupia dookoła siebie
tzw. sfery ziemiańskie (rozparcelowane obszarnictwo) i pewne koła endeckie i
katolickie. W łonie samego episkopatu jest dość izolowany. Sapieha jest za
nawiązaniem stosunków dyplomatycznych Watykanu z rządem polskim. Obawia się
on, że dalsze zaostrzanie stosunków z rządem, do czego pcha taktyka Hlonda,
spowoduje represje ze strony rządu, niekorzystne dla kleru. Widzi on natomiast
w taktyce dogadywania się z rządem większe możliwości dla obozu
katolickiego "pokojowej" penetracji życia politycznego i społecznego w Polsce.
Ostatnie obrady episkopatu w Częstochowie w dn. 6-9.IX. i wydany tam list
pasterski, zawierający nienotowane dotychczas napaści na rząd i ustrój Polski,
świadczą o całkowitym panowaniu linii Hlonda.

[hanys_hans]

Formy walki kleru

W pierwszym okresie niepodległości naszej kler nie rozwijał jawnej i masowej
walki przeciw rządowi. Episkopat był niedostatecznie przygotowany,
zdezorientowany. Ograniczał się do głuchego sabotażu wszelkich poczynań rządu.
Podobnie jak w całym obozie reakcji dominowała w niej jako podstawowa forma
walka podziemna. Ujawniono bezpośredni udział księży w organizacjach
nielegalnych i terrorystyczną działalność w 1945-1947 w około 100 wypadkach
(dane niepełne). Duży odsetek księży udziela moralnego i materialnego poparcia
bandom terrorystycznym.

Ilość aresztowanych księży

W czasie akcji amnestyjnej ujawniło się zaledwie 23 księży. Najliczniejszy jest
udział księży przede wszystkim w podziemiu typu endeckiego (woj. rzeszowskie,
białostockie, warszawskie, krakowskie). W kierowniczych ośrodkach SN spotykamy
na poważnych stanowiskach księży (ks. Jan Rostworowski). Nierzadko Kurie
biskupie są bazą finansową i organizacyjną podziemia (Lublin, Łomża).
Stwierdzono duży udział kleru w zakładaniu względnie patronowaniu nielegalnym
organizacjom młodzieżowym. Tak na przykład: Klasztory jezuickie w Warszawie i
Krakowie służyły za miejsce zebrań tajnej organizacji typu
endeckiego "Harcerstwo Polskie", w kierownictwie której był jezuita o. Aleksy.
Organizacja ta została zlikwidowana z końcem 1946 r. W klasztorze oo.
bernardynów w Warszawie pod pokrywką kółka ministrantów działała tajna
organizacja harcerska. Również nielegalne organizacje młodzieży w zakładach oo.
salezjanów (w Oświęcimiu PZR — Polski Związek Rycerzy Walczących o Wolność),
w Toruniu... i w zakładach oo. marianów (Warszawa-Bielany) rozwijają się
na skutek inspiracji przełożonych zakonników i jako wynik ich pracy
ideologicznej. Równolegle ze zmianą taktyki reakcji również i kler rozpoczyna
przechodzenie w 1946 r. na jawne i legalne formy walki. Oto najważniejsze formy:
I. Próby stworzenia własnego stronnictwa katolickiego. Komunikat episkopatu z
dn. 29.XI. 1946 r. Próby te nabierały i nabierają na sile w miarę tego, jak
jasnym stało się bankructwo PSL jako legalnej reprezentacji całej reakcji.
Stronnictwo Katolickie miałoby zastąpić PSL. Próby te dotychczas zakończyły się
niepowodzeniem, lecz istnieją i będą istnieć w różnych formach. W obecnej
chwili kler i koła endecko-katolickie (Choromański, Popiel, Kaczyński) biorą
stawkę na opanowanie Stronnictwa Pracy. Sygnalizują to niebezpieczeństwo
następujące fakty: a) celowa kampania elementów endecko-chadeckich (b. grupa
Popiela i in.) podrywania autorytetu obecnych przywódców SP, wygrywanie jednych
przeciw drugim, przy równoczesnych próbach kaptowania ich do swoich szeregów
i przygotowywanie gruntu do wprowadzenia do władz z powrotem ludzi Popielą,
b) ostatnie wybory do Zarządów Wojewódzkich SP w Gdańsku i Bydgoszczy usunęły
szereg bardziej demokratycznych działaczy i dały przewagę reakcyjnym żywiołom
chadeckim, lub wyraźnie SN-owskim (Bydgoszcz), c) podejrzane wstępowanie "jak
na komendę" ludzi Popielą z powrotem do SP w woj. warszawskim.

II. Organizacje masowe

Kler dysponuje dziesiątkami różnego rodzaju organizacji masowych i instytucji
bądź o charakterze religijnym, bądź społecznym lub charytatywnym, za pomocą
których ma olbrzymie możliwości uzyskania wpływów na różne warstwy ludności.
Tworzone są coraz to nowe formy organizacyjne dla umacniania wpływów kleru, np.
ostatnio próba ożywienia i umocnienia "komitetów parafialnych", które
stanowiłyby dodatkową sieć organizacyjną kleru głównie na wsi. Największy
nacisk i najbardziej ożywioną działalność rozwija kler wśród młodzieży:
a) przez organizacje tworzone przez siebie
b) poprzez wpływanie na inne masowe organizacje młodzieżowe (harcerstwo itp.).

[hanys_hans]

KSMM i KSMŻ

Organizacja ta pozostająca pod bezpośrednim kierownictwem kleru, licząca przed
1939 r. 311000 członków i 10000 oddziałów, zostaje obecnie w spiesznym tempie
reaktywowana. Celem uniknięcia konieczności dopełniania formalności
rejestrowania się u władz państwowych jako stowarzyszenie rozpoczyna ona
działalność jako stowarzyszenie zwykłe, które nie wymaga zezwolenia władz
(poznańskie), lub też korzysta z liberalizmu władz wojewódzkich i niedopatrzeń
naszych urzędów, by uzyskać legalnie tytuł istnienia (Kraków). KSMM i KSMŻ
obejmuje przede wszystkim młodzież wiejską. Daje się zauważyć w ostatnim czasie
w związku z procesem demokratyzacji "Wici" napływ bardziej reakcyjnych
elementów wiciarskich do KSM. Najbardziej aktywne i masowe jest KSM w woj.
poznańskim i posiada obecnie wg niepełnych danych KSMM — kół 327, KSMŻ — kół
320, które obejmują ok. 20000 młodzieży. Rozwija ono dużą działalność kulturalną
i sportową. Drugim z kolei terenem ożywionej działalności KSM jest woj.
krakowskie szczególnie w 1947 r. (155 kół). W woj. katowickim wobec napotkanego
oporu władz miejscowych przy zakładaniu kół KSM ukonstytuowały się one jako
pozornie koła sodalicji mariańskiej i liczą dziś 310 oddziałów i 21 000
członków. Również w innych województwach istnieją KSM, chociaż b. nieliczne,
bądź występują pod innymi nazwami np. w bydgoskim, Kurs Wiedzy Religijnej (pod
tą nazwą działał KSM w czasie okupacji niemieckiej). Na terenie szkół średnich
duchowieństwo tworzy szereg organizacji, jak sodalicja mariańska, koła oświaty
religijnej, Krucjata Eucharystyczna i kółka ministrantów. Organizacje te
występują jako zrzeszenie religijne i są przeważnie ośrodkiem wrogiej
działalności politycznej młodzieży. Niemniej duża jest rola kleru wśród
młodzieży szkół wyższych. W rozpoczynającym się obecnie roku akademickim
jesteśmy świadkami zorganizowanej ofensywy elementów klerykalnych. Już z końcem
ub. roku akademickiego obserwowaliśmy próbę legalizacji na Uniwersytecie Po-
znańskim organizacji "Iuventus Christiana", będącej odpowiednikiem KSM-u dla
środowiska akademickiego. Obecnie należy spodziewać się uaktywnienia
działalności tej organizacji w Warszawie, Krakowie i w innych ośrodkach. W
Krakowie są próby restytuowania działalności przedwojennej katolickiej
organizacji akademickiej "Odrodzenie". Ww. typy organizacji mają na celu
prowadzenie głębokiej pracy ideologicznej (udział sił naukowych) przeciwko
obozowi demokracji. Jednym z zasadniczych ośrodków tej walki ideologicznej jest
Katolicki Uniwersytet w Lublinie, który będzie organizował cały szereg kursów
obejmujących młodzież akademicką z całej Polski. Istnieje projekt utworzenia
wyższej szkoły teologicznej we Wrocławiu, przeznaczonej dla młodzieży świeckiej.
Zamierzona jest aktywizacja sodalicji mariańskich akademickich, będących
organizacją scentralizowaną w skali krajowej. Sodalicje dotychczas ograniczały
swą działalność do wąskich grup młodzieży, a to ze względu na wybitnie
mistyczny charakter tej organizacji, wymagającej b. częstych praktyk
religijnych od swych uczestników. Obecnie Sodalicja zamierza nadać swej
działalności bardziej świecki charakter, co przyczyni się niewątpliwie do jej
umasowienia (Organizacja Katolickich Sekcji Sportowych Akademików, pomoc dla
więźniów, organizowanie akcji pomocy materialnej dla młodzieży akademickiej).
Bardzo poważnym instrumentem dla działalności wśród młodzieży akademickiej są
organizacje p.n. "Caritas Akademica", które zamierzają swoją akcję pomocy
materialnej przeciwstawić akcji stypendialnej organów rządowych.
Organizowane w br. przez "Caritas Akademica" obozy letnie były terenem akcji
politycznej. W związku ze zbliżającymi się wyborami do Br. Pomocy zamierzona
jest akcja, mająca na celu opanowanie organów tych samorządów przez
młodzież reakcyjną, występującą pod firmą młodzieży katolickiej. Organy prasy
legalnej katolickiej będą w br. poświęcać wiele miejsca sprawom młodzieży
akademickiej. W br. agentura andersowska usiłowała zorganizować legalny organ
prasowy na bazie "Caritas Akademica" w Poznaniu. Rola kleru w wpływaniu i
organizowaniu młodzieży nie ogranicza się jednak do organizacji ściśle
katolickich. Widoczna jest ofensywa kleru na świeckie organizacje młodzieżowe
przede wszystkim na harcerstwo (ZHP). Znamienna jest w tym względzie instrukcja
Andersa z pierwszej połowy 1947 r., która mówiąc o "wyjątkowej roli i
wyjątkowych obowiązkach obciążających duchowieństwo" wskazuje na to,
że "specjalną troską i opieką należy otoczyć wszelkie organizacje młodzieżowe,
w pierwszym rzędzie harcerstwo". Kler i kapelani harcerscy (istniejący
nieoficjalnie) odgrywają w istocie dużą rolę w wytwarzaniu antydemokratycznej i
wrogiej atmosfery w ZHP (obozy letnie itd.). Obok odcinka młodzieżowego
skierowany jest ostatnio bardzo intensywny wysiłek kleru na wdarcie się na
teren robotniczy. Na zjeździe majowym KSM, który odbył się w Zakopanem w
ostatnich tygodniach, poświęcono wiele miejsca organizowaniu młodzieży
robotniczej. Są próby tworzenia katolickich organizacji robotniczych (Związek
Robotników Katolickich w Lesznie). Są to groźne sygnały. Próby podobne
spotykają się z przyjaznym przyjęciem w kołach WRN
(v. ostatnie materiały WRN-owskie ze Śląska itd.).

III. Wykorzystywanie obrzędów i masowych imprez religijnych.

Jedną z podstawowych form wciągania mas pod wpływy kleru są wykorzystywane
ostatnio coraz bardziej dla przeprowadzenia akcji politycznych wszelkie imprezy
religijne począwszy od kazania, a skończywszy na organizowaniu masowych
pielgrzymek, odpustów, koronowaniu ob- razów Matki Boskiej itd. (Śluby
Jasnogórskie, uroczystości ku czci św. Wojciecha w Gnieźnie, Piekary, rok 1946
poświęcony im. Marii, rok 1947 poświęcony sercu Jezusowemu itp.). Szereg błędów
popełnionych przez władze państwowe i samorządowe, jak urządzanie równocześnie
z masowymi uroczystościami kościelnymi wystaw regionalnych, zawodów sportowych
itp., a dalej ułatwienia, jakich udzielają niektóre czynniki administracji
kolejowej w postaci dodatkowych wagonów, zniżek kolejowych itp., przyczyniają
się do umasowienia tych imprez.

IV. Prasa katolicka zdołała w ostatnim roku rozwinąć się niezmiernie i obecnie
wychodzi w Polsce 53 czasopisma katolickie różnego typu. Z nich szereg (np.
Rycerz Niepokalanej) posiada nakłady jedne z największych w Polsce — ok.
miliona egzemplarzy. Prawie wszystkie uprawiają mniej lub więcej zamaskowaną
wrogą propagandę.

Uwaga:
Omawiając kierunki wrogiej działalności kleru pomijam, jako zagadnienie
odrębne, sprawę uprawiania przez kler wywiadu (wywiad watykański, wywiad
amerykański i in.).

Uwaga:
Podkreślone zostały tutaj ważniejsze momenty obrazujące kierunek ofensywy
politycznej kleru, zadaniem bowiem referatu jest zmobilizowanie uwagi aparatu
naszego wobec nadciągającego i rosnącego nowego niebezpieczeństwa. Dlatego też
pominięte zostały momenty, charakteryzujące siły społeczne, które zdolne są
przeciwstawić się naporowi kleru, a więc partie robotnicze i organizacje,
szerokie antyklerykalne warstwy chłopskie i organizacje chłopskie (SL,
przeważna część „Wici" itd.) i część inteligencji pracującej.

[hanys_hans]

Stosunek aparatu B.P. do wrogiej działalności kleru

Aparat nasz dotychczas nie doceniał i na ogół nienależycie odniósł się do
zagadnienia. W ogniwach powiatowych kler jako instytucja i jako czynnik
polityczny nie jest brany pod uwagę i rozpracowywany (przykłady: wypowiedzi
kursantów na kursie szefów PUBP — wypowiedź P. itd.). Wrogie wystąpienia
poszczególnych księży z ambony, znane bardzo powierzchownie często kuszą
naszych pracowników do natychmiastowego aresztu księdza, a prawie nigdy nie
naprowadzają go na myśl rozpracowania danego księdza i jego środowiska.
Nieliczne tylko WUBP (jak np. Kraków) uważają sprawę kleru za jedną z
podstawowych spraw operacyjnych urzędu, na ogół szefowie pozostawiają to
wyłącznej trosce wydziału V. Obsada V sekcji (kler) wydziałów V jest nad wyraz
słaba, czasami wprost niepoważna (przykład: Częstochowa). Odpowiednio do tego
wygląda praca operacyjna na odcinku kleru. Niejednokrotnie instrukcje i
wskazówki Ministerstwa tyczące i metod pracy w środowisku kleru, konieczności
współpracy między III, V Wydziałem i Śledczym w tej dziedzinie nie dały
widocznych rezultatów. Zwalczanie wrogiej działalności kleru jest niewątpliwie
jednym z najtrudniejszych zadań, jakie stoją przed nami. Nie tylko dlatego, że
kler to rozgałęziona sieć organizacyjna, mająca z jednej strony powiązanie z
międzynarodową reakcją, z drugiej strony związana i stanowiąca często trzon
kierowniczy reakcji w kraju, operująca zespołem doświadczonych, wypróbowanych
ludzi. Nie tylko dlatego, że kler jest to instytucja dysponująca wielkimi
zasobami materialnymi (ziemia, przedsiębiorstwa, olbrzymie dotacje zagraniczne,
instytucje i organizacje charytatywne), które wykorzystuje się dla rozszerzenia
swoich wpływów. Trudność zwalczania wrogiej działalności kleru leży w pierwszym
rzędzie w tym, że kościół może prowokacyjnie wykorzystać każdy krok skierowany
przeciw niemu, przedstawiając go jako walkę z religią i w ten sposób
mobilizować wierzące masy przeciw rządowi i państwu. Dlatego w wyborze metod
walki z klerem jako wrogim czynnikiem politycznym należy podejść z największą
ostrożnością. Unikać wszelkich kroków, które mogłyby być wykorzystane
prowokacyjnie jako nasza rzekoma walka z kultem religijnym itp. Praca nasza
operacyjna musi iść w kierunku:
1. Rozpracować udział księży w podziemiu, który obecnie jeszcze jest b. poważny.
Dotychczas uzyskano materiał i dokonano aresztów księży prawie wyłącznie
poprzez rozpracowanie organizacji SN, lub innych, względnie w wyniku materiału
uzyskanego w śledztwie. Samodzielnych rozpracowań księży jako działaczy
podziemia prawie że nie ma dotychczas, chociaż posiadamy często materiał
agenturalny itp., który jest dostatecznym punktem wyjścia dla rozpracowania.
Wina takiego stanu rzeczy leży w tym, że z jednej strony nie zwrócono
dostatecznej uwagi na kler jako obiekt pracy operacyjnej, z drugiej zaś strony,
że — podobnie jak i na innych odcinkach naszej pracy — słabym punktem jest
nieumiejętność koncentrowania się na oddzielnych rozpracowaniach,
nieumiejętność pogłębiania zdobytych zahaczeń agenturalnych, płytkość agentury
i brak uporczywości w rozbudowywaniu sieci agencyjnej dokoła rozpracowanej
osoby. Areszty i procesy księży, które by ujawniły, że kler jest jedną z
poważnych sprężyn akcji terrorystyczno-szpiegowskiej, miałyby duże znaczenie
polityczne. Szczególną uwagę należy zwrócić na kler zakonny, który stanowi
bardziej elitarny i aktywny element i ma ze względu na warunki życiow(kolektyw,
pomieszczenia klasztorne) większe możliwości uprawiania pracy konspiracyjnej).

Uwaga:
Kler zakonny jako b. poważny kanał wywiadu obcego (temat tutaj nie poruszony).
2. Przystąpić do wszechstronnego i systematycznego rozpracowania instytucji
kościoła w terenie. Główne obiekty: kuria biskupia, dekanaty, rada dekanacka i
instytucje najściślej oparte o diecezje ("Caritas"). Trzeba przyznać, że na tym
polu mamy już pewne postępy, choć jeszcze
b. nikłe (Katowice).
Środowisko, w jakim należy budować sieć agencyjną niezależnie od księży
(których werbunek szczególnie na szczeblu naszego aparatu powiatowego nastręcza
zrozumiałe trudności):
a) w kurii aparat urzędniczy kurialny, b. źle płatny
b) w parafii — słudzy kościelni, organiści itp.
c) otoczenie towarzyskie księży (inteligencja wiejska, kupcy)
d) kobiety, z którymi księża utrzymują lub utrzymywali intymne stosunki
e) bardzo ważny i łatwo dostępny element dla werbunku — żebracy (dotychczas
mimo wskazówek nie robiono prób w tym kierunku). Należy również umieć
posługiwać się oficjalnymi materiałami np. wydawanymi przez biskupie
kurie "Wiadomościami diecezjalnymi" itp.
f) handlarze dewocjonaliami, kramikarze na odpustach.
3. Należy zerwać z zakorzenionym poglądem, że "klasztoru nie da się
rozpracować". Nie należy kapitulować przed trudnościami. Kierunek
dojścia: prokuratorzy klasztoru, żebracy (v.wyżej), dostawcy klasztorni itp.
4. Zarówno
a) celem dokładnego poznania stosunków w łonie kleru na każdym
szczeblu
b) celem głębszego i poważnego rozpracowania i
c) co najważniejsze — dla umożliwienia wywierania celnego nacisku
w odpowiednim kierunku — należy wszechstronnie zaznajomić się z bazą materialną
kleru. Pewne kroki w tym kierunku zostały przez nasze WUBP poczynione.
Mianowicie: na skutek instrukcji z 18.5.47 wydanej przez V Departament
Wydziały V przystąpiły, zgodnie z nadesłanym schematem, do rozpracowy-
wania tego zagadnienia. Zarówno jednak schemat, jak i rozpracowanie nie jest
dostateczne. Niemniej praca nad tym zagadnieniem dała pewne pozytywne wyniki, bo
pobudziła pracowników naszych do głębszego zajęcia się i do lepszego opanowania
pracy nad odnośnymi obiektami. W niedługim czasie zostaną przez Ministerstwo
nadesłane materiały, które pomogą urzędom naszym bliżej zaznajomić się z bazą
materialną kleru. Niemniej jednak należy w zakresie własnej pracy zaznajomić
się z głównymi zagadnieniami na tym odcinku, a więc:
a) znać stan posiadania kleru w ziemi, lasach itp. w terenie
b) przedsiębiorstwa przemysłowe i przemysłowo-rolne należące do kurii, parafii
względnie instytucji kościelnych. Nieraz przedsiębiorstwa te występują jako
instytucje spółdzielcze. Zaznajomić się z ich gospodarką, opodatkowaniem, czy i
jak wywiązują się z obowiązków finansowych na rzecz państwa, czy i jak obchodzą
swe obowiązki itd.
c) inne źródła dochodów kleru i poszczególnych księży (datki, dotacje), kto
daje, na co są pieniądze rozchodowane itd.
d) czy i jakie subwencje i dotacje otrzymują instytucje i przedsiębiorstwa
kościelne. Czy subwencje np. na konserwację kościołów i zabytków religijnych nie
przekraczają koniecznej normy. Jaką politykę finansową wobec kleru uprawiają
poszczególne urzędy państwowe i samorządowe (wydział polityczno-społeczny w
województwie i powiecie, wydział opieki społecznej, zdrowia itd.). Polityka
kredytowa banków wobec instytucji kościelnych itd.
e) baza materialna "Caritasu" — dochody i sposób wydatkowania.

[hanys_hans]

Wyznania Pawła Jasienicy

19 marca 1968 r. przemawiając do zgromadzonego w Sali Kongresowej aktywu
warszawskiego Władysław Gomułka powiedział m.in.: "Zarówno w przygotowaniu
zebrania warszawskich pisarzy i jego przebiegu, jak i w inspirowaniu
i organizowaniu młodzieży akademickiej do wystąpień rzekomo w obronie 'Dziadów'
i twórczości Mickiewicza jedną z czołowych ról odegrał Paweł Jasienica. Jego
prawdziwe nazwisko brzmi inaczej. Nazywa się on Leon Lech Beynar. Co to za
osobnik? W lipcu 1948 r. Paweł Jasienica został aresztowany w Krakowie. W toku
śledztwa udowodniono mu przynależność do bandy 'Łupaszki', do której wstąpił po
zdezerterowaniu z Wojska Polskiego i w której pozostawał do sierpnia 1945 r.,
pełniąc początkowo funkcję adiutanta, a następnie zastępcy dowódcy bandy".
Po czym Gomułka wymieniał zbrodnicze czyny oddziału "Łupaszki" i Jasienicy, by
stwierdzić: "W toku śledztwa Jasienica przyznał się, że działał w
bandzie 'Łupaszki' i że dopuścił się zarzuconych mu zbrodni.
W dniu 3 maja 1949 r. śledztwo przeciwko Jasienicy zostało umorzone z powodów,
które są mu znane. Został on zwolniony z więzienia. Należy dodać, że 'Łupaszko'
i wielu członków jego bandy zostało aresztowanych i skazanych przez sąd na kary
śmierci" („Trybuna Ludu" z 20 marca 1968 r.). Było to bardzo przemyślnie
skonstruowane oszczerstwo. Gomułka dał bowiem do zrozumienia, że Jasienica
załamał się w śledztwie, został współpracownikiem bezpieki i za to został
zwolniony. Perfidia polegała na tym, że Jasienica nie mógł udowodnić, że było
inaczej. Dowody bowiem spoczywały w archiwach, do których nie miał dostępu.
Nie zdejmuje z Gomułki moralnej odpowiedzialności za to oszczerstwo nawet
przypuszczenie, że być może był przekonany o zasadności postawionego Jasienicy
zarzutu. Wydaje się bowiem prawie pewne, że opierał się nie na własnej pamięci,
a na materiałach usłużnie mu podsuniętych w marcu 1968 r. Jasienica aresztowany
został 2 lipca 1948 r. w Krakowie. Było to aresztowanie przypadkowe, bo
przyszedł do mieszkania, w którym UB „założyło kocioł". Wkrótce przeniesiony
został do Warszawy, gdzie przesłuchiwał go m. in. ówczesny major, późniejszy
pułkownik Jacek Różański. Zatrzymanie Jasienicy, członka redakcji "Tygodnika Po-
wszechnego", stwarzało sytuację wymagającą decyzji politycznej. Mówiąc
najkrócej należało sobie odpowiedzieć na pytanie, czy władzom bezpieczeństwa
trafił się smakowity kąsek pozwalający na przygotowanie procesu świadczącego
o bezpośrednim powiązaniu zbrojnego podziemia z organem Kurii Krakowskiej, czy
też wmanewrowały się one w sytuację kłopotliwą i niewygodną. Wydaje się, że
Jasienica miał szczęście. Jest bardzo prawdopodobne, że gdyby zatrzymany został
kilkanaście miesięcy później, zapadłaby decyzja o przygotowaniu wielkiego
procesu politycznego. Ale w lecie 1948 r. dla tych, którzy podejmowali decyzję,
o wiele ważniejsza była rozgrywka w elicie władzy. W czerwcu 1948 r. odbyło się
posiedzenie plenarne KC PPR, na którym Władysław Gomułka wygłosił nie
uzgodniony z Biurem Politycznym referat dotyczący m.in. tradycji polskiego
ruchu robotniczego i podkreślający dorobek niepodległościowy PPS. Referat ten
uznany został przez większość dyskutantów za politycznie błędny. Podobnie jak
stanowisko Gomułki w sprawie kolektywizacji rolnictwa i w sprawie potępienia
Komunistycznej Partii Jugosławii. I jak jego stanowisko, przed kilku
miesiącami, w sprawie powołania Kominternu. Jak stwierdza Andrzej Werblan w
książce poświęconej działalności Gomułki na stanowisku sekretarza generalnego
PPR, przebieg plenum „otworzył jawną już fazę kryzysu w kierownictwie PPR" (s.
547). Na następnym posiedzeniu KC PPR (6-7 lipca) Gomułka był nieobecny pod
pretekstem złego stanu zdrowia. Następnie wyjechał na urlop. Kierownictwo PPR
przejął występujący dotychczas jako bezpartyjny prezydent Bolesław Bierut.
3 września skończono z fikcją bezpartyjności i Bierut został sekretarzem
generalnym PPR. Było to więc gorące lato dla kierownictwa PPR. A jednak Bierut
znalazł czas, by przedyskutować z ministrem Radkiewiczem sprawę Jasienicy i
podjąć decyzję o zwolnieniu. Świadczy to o tym, jak dużą wagę do sprawy tej
przykładano. Bezpośredni nadzór nad śledztwem miała Julia Brystygierowa.
Decyzja o zwolnieniu Jasienicy zapadła, zanim ukończył on tekst, który obecnie
publikujemy. Bierut otrzymał ten tekst z zachęcającą rekomendacją Radkiewicza
("Wypowiedź ciekawa — koniecznie trzeba ją przeczytać") dopiero 10 września
1948 r. Oryginał tekstu Jasienicy znajduje się zapewne w archiwum Ministerstwa
Spraw Wewnętrznych. Miejmy nadzieję, że już wkrótce te akta będą dostępne dla
historyków. Podstawą publikacji stał się jeden z pięciu odpisów maszynowych
wykonanych w MBP. Egzemplarz ten przechowywany obecnie w VI Oddziale Archiwum
Akt Nowych był przesłany Bierutowi. Znajdują się na nim podkreślenia kolorowym
ołówkiem dokonane zapewne przez Bieruta. Zaznaczyliśmy je tłustym drukiem.
Tekst drukujemy bez żadnych skrótów. Drobne omyłki zostały zaznaczone. Sąsiedzi
Jasienicy, u których został aresztowany, występują jako Oszychowie, a w innych
miejscach jako Oszypowie — pozostawiono dwie wersje nazwiska. Bardziej
tajemnicza jest natomiast sprawa miejsca urodzenia autora tekstu. We wszystkich
dokumentach osobistych, słownikach i encyklopediach jako miejsce urodzenia
podawany jest Symbirsk (obecnie Uljanowsk), tutaj zaś pojawia się Mianowsk. Być
może jest to błąd maszynistki, która dwie pierwsze litery nazwy Uljanowsk
odczytała jako literę M. Słów parę o postaciach występujących w tekście.
Głównym bohaterem jest Zygmunt Szendzielarz ps. "Łupaszka" (1910-1951) zawodowy
oficer, dowódca oddziału partyzanckiego, w którym znalazł się Jasienica.
Spopularyzował tę postać Dariusz Fikus ("Pseudonim 'Łupaszka' ", Paryż 1989).
Lucjan Minkiewicz "Wiktor" był po 1945 r. jednym z najbliższych
współpracowników "Łupaszki". Z Minkiewiczem, jego żoną Wandą (ps. Danuta), a
przede wszystkim siostrą Janiną utrzymywał Jasienica stosunki towarzyskie.
Występująca w tekście Ewa to druga żona Szendzielarza, Lidia Lwów.
Porucznik Zygmunt to Zygmunt Błażkowski, któremu udało się przedostać na
Zachód, a Młot to Władysław Łukasik, zamordowany przez podwładnego.
Jasienica rozszyfrowuje pseudonimy tylko tych osób, które już zostały
aresztowane, zresztą wcześniej niż on i których nazwiska UB znało. Bardzo też
uważa, by nie napisać niczego, co mogłoby stanowić materiał kogoś obciążający.
O okolicznościach swego zwolnienia pisał 18 kwietnia 1968 r.: "27 sierpnia 1948
r. zostałem uwolniony przez Dyrektora Dep. Politycznego Min. Bezp. Publicznego.
Nie spodziewałem się tego wcale. Powiedziano mi: 'Wyjdzie pan na wolność,
zobaczymy, czy to się Ojczyźnie opłaci'. Nie podpisywałem żadnych zobowiązań.
Nawet zobowiązania co do milczenia. Usłyszałem tylko: 'Jest pan człowiekiem
inteligentnym, i sam wie, że nie wolno zdradzać tajemnic śledztwa'. Nigdzie nie
musiałem się meldować, nie ograniczano mej swobody ruchów, zastrzegając jednak
tylko: 'Mała prośba do pana: żeby pan był łaskaw za granicę nie wyjeżdżać'.
O moje uwolnienie starał się ze wszystkich sił Bolesław Piasecki. Dowiedziałem
się o tym zaraz po wyjściu z więzienia od mojej śp. Żony, z którą Bolesław
Piasecki rozmawiał i którą poinformował o swoich zabiegach. Zaręczył on
władzom, że nie należę do żadnej konspiracji. Do Krakowa powróciłem
niezwłocznie i zaraz poprosiłem o audiencję u Księcia Kardynała Adama Stefana
Sapiehy. Odniósł się do mnie bardzo życzliwie, nie miał nic przeciwko mojemu
powrotowi do 'Tygodnika Powszechnego'. Kardynał Sapieha nie należał do ludzi
skłonnych do tolerowania sytuacji moralnie dwuznacznych. O staraniach Bolesława
Piaseckiego poinformowałem Go, jak również — nieco później — Księdza Kardynała
Hlonda' (Paweł Jasienica — Pamiętnik, Kraków 1968, s. 143).

[hanys_hans]

D.C.

Za interwencję Piaseckiego zapłacił Jasienica w styczniu 1950 r. godząc się na
wejście do powołanego przez władze państwowe tymczasowego zarządu "Caritasu".
Wówczas wystąpił z „Tygodnika Powszechnego". Pisywał przez pewien czas w prasie
PAX-u, ale — jak twierdzi Andrzej Micewski — "dusił się jednak w specyficznej
atmosferze PAX-u" („Współrządzić czy nie kłamać", Paryż 1978, s. 44). Z PAX-em
zerwał, co oznaczało zerwanie z publicystyką polityczną. Ale to już późniejsze
dzieje.

POLITYKA, 22/1990

Warszawa, dn. 26 sierpnia 1948 r.

Odpis

Personalia piszącego: Leon Beyner (tak w tekście, powinno być Beynar
— A.G.) ur. 10 listopada 1909 w Mianowsku, pseudonimy konspiracyjne
„Nowina" i „Władysław", pseudonim publicystyczny Paweł Jasienica,
ostatnio członek redakcji „Tygodnika Powszechnego", zam. w Krakowie ul.
Zwierzyniecka 32 m 3. Moja służba w oddziale zbrojnym Łupaszki — jak również
pobudki mojego ówczesnego postępowania nie dadzą się wyjaśnić bez omówienia
okoliczności, poprzedzających ten okres. W lipcu 1944 roku — czyli w chwili
wkroczenia Armii Czerwonej na Wileńszczyznę — pełniłem w sztabie AK Okręgu
(kwaterowaliśmy stale w Dziewieniszkach) obowiązki redaktora pisma "Pobudka".
Posiadałem stopień podporucznika, w bitwie o Wilno brałem udział, zgłosiwszy
się na ochotnika. Moje ówczesne poglądy na sytuację polityczną były
następujące. Od września 1939 r. wyznawałem przekonanie, iż należy rozstać się
z myślą o powrocie Państwa Polskiego na dawne polskie Ziemie Wschodnie.
Poglądów tych bynajmniej przez cały czas wojny nie taiłem, głosząc teorię
konieczności powrotu Polski na Ziemie Zachodnie. Poglądy te wynikały
z obiektywnego stwierdzenia faktu, iż utrata terenów wschodnich nie jest
rezultatem chwilowej koniunktury politycznej, lecz koniecznością historyczną.
Rozgrywka o ziemie b. Wielkiego Księstwa Litewskiego została wygrana przez
Moskwę, a przegrana przez Warszawę (w skali lat prawie 600). Jest też faktem
niespornym, iż Związek Radziecki nie może zgodzić się na przepołowienie Ukrainy
i Białorusi. Dlatego też niemożliwe jest zawarcie zgody bez zawarcia układu
granicznego, zaspokajającego dezyderaty tego sąsiada. W związku z tym przez
cały czas wojny oczekiwałem, iż układ taki, stawiający wyraźnie kwestię granic,
zostanie zawarty. Nie wiedziałem podówczas, iż okazja do zawarcia takiego
układu została jeszcze w roku 1941 (w końcu tego roku) zmarnowana przez stronę
polską. Sytuacja istniejąca w 1944 roku kazała mi przypuszczać, iż losy AK na
Wileńszczyźnie ukształtują się smutno. I w rzeczywistości sytuacja nasza
była wręcz rozpaczliwa. Dowództwo nasze — o ile mi wiadomo — godziło
się na podporządkowanie ściśle wojskowe dowództwu radzieckiemu, lecz
politycznie chciało podlegać tylko Londynowi. Był to postulat nie do
spełnienia i ostatecznym rezultatem musiało być to co się stało, czyli
rozbrojenie i internowanie AK wileńskiej. Osobiście nie zostałem uwięziony i
wraz z resztkami oddziałów znalazłem się kolejno w Puszczach
Rudnickiej i Ruskiej. Podobnie jak wielu moich kolegów pragnąłem wtedy
odmarszu na zachód, za Bug. Pragnienia nasze nie zostały jednak zrealizowane, a
to ze względu na odmienne rozkazy dowództwa. W sierpniu 1944 roku, posłuszny
znanemu rozkazowi ,,Bora", wraz z kilkunastu kolegami podjąłem próbę marszu na
pomoc Warszawie. Dziś zdaję sobie sprawę z tego, że próba taka (przemarsz
skryty znad źródeł Kotwy poprzez Niemen, front i Wisłę) była pomysłem wprost
chimerycznym. Fakt jednak, iż taką próbę podjęliśmy, wymownie świadczy o
naszych ówczesnych nastrojach. Moim ówczesnym postępowaniem, podobnie jak i
postępowaniem bardzo wielu "akowców", kierowała jedna zasada: absolutne i ślepe
posłuszeństwo złożonej przysiędze. Z biegiem czasu, ale zbyt późno zdałem sobie
sprawę z tego, że ślepa wierność żołnierska, będąca w zasadzie zjawiskiem
normalnym i pozytywnym w ówczesnych skomplikowanych i trudnych warunkach
politycznych przyniosła szkody. Gdyby AK wileńska masowo wstąpiła do Wojska
Polskiego — fakt ten usunąłby moc trudności z drogi odradzającego się
Państwa, a może nawet skłonił premiera ówczesnego rządu londyńskiego
do podpisania układu w Moskwie już w roku 1944. Stało się inaczej i rozbitki
z AK wileńskiej walnie zasiliły polskie „podziemie", zarówno to dawne
podziemie z 1945 r. jak i to działające od chwil ostatnich. Ten nasz "wkład"
w nową rzeczywistość polską inaczej niż bardzo ujemnie oceniony być nie
może. Z poglądem, w powyższym zdaniu wyrażonym, zgodzić się musi każdy, kogo
stać na obiektywne myślenie. Niestety, na myślenie takie nie stać było
widocznie tych, których decyzje kierowały naszymi czynami a nawet dysponowały
naszym życiem, tzn. rząd londyński. Pozwalał on sobie w dalszym ciągu na luksus
bezmyślności. My zaś w dalszym ciągu uważaliśmy wierność przysiędze za wartość
absolutną. Postępując w myśl tych wytycznych we wrześniu 1944 r. uciekłem
z oddziału WP (dokąd zostałem skierowany po zatrzymaniu przez władze
radzieckie), a w końcu października na kolonii koło wsi Kituryki zgłosiłem
się do oddziału (5 Brygada Wileńska AK) rotmistrza „Łupaszki". Rozumiem dziś
doskonale, że zarówno dobro kraju, jak i moje własne wymagało innego sposobu
postępowania. Moje właściwe miejsce było nie "w lesie", lecz w którymś z pułków
piechoty. Że się tak nie stało tego wielokrotnie później żałowałem. Wstąpiwszy
do oddziału „Łupaszki" nie zmieniłem bynajmniej swoich politycznych zapatrywań.
W dalszym ciągu oczekiwałem zawarcia kompromisu, czyli układu ze Związkiem
Radzieckim oraz utworzenia jednego, przez wszystkich uznawanego, rządu
polskiego. W czasie ówczesnych i późniejszych wielokrotnych rozmów z Łupaszką
dawałem wyraz swemu przekonaniu, że wszystko skończy się nie wojną, lecz
kompromisem. Starając się odgadnąć pobudki, jakimi się Londyn w swym
postępowaniu kierował sądziłem, iż fakt posiadania w kraju oddziałów zbrojnych
i możność wydania im rozkazu zaprzestania akcji i rozwiązania się będzie w ręku
tegoż "Londynu" atutem w przetargach politycznych. Nie przewidywałem, iż
utrzymanie w kraju "podziemia" było działaniem w ogóle bezkoncepcyjnym.
Zanim przejdę do omawiania moich stosunków z Łupaszką winienem poczynić jeszcze
nieco uwag, wyjaśniających mój ówczesny sposób postępowania. Tak więc „do lasu"
nie zaprowadziła mnie bynajmniej niechęć do sojuszu ze Związkiem Radzieckim,
ani kwestia kresów wschodnich. Program reform gospodarczych i społecznych PKWN
nie był mi szczegółowo znany, zresztą i przed wojną i podczas niej byłem
zwolennikiem głębokich reform. Powrót do stanu rzeczy panującego u nas przed
rokiem 1939 — to nie był mój ideał. Stwierdzić więc wypadnie jedno, iż sposób
i kierunek mojej ówczesnej działalności wynikał z tego, iż określały ją nie
względy rozumowe i logiczne lecz imponderabilia. W ówczesnym moim
położeniu, czyli w położeniu człowieka żyjącego na stopie nielegalnej,
kryjącego się po lasach itp. względy te i uczucia szczególnie silnie grały.
O zasadzie wierności przysiędze już pisałem. Dołączał się tutaj jeszcze
jeden wzgląd: obawa przed posądzeniem o tchórzostwo i karierowiczostwo.
Wiedziałem, iż moi koledzy z AK trwają w konspiracji i działają.
Pamiętałem, że moi dowódcy z Wileńszczyzny i wielu kolegów są internowani. To
wszystko stwarzało duże opory natury uczuciowej. Zdaję sobie sprawę, iż nie są
to rzeczy, które by mogły tłumaczyć postępowanie człowieka działającego pod
względem politycznym konsekwentnie. Niemniej jednak faktem jest, iż obiektywne
warunki, cały klimat psychiczny, w którym spędziłem trzydzieści kilka lat
życia, kierunek zainteresowań (humanistyka, literatura, historia) ukształtowały
mnie w sposób ułatwiający prymat imponderabiliów. Trzeba było długiego czasu i
wielu przemyśleń, by z tego rodzaju nastawieniem wzią

[hanys_hans]

D.C.

Trzeba było długiego czasu i wielu przemyśleń, by z tego rodzaju nastawieniem
wziąć rozbrat. Stwierdzam
zresztą, że resztki moich ówczesnych uczuć wpływały na moje postępowanie aż do
ostatnich czasów, co się wyraziło w podtrzymywaniu znajomości z Łupaszką i
Lucjanem Minkiewiczem ("Wiktor"). Trzeba było — niestety — dopiero więziennych
przemyśleń, by ostatecznie pojąć jaka jest różnica pomiędzy realizmem
politycznym a sentymentalizmem i obawami przed posądzeniem o bojaźliwość.
Do tego wszystkiego dołączało się dotkliwe, a gnębiące szerokie masy
"akowców" poczucie krzywdy. Wiem, że polityka "góry" AK jest rozmaicie
oceniana (i ja też mógłbym wysunąć bardzo poważne zarzuty). Ale "doły"
AK niewątpliwie kierowane były względami jak najbardziej pozytywnymi.
Tymczasem położenie nasze było nadal niekorzystne. Prawdą jest, że
wyciągnięcie ręki do masy „akowców" przez rząd stało się możliwe dopiero
po utworzeniu Rządu Jedności Narodowej. Trudno oczekiwać od dowolnego ustroju
tego, by pozwalał na swobodę działalności organizacji,
wykonującej rozkazy wroga tegoż ustroju. Te niewątpliwe prawdy można
jednak zrozumieć i ocenić dopiero ex post z perspektywy czasu. Podówczas
zaś owocował istniejący stan rzeczy, który wynikał z fałszywej i błędnej
polityki naszej „góry", a odbijał się na dobru kraju, tudzież m.in. na
"akowskiej" skórze. Dla mnie osobiście, jako dla człowieka wysoko ceniącego
swobodę poglądów i słowa, ważna była obawa, że nowy ustrój zechce odgórnie,
niejako w sposób totalny, narzucać krajowi marksizm wykluczając "z obiegu" inne
ideologie. Pamiętam, iż istną rewelacją była dla mnie powzięta dopiero w
drugiej połowie 1945 r. wiadomość o tym, że w Krakowie wychodzi "Tygodnik
Powszechny". Fakt utrzymania się tego pisma skłonił mnie do zmiany i rewizji
wielu dotychczasowych zapatrywań. W ogóle brak rzetelnej informacji o tym, co
się dzieje w Polsce i świecie, hermetyczne prawie odcięcie od życia
kulturalnego i społecznego, zaważyły bardzo w sposób wybitnie ujemny na moich i
naszych losach. Przechodzę do omówienia moich stosunków z Łupaszką. Nie znałem
go przedtem, słyszałem jedynie o nim, jako o jednym z głośniejszych dowódców
partyzantki AK na Wileńszczyźnie. Łupaszką operował w rejonie odległym
od miejsca postoju sztabu — dlatego też nie spotkaliśmy się. Zgłosiłem się do
niego właśnie (w październiku 1944 r.), ponieważ był to jedyny oddział (a
raczej szczupła resztka oddziału), który przedostał się na zachód od granicy
i działał w okolicy, w której i ja się znajdowałem (rejon Krynki-Jałówka).
Łupaszką przyjął mnie początkowo z pewną rezerwą. Zresztą do końca
naszego współdziałania nie przestał mi zarzucać, iż jestem zanadto "typowy
inteligent", a za mało oficer. Moje walory zwyżkowały w jego oczach
wtedy, kiedy się dowiedział, że jestem z wykształcenia historykiem i że
pióro nie jest mi obce (powody tego stanu rzeczy wyjaśnię nieco niżej).
Zaufanie jego i wdzięczność pozyskałem wtedy, kiedy — na jego rozkaz
— odszedłem wraz z oddziałem do Puszczy Białowieskiej, gdzie — w bardzo
ciężkich warunkach — spędziłem koniec listopada i grudzień.
Spędziwszy wraz z Łupaszką — odliczając przerwy — jakieś dziewięć
miesięcy czasu, wyrobiłem sobie o nim następującą opinię. Jest to człowiek
całkowicie i bez reszty urobiony przez warunki, w jakich wzrósł. Pochodzi,
o ile się mogłem zorientować, z rodziny dość zamożnej. Po ukończeniu
gimnazjum poszedł do kawalerii. Ta ostatnia okoliczność posiada znaczenie
decydujące. Żywił ogromny kult dla tradycji kawaleryjskiej, w jednej z rozmów
oświadczył mi, że po wojnie będzie służył znowu w kawalerii i w żadnym
innym rodzaju broni. Nie sądzę, nie mam na to dowodów, by Łupaszką
posiadał jakiś wyrobiony światopogląd polityczny. Kierował się w swym
postępowaniu zasadą absolutnej wierności rządowi londyńskiemu, tudzież
zasadą „apolityczności" wojska (w znaczeniu przedwojennym). Moje z nim
rozmowy na tematy polityczne nie prowadziły do uzgodnienia poglądów.
Różniliśmy się zarówno w ocenie polskiej rzeczywistości przedwojennej,
jak i w poglądach na przyszłość. On stał niezachwianie na stanowisku, że
wojna anglosasko-radziecka jest nieunikniona, ja utrzymywałem, że nic
z tego nie będzie i że nastąpi kompromis. W ogóle dyskusje te miały
charakter jałowej (tak w tekście — A.G.) i do żadnych rozumnych
rezultatów nie prowadziły. Jest faktem, że Łupaszką — pomimo swej surowości dla
podwładnych i nieraz gwałtowności — wywierał na nich coś w rodzaju uroku. Jego
ludzie szli za nim wiernie i ufali mu. On zresztą wymagał od podkomendnych nie
tylko ślepego posłuszeństwa, lecz i bezgranicznego zaufania w to, że
dowódca ma zawsze rację. Jego cechy osobiste: jest to człowiek bardzo odważny,
skłonny do dużych poświęceń. Już ku końcowi 1944 r., a zwłaszcza później nerwy
miał w strzępach. Potrafił przechodzić od wybuchów szalonego gniewu — do
publicznego płaczu. Absolutny brak obiektywizmu i to zarówno w ocenie
rzeczywistości, jak i w stosunkach z ludźmi. Bardzo bezwzględny, a w gniewie
skłonny do okrucieństwa. Dowódca niewątpliwie zdolny. Poważną pracę umysłową
ceni — u innych. Podczas naszej współpracy Łupaszka jeszcze trzymał się w
ryzach. Bądź co bądź unikał niepotrzebnych akcji, powściągał wyskoki por.
Zygmunta dowódcy I szwadronu. Ostatecznie wydał zakaz akcji. W czasach
późniejszych — o ile mi wiadomo — działalność jego utraciła wszelkie
cechy umiaru. W czasie przesłuchań powiedziano mi o wypadkach dzikiego
okrucieństwa (rozdarcie człowieka końmi). W czasie mego pobytu w oddziale,
który to okres nie był wcale idylliczny, takie wypadki się jednak nie
zdarzały (wiadomo mi, że w 1945 r. por. Zygmunt dopuścił się sadyzmu
w stosunku do dwu żołnierzy radzieckich, nie złożył jednak o tym
meldunku, o fakcie tym dowiedziałem się pośrednio, już będąc samym).
Stwierdzam, że nigdy nie zgodziłbym się służyć w oddziale, który dopuszcza się
takich rzeczy, jak powyżej wspomniany wypadek. Jednocześnie
przyznaję, iż "podziemie" w sposób nieunikniony musiało się aż do tych
granic zdegenerować. Ku końcowi swego pobytu w lesie bardzo wyraźnie
odczuwałem stopniowy zanik hamulców moralnych. Żywię prawdziwą wdzięczność dla
tego nie znanego mi żołnierza, który mnie w czasie nocnej strzelaniny trafił z
karabinu. Odniesiona rana bowiem wytrąciła mnie z oddziału, co w połączeniu z
radami przyzwoitych ludzi pozwoliło mi wyjść z lasu. Pragnąc obiektywnie
naświetlić motywy postępowania Łupaszki (mające przecież niewątpliwy wpływ na
losy oddziału, a więc i moje własne) muszę wspomnieć o jeszcze jednej rzeczy.
Jest nią bardzo silnie występująca u niego i innych znanych mi partyzan-
tów i konspirantów żądza rozgłosu, sławy. Dlatego właśnie osoba moja,
historyka umiejącego pisać, stawała się cenną i pożądaną. Łupaszka
wielokrotnie mi powtarzał, iż chciałby, aby powstała historia jego brygady.
To w znacznej mierze tłumaczy moją pozycję w oddziale tudzież uporczywe
dążenie do utrzymania ze mną kontaktu. Początkowo istotnie myślałem
o możliwości napisania takiej pracy, gdyż nęciły mnie bogactwo, egzotyka
i romantyka tematu. Zająwszy się jednak poważnie publicystyką doszedłem rychło
do wniosku, iż są rzeczy stokroć ważniejsze i pożyteczniejsze, niż dzieje
leśnego oddziału. Jeślibym o nim kiedy pisać miał, to już tylko
„ku przestrodze potomnych".
W oddziale Łupaszki pełniłem funkcję adiutanta, a ku końcowi — w lip-
cu — zrobił mnie on swoim zastępcą. Motywów tej decyzji nie podał, ale
domyślam się ich. Ówczesna nasza sytuacja (było to już po ostatecznym
upadku rządu londyńskiego) była nadzwyczaj trudna i Łupaszka sądził
widocznie, iż w razie czego moja ewentualna decyzja może być trafniejsza
od decyzji poprzedniego zastępcy, por. „Zygmunta".
Niemal przez cały czas mego pobytu w oddziale Łupaszka trzym

[hanys_hans]

Niemal przez cały czas mego pobytu w oddziale Łupaszka trzymał mnie
przy sobie, w znacznej mierze dlatego, iż mu z tym było wygodnie. Siłą
rzeczy wytworzyła się więc między nami pewna forma zażyłości. O ile mogę
wnosić traktował on tę rzecz znacznie poważniej, niż na to zasługiwała. Ja
ze swej strony zdawałem sobie sprawę z różnic psychicznych i poglądo-
wych, zachodzących między nami. Rozumiałem doskonale, iż w warun-
kach normalnych nie zeszlibyśmy się z sobą nigdy, ponieważ zapatrywania
nasze, zainteresowania i zamiłowania rozchodziły się. Nasz kontakt i zaży-
łości były właściwie wynikiem koniunktury. Zresztą nawet i wtedy raziły
mnie takie cechy jego postępowania, jak brak obiektywizmu, egocent-
ryzm i bezwzględność.
Jeśli chodzi o moją pozycję w oddziale, to zdawałem sobie sprawę z tego,
iż jestem powszechnie lubiany. Traktowałem ludzi po ludzku — to była
przyczyna. Wiedziałem jednak, że oddział nie posiada nadmiernego zaufa-
nia do moich umiejętności dowodzenia partyzantami, panowała też ogólnie
przyjęta opinia, iż jestem zbyt „miękki". Zarobiłem sobie na tę opinię
jeszcze w Puszczy Białowieskiej, kiedy to razu pewnego puściłem wolno
i bez żadnej szkody gajowego, który nieoczekiwanie wykrył obecność
oddziału. Orientowałem się, że moi podwładni są zdania, iż „bezpieczeńst-
wo oddziału" wymaga śmierci tego człowieka. Postąpiłem wbrew tej
regule. Zresztą i później zdarzało mi się „grzeszyć" przeciwko regułom
partyzanckiej bezwzględności.
Tak więc byłem w oddziale osobistością lubianą, ale nie byłem człowie-
kiem sztandarowym. Ludzie szli za Łupaszką, który posiadając cechy
urodzonego dowódcy, wywierał na nich silny urok.
Pamiętam jeden (i zresztą jedyny) wypadek szerszej dyskusji politycz-
nej, która pozwoliła mi zorientować się, iż jestem w swych poglądach
odosobniony. Wygłosiłem mianowicie tezę, iż w przyszłości w Polsce
o pozycji człowieka winny decydować jego walory i zdolności nie zaś żadne
„zasługi". Przeciwko temu twierdzeniu utworzył się wspólny front moich
słuchaczy, utrzymujących, że pierwszeństwo „zasłużonym". Była to zresz-
tą postawa dość w „podziemiu" rozpowszechniona.
W ogóle skład osobowy i nastawienie oddziału były tego rodzaju, że moje
„inteligenckie" zainteresowania i poglądy nie mogły mieć waloru. Jedyną
osobą, z którą naprawdę lubiłem rozmawiać była siostra sanitarna „Ewa",
była studentka prawa i kobieta, którą „w lesie" trzymało jedynie uczucie
do Łupaszki. Oprócz niej mógłbym jeszcze wymienić Lucjana Minkiewicza
i jego obecną żonę, siostrę „Danutę", ale z nimi stykałem się rzadziej.
Pomimo tych zastrzeżeń stwierdzam, iż pewne więzy zażyłości wy-
tworzone w chwilach dla nas bardzo ciężkich — istniały. Zwłaszcza
sympatia okazywana mi stale przez Łupaszkę i wyżej wspomniane osoby
miała dla mnie charakter jak gdyby „wiążący".
W końcu lipca, czy też na początku sierpnia 1944 r. na własną prośbę
poszedłem z por. „Zygmuntem" i „Młotem" na zachód, za Bug. Zamierzali-
śmy dojść aż za Wisłę. Łupaszce powiedziałem, iż chcę się trochę „przewie-
trzyć" i mieć urozmaicenie. Nie podałem mu jednak istotnych motywów,
którymi były: brak ufności do jego opinii, tudzież posiadanych wiadomości
i chęć zdobycia informacji o istotnym położeniu kraju. Zaraz na początku
tej wyprawy zostałem ranny.
Był to wypadek dla mnie osobiście bardzo pomyślny. Odłączyłem się od
oddziału, miałem czas na myślenie. Nie twierdzę wcale, iż już wtedy za
jednym zamachem całkowicie się zmieniłem. Trzeba było dłuższego czasu,
by ucichły wzburzone uczucia, a zwłaszcza, by ustało ,,leśne" rozjątrzenie.
Pomimo to mogę stwierdzić, iż już wtedy dojrzała we mnie decyzja wyjścia
z „podziemia" na stopę legalną. Myślałem o tym, by móc poświęcić się jakiejś
formie działalności publicznej. Nie wyobrażałem sobie, po tak burzliwym
okresie życia, spokojnego osiądnięcia na posadzie. Dziś przyznaję, iż potrzeb-
ny mi był wówczas dłuższy okres psychicznej rekonwalescencji. Przypusz-
czam, że nie ma człowieka, który by wyszedł z „lasu" bez normalnych
okaleczeń, których kuracja wymaga czasu. Stwierdzam z naciskiem, iż
rozpoczynając w r. 1946 działalność publicystyczną, nie miałem absolutnie
zamiaru kontrolowania (tak w tekście — A.G.) założeń „podziemia". Ale
zdaję sobie sprawę, że podówczas nie wyleczyłem się jeszcze zupełnie
z owego „rozjątrzenia", co — w połączeniu z wrodzonym temperamentem
publicysty — kazało mi szukać wyżycia się przede wszystkim w polemice.
Z biegiem czasu dopiero, wskutek wpływu nowego środowiska, tudzież
kontaktu z rzeczywistością, zacząłem się zajmować poważniejszymi for-
mami publicystyki, jak np. reportaż lub spokojny artykuł polityczny.
Powracam jeszcze do spraw 1945 r. Bardzo poważnym motywem, który
mi „podziemie" zbrzydził, były wiadomości o postępującym bardzo szyb-
kim rozkładzie tegoż "podziemia". Działy się rzeczy obrzydliwe, kiedy to
poszczególni dowódcy i „siatkowcy" zabiegali przede wszystkim o to, by
zabezpieczyć swój osobisty los, częstokroć bez względu na krzywdę ich
dotychczasowych podwładnych. W tym też czasie miałem możność czytywania
(nieregularnie) prasy, co mi pozwoliło ocenić położenie polityczne i uznać, że
wszystko, co robiliśmy przez ostatni rok było błędne, niepotrzebne, szkodliwe.
Z Łupaszką widziałem się w 1945 r. ostatni raz we wrześniu, we wsi
Wyszonki nad Niemnem, dokąd przywiózł mnie trzyosobowy patrol.
Łupaszką powrócił wtedy z ostatniej koncentracji oddziału, przebrał się
w ubranie cywilne i oświadczył mi, że resztki oddziału likwidują się, a on
sam wyjeżdża na zachód. Mówił też, iż "na wypadek potrzeby" odnajdzie
mnie, wyda rozkazy do "dzieci Łupaszki". Puściłem to mimo uszu,
ponieważ nie sądziłem, by "podziemie" mogło odżyć. Jak się okazało
popełniłem błąd zasadniczy, "podziemie" jednak odżyło. W tym też czasie doszło
pomiędzy nami do pewnej scysji. Łupaszką przywiózł mi wiadomość, iż zostałem
mianowany kapitanem. Oświadczyłem na to: "kapitan nie istniejącej armii", co go
bardzo uraziło. Nie chcąc prowokować dodatkowej awantury, a także biorąc pod
uwagę życiową konieczność zerwania kontaktu z dotychczasowym otoczeniem, nie wy-
wnętrzałem się przed nim zbytnio. W każdym razie dałem mu do zrozumienia, iż
pragnę poświęcić się legalnej działalności publicznej. Przypominam sobie
dokładnie, że mówiłem o tym "Ewie", która dla Łupaszki niemiała tajemnic.
Przyznaję, że popełniłem wtedy ogromny błąd. Należało bowiem postawić sprawę
twardo i zdecydowanie, wykładając "na stół" wszystkie argumenty. Nie wierzę
dziś, by moje perswazje odniosły skutek, ale mógłbym przynajmniej sobie
powiedzieć, że zrobiłem, co należało. Niestety zanadto ufałem podówczas logice
faktów, nie biorąc pod uwagę, że nie wszyscy się z tą logiką liczą.
Już po odjeździe Łupaszki i „Ewy" wyjechałem z Wyszonek niepostrzeżenie.
Później, w Krakowie, Lucjan Minkiewicz powiedział mi nie bez
złośliwości: tak sprytnie zatarłeś za sobą ślady, żeśmy ich odnaleźć nie
mogli. Muszę tu zaznaczyć, iż w pracy publicystycznej zacząłem używać
pseudonimu także i dlatego, by odciąć się od ewentualnego kontaktu
z dawnym swym otoczeniem. Rzeczywiście też miałem spokój aż do kwietnia. Już
wtedy dałem się poznać jako publicysta i Łupaszka, odnalazłszy jednak moje
ślady, przysłał mi łącznika z rozkazem powrotu do oddziału. „Rozkazu" tego nie
wykonałem. Pod koniec 1946 r. przyjechał do Krakowa, przywożąc poważnie chorą
psychicznie żonę i syna Lucjan Minkiewicz. Dowiedziałem się podówczas,
co przedtem nie było mi wiadome, iż jest on rodzonym bratem mej
koleżanki uniwersyteckiej i sąsiadki w Krakowie, p. Janiny Oszywowej (z
domu Minkiewicz). Ten fakt spowodował, że spotykaliśmy się dosyć często,
ponieważ w domu pp. Oszypów bywałem, a nawet przychodziłem tam
regularnie w poniedziałki lub piątki, ponieważ korzystałe

[hanys_hans]

D.C.

Oszypów bywałem, a nawet przychodziłem tam
regularnie w poniedziałki lub piątki, ponieważ korzystałem z ich łazienki
(w moim mieszkaniu łazienka była zepsuta).
Lucjan Minkiewicz, używający własnego nazwiska, zamieszkiwał początkowo w
Zakopanem, później we Wrocławiu. Podczas pierwszych spotkań zrobił na mnie
wrażenie człowieka zupełnie rozczarowanego do "podziemia" i zgnębionego
nieszczęściem żony wynikłym niewątpliwie z warunków ich życia. Powiedział mi
wprost, że dopóki istniała AK wiedział, czego "podziemie" chce, teraz zaś (rok
1946) nie wie. Ufałem, że Minkiewicz — o którego działalności w 1946 r.
wiedziałem z gazet — powróci do życia legalnego, korzystając z amnestii, o
której już było słychać. W każdym razie ja sam, wymownie wspomagany przez pp.
Oszypów, nie ukrywałem przed nim swej opinii, że z działalnością podziemną w
Polsce trzeba definitywnie kończyć. W tym miejscu winienem wyjaśnić kwestię,
dlaczego ja sam nie ujawniłem się. A więc przede wszystkim sądziłem, że muszą
się ujawnić ci, którzy w dalszym ciągu aktualnie uprawiają robotę podziemną. Ja
z nią zerwałem w roku 1945. Przyznaję, iż bardzo źle zrobiłem poprzestając na
własnej opinii, a nie radząc się jakiegoś prawnika. Drugi wzgląd był natury
specjalnej. Chodziło mi o to, iż prasa rozgłosi, że ujawnił się redaktor
"Tygodnika Powszechnego" nie podając, iż chodzi o sprawy 1945 r. Bałem
się, że skompromituję swoje środowisko. Prawda, że moje obecne położenie
kompromituje je jeszcze bardziej, ale podówczas nie mogłem tego przewidzieć. Z
Łupaszką się nie widywałem, a co do Minkiewicza — to jednak ufałem, że się
ujawni. W każdym razie postępowaniem moim kierowała wcale nie nieufność w
stosunku do władz. W przeciwnym bowiem razie nie radziłbym Minkiewiczowi
ujawniać się. Tymczasem radziłem nie tylko jemu, lecz również "Koryckiemu" (b.
komendant obwodu Bielsk Podlaski, nazwiska nie znam), którego spotkałem w
Warszawie, na ul. Marszałkowskiej w 1947 r., jeszcze w okresie ujawniania się.
Przyjechał on do stolicy, myśląc o ujawnieniu się i pytał mnie o radę.
Wyłożyłem mu swój pogląd i namawiałem do ujawnienia. Czy z rady tej
skorzystał, tego nie wiem, przypuszczam, że tak. Od Lucjana Minkiewicza
wiedziałem ogólnikowo, iż w Białostockiem ukrywa się — unikając akcji
— „Młot" z pewną szczupłą, nie znaną mi liczbą ludzi. Moje rady dotyczące
ujawnienia się obejmowały i ich także. Na wiosnę 1947 r. (w każdym razie przed
czerwcem) zaszedł do mnie Lucjan Minkiewicz, zapraszając do siostry. Poszedłem
tam i nieoczekiwanie zastałem Łupaszkę. Przywitaliśmy się, on się rozpłakał. W
domu pp. Oszywów przebywaliśmy krótko, nie separując się od otoczenia. Nie
wypytywałem Łupaszki o nic, on też mnie nie informował. Powiedział
tylko, że jest dla mnie odprawa pieniężna z 1945 r. Grzecznie, ale stanowczo
odpowiedziałem, iż pieniędzy nie wezmę. Faktycznie żadnych pieniędzy mi
nie dał i więcej już nie proponował. Łupaszką interesował się moim losem
osobistym, pytał, czy mi za „brykanie" w prasie nic nie grozi. Zapewniłem,
że nie. Powiedział mi, że jedzie na Śląsk, gdzie zamieszka na wsi u "Or-
szaka" (dawny członek oddziału, podoficer, nazwisko Wacław Beynar, nie
jest moim krewnym) i bardzo prosił, żebym go odwiedził. Prosił mnie też,
bym się dowiedział o możność bezpłatnego umieszczenia w jakiejś szkole
chłopca z oddziału, "Mięcia" (Mieczysław Abramowicz), który się ujawnił.
Możności takiej nie znalazłem. Wkrótce wyszliśmy z domu pp. Oszywów
wraz z Lucjanem Minkiewiczem. Poszliśmy na Wawel, potem do miodosytni na Rynku
i do restauracji na Gołębią. Rozmawialiśmy o rzeczach obojętnych, przypominam
sobie wymianę zdań na temat zdrowia żony Minkiewicza. Nazajutrz przyszedłem
jeszcze na dworzec PKS, skąd Łupaszką odjeżdżał autobusem. Ponowił on swą
prośbę o odwiedziny. W końcu czerwca 1947 zostałem znowu wezwany (o ile pamiętam
telefonem — byłem w redakcji) do pp. Oszypów, gdzie zastałem Łupaszkę i Ewę.
Dowiedziałem się, że wyjechali od „Orszaka", którego poszukiwała MO i jadą do
Zakopanego. Znowu nalegali na moje odwiedziny. Niemal od razu wyszliśmy z domu
pp. Oszypów i przeszliśmy tylko przez ul. Zwierzyniecką. Oni szli po sprawunki,
mnie spieszyło się do redakcji. W drugiej połowie 1947 r. otrzymałem znowu
telefon, przyszedłem do pp. Oszypów i zastałem Łupaszkę. Powiedział mi, że
jedzie w sprawach rodzinnych dowiedzieć się o losie córki. Czynił mi wyrzuty,
że go dotąd nie odwiedziłem. Rozmawialiśmy bardzo niedługo, bo musiałem wracać
do pracy. Jak wynika z powyższego przedstawienia sprawy, nie byłem stroną
szukającą kontaktu i spotkania. Ponieważ spotkania nasze odbywały się
w domu pp. Oszypów, obowiązkiem moim jest zaznaczyć, iż i oni sobie
wizyt Łupaszki nie życzyli, a kompromitacja ich domu obciąża sumienie
Lucjana Minkiewicza tudzież Łupaszki, którzy powinni sobie zdawać
sprawę, że kompromitują ludzi niewinnych. Wiadomo mi z pewnością, że
pp. Oszypowie działalność podziemia oceniali ujemnie. Jeśli o mnie chodzi nie
byłem rad ze spotkań z Łupaszka, ponieważ oznaczało to przekreślenie moich
planów odcięcia się od przeszłości. założenie (tak w tekście — A.G.) moje było
kłopotliwe. Ostatecznie, gdybym zobaczywszy Łupaszkę odwrócił się i wyszedł,
czyn taki może byłby jaskrawą demonstracją, lecz sprawy by nie rozwiązywał.
Pozostawałoby bowiem faktem, że Łupaszkę widziałem i wiem gdzie był.
Rozwiązaniem sprawy właściwym w obliczu prawa byłby meldunek do władz.
Wyznaję otwarcie, że o takiej możliwości nawet nie pomyślałem. Dlaczego
tak było? Istotnym wytłumaczeniem jest tylko to, o czym wspominałem na
początku tego pisma, a mianowicie takie, a nie inne ukształtowanie mojej
psychiki, które rozstrzygająco wpływa na decyzję. Zastanawiając się dziś
nad tą kwestią sądzę, że mógłbym może przełamać te opory psychiczne,
gdybym stwierdził, że ktoś szykuje się do działalności godzącej wprost
w dobro Polski. W konkretnym wypadku Łupaszki nie znałem (i nie znam
do dziś) jego ówczesnych powiązań, zakresu działalności itp., uważałem go
zaś za żałosnego rozbitka życiowego, którego plany życiowe są co najmniej
mętne. Wiedziałem, iż liczy się z groszem, chociaż zasadniczo cechuje go
„szeroki gest". W ogóle nie domyślałem się, że może uprawiać wywiad,
ponieważ 1) miał mało pieniędzy, 2) uważam go za człowieka intelektualnie
niezdolnego do takiej pracy, 3) za czasów naszej współpracy wywiadu nie
uprawialiśmy. Konkretyzując raz jeszcze stwierdzam, że meldunku nie
złożyłem. Taki już jestem, że tego nie potrafię. W czasach późniejszych
Łupaszka wielokrotnie przysyłał listy z zaproszeniami. W listach tych
znajdowały się wyraźne aluzje do tego, że ja się boję go odwiedzić. I z tego
właśnie powodu postąpiłem w sposób wybitnie nielogiczny i niemęski. Odwiedziłem
go mianowicie w Zakopanem, w lutym lub marcu 1948 r. Postępku tego nie tylko
żałuję, ale się wstydzę, jako dowodu ulegania sentymentom. Rozmowa moja z
Łupaszka dotyczyła spraw polityki ogólnej. Akurat wtedy toczyła się znana
polemika radiowa pomiędzy ZSRR a USA. Łupaszka uważał to za znaczne pogorszenie
stosunków i wróżył wojnę jeszcze na bieżący rok. Ja obstawałem przy swej tezie
o tym, że wojny nie będzie, tudzież przy konieczności zachowania w Polsce
spokoju. Nie argumentowałem zbyt ostro, ponieważ wiedziałem, że się to na nic
nie przyda. Łupaszka bowiem należy do tego typu ludzi, którzy zawsze wierzą, że
nastąpi to właśnie, co oni sami uważają za korzystne. Zresztą Łupaszka znał
moje poglądy. Na pewno mówił o nich Minkiewicz. Czytywał też moje artykuły.
Rzecz charakterystyczna, że nie atakował ich i nie zbijał argumentów
politycznych (chociaż inne artykuły, jak np. „Gest kucharki" bardzo
kwestionował). Moim zdaniem pogodził się z faktem, że się w zapatrywaniach
polemicznych różnimy, a nie chciał „psuć stosunków". Łupaszka absolutnie nigdy
nie n

[hanys_hans]

D.C.

Łupaszka absolutnie nigdy nie namawiał mnie do napisania czegoś w ten czy inny
sposób. Zresztą jest to człowiek całkowicie do pracy jak inspirowanie
publicystów intelektualnie niezdolny. Ze swoich przeżyć w czasach po 1945 r.
opowiadał mi o swojej bytności
na bunkrach Goeringa (czy Hitlera) na Mazurach. Rozmawialiśmy też o zdrowiu
żony Minkiewicza. Uderzyło mnie, że Łupaszka dopiero wtedy wykrył, iż osoba ta
jest psychicznie chora, co — moim zdaniem — od początku było jasne.
Bawiłem u Łupaszki przez wieczór, przenocowałem i rano odjechałem.
Więcej go już nie widziałem i gdzie ostatnio mieszkał — nie wiem.
Z Lucjanem Minkiewiczem od czasu jego zamieszkania we Wrocławiu
widywałem się rzadziej. Tutaj zauważyłem jak gdyby pewne oziębienie
stosunków, wynikające może z różnicy poglądów. W kwietniu i maju br. bawiłem w
Białostockiem na podróży reportażowej (rezultatem jej były artykuły „Miasteczko
na piachu", "Jednym płucem", "Barwy ginącej puszczy"). Wtedy to stwierdziłem z
przerażeniem, że Bug jest obsadzony przez wojsko, a od przygodnych rozmówców
dowiedziałem się, że gdzieś — podobno w Siedleckiem — były walki, a za
„Młotem" wiszą listy gończe. Wiadomość ta wstrząsnęła mną, czemu dałem
wyraz w liście do redakcji, pisząc, że mój dawniejszy artykuł „Pozory
i konieczności" był potrzebny, konieczny i całkowicie bezskuteczny.
Postanowiłem przy najbliższej okazji z całą brutalnością powiedzieć
Minkiewiczowi, co o tej „robocie" myślę i zażądać powtórzenia mej opinii
Łupaszce. Okazja taka nie zdarzyła mi się już. Zdarzyła mi się za to inna
okazja pogłębienia i utrwalenia poglądów w tej mierze. Ostatnio za-
stanowiłem się nad tym, o czym poprzednio nie myślałem, bo nie wiedzia-
łem ilu Polaków siedzi w więzieniu za sprawy polityczne. A przecież nikt
nie siedzi bez przyczyny. Doszedłem do wniosku, że obowiązkiem każdego
prawdziwego patrioty, a zwłaszcza tych, którzy posiadają jakikolwiek
wpływ na opinię publiczną, jest przeciwstawić się temu istnemu misty-
cyzmowi konspiracji i cierpiętnictwa, kultu „męczeństwa", który w Polsce
niewątpliwie istnieje, a na którym żerują rozmaite agentury. Byłoby
ogromnie pożyteczne, gdyby Episkopat Polski udało się nakłonić do
podobnej wypowiedzi. Staranie o to jest obowiązkiem ludzi z obozu
katolickiego. Gdyby owo polskie „liberum conspiro" udało się prze-
zwyciężyć — automatycznie znikłyby liczne trudności i zadrażnienia
i kwestia budowy zaufania pomiędzy rządem a orientacjami w ten czy inny
sposób legalnie opozycyjnymi stałaby się łatwiejsza.
W związku z tym zadaję sobie samemu poważne pytanie, czy ja sam
starałem się w tej mierze spełnić swój obowiązek. Wielokrotnie wy-
stępowałem przeciwko „polityce odruchów", wskazywałem na koniecz-
ność sojuszu z Rosją, napisałem dwa artykuły („Nie wolno", „Pozory
i konieczności") wymierzone wprost w konspirację. Sądzę, że nie było bez
pożytku, jeśli tysiące księży polskich dowiedziało się, że organ Kurii
Krakowskiej jest przeciwny konspiracji. Jednakże uważam, że zdziałałem
w tej mierze stanowczo zbyt mało. Sprawa jest arcypoważna i powinna
stanowić stałą troskę tych, co wpływają na kształtowanie się opinii
publicznej. Niestety, mój własny brak zdecydowania pozbawił mnie moż-
liwości pracy dla realizacji wyżej określonego celu.
Kwestia ostatnio poruszona w sposób konieczny wymaga, bym szerzej
przedstawił swoje poglądy polityczne. Jestem z wykształcenia history-
kiem, z zawodu publicystą. Te fakty wpłyną na dobór argumentów,
którymi zamierzam operować. Należę do obozu katolickiego. Powstaje
więc problem poglądów na możliwość znalezienia modus vivendi pomię-
dzy ustrojem a katolicyzmem. Nie zamierzam szerzej rozwodzić się nad tą
kwestią, ponieważ nie jestem ani moralistą ani teologiem i zgłaszanie
odpowiednich dezyderatów nie należy do mnie. Wyrażę natomiast swój
pogląd, że znalezienie takiego modus vivendi jest całkowicie możliwe na
zasadzie wolności wiary, kultu, głoszenia ideologii katolickiej, swobód
organizacyjnych oraz wzajemnego rozgraniczenia kompetencji. Ostate-
cznie jest prawdą niesporną, że Kościół w czasie swego dwutysiącletniego
trwania działał w bardzo rozmaitych warunkach historycznych i ustrojach
społeczno-gospodarczych. Dlaczego mamy przewidywać, iż tym razem nie
„weźmie" historycznego zakrętu? Odwrotnie, bałbym się wiązania spraw
Kościoła ze sprawami odchodzącej epoki. Jeśli powiedziałem, że nie jest moją
rzeczą zgłaszać dezyderaty ze strony katolickiej —jestem w tym obozie homo
novus — to z drugiej strony winienem rozważyć jakie warunki i
postulaty "regime'u" winien spełnić obóz, czy poszczególny działacz katolicki,
by platformę porozumienia znaleźć. Zacznę od najbardziej mi bliskich spraw,
czyli od polityki międzynarodowej. Jestem tego zdania, iż każdy musi przyjąć te
tezy, odnoszące się do problemu naszych byłych ziem wschodnich, które
wymieniłem na samym początku niniejszego pisma. Bez spełnienia tego warunku
niepodobna bowiem myśleć o realizacji zasadniczego postulatu naszej polityki
zagranicznej, czyli przymierza z ZSRR. Winniśmy też nieustannie pamiętać
o tym, że od chwili repatriacji minęły lata i ludność, która opuściła dawne
kresy, a zwłaszcza najmłodsze pokolenie, uległa dogłębnym zmianom.
Nigdy już Wilno nie będzie dawnym Wilnem. Można nad tym wzdychać, ale
nie westchnienia rozstrzygają o politycznych realiach. Masy, które by jutro
powróciły do kurnych chat — pojutrze zaczną z nich uciekać.
Natomiast nakazem — nie chwili, lecz epoki —jest intensywna walka
o spolszczenie i utrzymanie Ziem Zachodnich. Katolicy mają tutaj ogromną
rolę do spełnienia, nie tylko jako księża czy działacze terenowi, lecz jako ci,
którzy mają skutecznie przeciwstawiać się linii polityki niemieckiej,
bardzo zręcznie wyzyskującej ostatnio właśnie swoich katolików. Wiąże się
to dosyć ściśle, a nawet bardzo ściśle z kwestią posłuszeństwa względnie
nieposłuszeństwa względem polityki Watykanu. Jest faktem znanym, że
Kuria Rzymska dzięki charakterowi i przeszłości dzisiejszego Papieża,
uległa daleko posuniętemu upolitycznieniu. Musimy więc przemyśleć
i zastosować tezę, że polityka Watykanu nie jest dogmatem. Zresztą
osądzając rzecz z punktu widzenia moralnego nie do przyjęcia są — moim
zdaniem — takie fakty, jak groźby odmowy rozgrzeszenia dla głosujących
na listę lewicy we Włoszech, lub to, że księża w Hiszpanii pełnią rolę
policjantów wydając przepustki na podróż koleją. W tego rodzaju „związa-
niu" Kościoła z Państwem, upatrywać należy groźbę większą, niż w takiej
czy innej — koniecznej zresztą — reformie prawa małżeńskiego w Polsce.
Uświadomienie sobie konsekwencji wynikających z naszego prawa do
autonomii wobec polityki Watykanu jest w chwili obecnej rzeczą
wielkiej wagi. Słyszałem bowiem o możliwościach takich wystąpień, jak
potępienie wszelkiego radykalizmu społecznego, lub apel wojenny. Po-
słuszeństwo wobec jednego i drugiego nakazu byłoby z polskiego punktu
widzenia niemożliwe do przyjęcia. Opinia katolików polskich powinna być
na to przygotowana, ponieważ jej „ciężar" znaczenie swoje posiada.
Opinia ta musi też ostatecznie przełamać opory i zrozumieć konsekwencje
wynikające z naszego położenia geopolitycznego. Mówimy: sojusz z ZSRR,
konieczność jego wynika, co już chyba niemal wszyscy rozumieją, z tego faktu,
że z Rosją graniczymy, a Ameryka za oceanem. Ale to jeszcze absolutnie nie
wszystko. Sojusz z ZSRR oznacza bowiem naszą przynależność do kompleksu
państw, zwanego „blokiem słowiańskim". Czy tę przynależność traktować
mamy jako coś koniunkturalnego, czy też trwałego?
Opowiadam się za tą drugą koncepcją. Najbardziej rzucającym się
w oczy faktem jest konieczność naszej ścisłej współpracy z Czechosłowacją.
Zsumowane organizmy tych dwu państw zdolne są bowiem przesunąć
w Europ

[hanys_hans]

D.C.

Zsumowane organizmy tych dwu państw zdolne są bowiem przesunąć
w Europie punkt ciężkości z Berlina do Warszawy i Pragi. Teza o zabez-
pieczeniu przed Niemcami jest znana.
Rozważmy teraz, czym byłaby Polska w bloku zachodnim. Jesteśmy
zbyt słabi na to, by odgrywać rolę samodzielną (likwidacja mitu mocarst-
wowego jest warunkiem wstępnym kuracji polskiej psychiki). A więc
„przyczepka" do Niemiec? Otóż przypuściwszy nawet, że stosunek Nie-
mców do nas zmieni się radykalnie (i pogodzą się z utratą zachodu) łatwo
dojdziemy do wniosku, że ze względu na różnicę poziomów cywilizacyj-
nych będziemy tam mogli służyć chyba tylko do oczyszczania obór.
Jeśli zaś zechcemy z tegoż punktu widzenia ocenić naszą pozycję
w „bloku słowiańskim" łatwo spostrzeżemy, iż wygląda ona znacznie
korzystniej. Już nie mówiąco sprawach kultury, a biorąc pod uwagę sam
tylko cywilizacyjny poziom stwierdzić można, iż Polska w nielicznych
wypadkach ustępuje, najczęściej stoi na równi, a często i przeważa. To
stawia nas w dodatnim położeniu. Nie pomijajmy jednak spraw kultury.
Jestem i zostanę wielbicielem kultury zachodniej, do której i Polska
należy. Tak, ale to nie przeszkadza mi uznać faktu, iż dziś ta kultura
zachodnia coraz bardziej żyje na rachunek przeszłości. Nie będę tu
wyliczał znamion uwiądu i degeneracji, które są niewątpliwe. Chcę
natomiast zwrócić uwagę na zjawisko odwrotne i gdzie indziej zachodzące.
Myślę o wielkim dynamizmie kulturalnym wschodu.
Nie znam ZSRR (pamiętam natomiast Rosję carską i rewolucyjną). Tego
co wiem wystarczy jednak do stwierdzenia faktu ogromnego rozruszania
kulturalnego jej mas i to zarówno jeśli chodzi o konsumpcję dóbr, jak
i o ich produkcję. Takie zjawiska jak Szołochow i Kapijew o czymś jednak
świadczą. Czym mogli być, a czym zostali, co osiągnęli? Podobne roz-
ruszanie, kulturalne zdynamizowanie biernych a nie nasyconych dotąd
mas ludowych w Polsce i innych krajach „bloku słowiańskiego" jest
nakazem chwili. Że do tego idzie, o tym świadczy chociażby wzrost
czytelnictwa w Polsce po wojnie.
Da się łatwo wykazać, że poziom kulturalny zachodu jest wyższy. Ale
teraz zapytajmy, gdzie na wschodzie czy zachodzie żyje się z kapitału
kulturalnego, a gdzie się ów kapitał pomnaża?
Doliczmy do tego rzecz pozornie z innej beczki zaczerpniętą. Oto zachód
podczas obu wojen światowych — i w okresie pokoju złożył dowody zaniku
instynktu samozachowawczego. Rzecz ta, wynikająca wprost z konsum-
pcyjnych wobec życia nastawień — bardzo wymownie świadczy o już
wspomnianym fakcie dekadencji i degeneracji.
Teraz trzeba sobie odpowiedzieć na to: z kim chcemy wiązać Polskę, ze
światem zachodzącym, czy też z tym, w którym życie jest dotąd niewątp-
liwie trudniejsze, cięższe, zgrzebne, ale z tym, który nadchodzi? Nie bawię
się w polityczne proroctwa i nie wiem, jak się potoczą wypadki. Sądzę
jednak, że przyszłość naszego kontynentu należy do owych narodów
dopiero budujących swą kulturę. Przyczynić się do spopularyzowania tych
twierdzeń, do ich wszechstronnego omówienia i zbadania — oto jest zadanie
publicysty i to zarówno katolickiego, jak i marksistowskiego, którzy pod tym
względem dojdą niewątpliwie do zgody. Inne zadanie — dotąd słabo spełniane — to
informacja, reportaż donoszący o życiu i pracy innych krajów słowiańskich
i ZSRR. To wszystko łączy się bardzo ściśle z problemem demokratyzacji
kultury i obyczaju w Polsce. Pod tym względem jesteśmy w gorszym
położeniu od naszych sojuszników, ponieważ odziedziczyliśmy po przeszło-
ści nieszczęsne rozszufladkowanie, kastowy niemal podział społeczeństwa.
Jest to niebezpieczeństwo bardzo realne, chociaż słabo dotąd sygnalizowa-
ne przez prasę. Nie ruszymy żywiej naprzód pod żadnym względem, jeśli
nie zaniknie u nas obyczajowa chińszczyzna, ustępując miejsca gospodars-
kiemu i prostemu stosunkowi Polaka do Polaka.
Problem "rzucenia naprzód" może być rozpatrywany z najrozmait-
szych punktów widzenia i jest problemem odbudowy i przebudowy życia
w Polsce. Nie wyobrażam sobie, by mogły istnieć różnice pomiędzy
marksistą, głoszącym potrzebę industrializacji, mechanizacji i motoryzacji
wszelkich procesów wytwórczych wołających o wyższe techniczne metody
produkcji, a katolikiem. Odwrotnie, należy utworzyć wspólny front
przeciwko amatorom staroświecczyzny, którzy nieradzi widzą na polu
traktor. Wszystko to zalicza się nie tylko do spraw techniki, lecz i do
humanistyki. Bo przecież w ostatecznym obrachunku chodzi o człowieka
i zaoszczędzenie mu pracy.
W dobie odbudowy jest to szczególnie ważne, bo i wysiłku potrzeba
bardzo wiele. Znajduje on wyraz w "wyścigu pracy", którego potrzebę
i pozytywną rolę uznaję, a ci, którzy go krytykują, winni raczej przemawiać
nie przeciwko "wyścigowi", lecz za maksymalną mechanizacją procesu
produkcyjnego. Przemyślawszy problem krytyki takich objawów jak ów "wyścig
pracy", dochodzę do wniosku, iż krytyka ta jest przejawem dość nagminnie
w Polsce panującego zjawiska, a mianowicie tęsknoty do zacisza, spokoju
i bytowania w cichym dworku. Czyli tęsknota do tego właśnie, co sprawiło,
żeśmy w przeciągu wieków jedną za drugą tracili szansę i pozycje
historyczne. Walka z tym kwietystycznym nastawieniem, walka o to, by
Polska przestała być krajem zmarnowanych talentów, walka o produk-
tywizację każdego Polaka, to jest dla katolika nakaz wynikający wprost
z Ewangelii, a dla marksisty też ważny cel. Oczywiście produktywizacja taka nie
była możliwa, dopóki kluczowe gałęzie przemysłu znajdowały się w ręku obcym lub
tak jak obcym. Dla moich poglądów, na tę kwestię charakterystyczne jest
wspomnienie z grudnia 1945 r., kiedy to pierwszy raz po wojnie jechałem koleją
przez Śląsk. Zobaczywszy komin pierwszej fabryki pomyślałem sobie, że jednak
przyjemnie jest wiedzieć, że ta oto fabryka już nie należy do żadnego
Francuza ani Anglika, na którego pracują Polacy, lecz — do Polski.
Reasumując uważam, iż znalezienie szerokiej płaszczyzny współpracy
jest możliwe i rzeczywistość polska dostarcza po temu danych. Jeszcze
jeden argument natury wspomnieniowej. Od grudnia 1946 r. zacząłem się
zajmować reportażami. I napisawszy ich szereg spostrzegłem raptem, iż oto
nie uprawiam już polemiki, nie kłócę się o nic — lecz piszę pozytywnie
o wielu problemach i osiągnięciach Polski dzisiejszej. Stało się to niejako
samoczynnie, wskutek zetknięcia się z rzeczywistością odbudowującego
się kraju. Uważam, że wielu ludzi dziś uprawia krytykę jałową (bo jestem
zdania, że krytykę celową i pożyteczną uprawiać można i należy), iż tkwi
w zastoinach, w swoistych „ghettach". Z takim nastawieniem należy
walczyć, starać się o „zdynamizowanie" polskiej inteligencji także i pod
tym względem, by bliżej zetknęła się z realnym życiem kraju. Rezultatem
tego musi być znalezienie owej, łączącej Polaków, płaszczyzny porozumienia,
która w żadnym wypadku nie może być czysto teoretyczna, lecz musi
wynikać z realnych potrzeb Polski. Wydaje mi się, że rychłe znalezienie tej
płaszczyzny, normalizacja stosunków, definitywne zlikwidowanie "podziemia",
stworzy możliwość współistnienia obok siebie rozmaitych, a wzajemnie się
tolerujących i szanujących ideologii. Taki stan rzeczy jest mi drogi i
pożądany. Zdaję sobie jednak sprawę z tego, że pełna jego realizacja,
wzniesienie owej idealnej "nadbudowy" jest uwarunkowane stabilizacją
fundamentów życia państwowego. Dążenie do tej stabilizacji uważam za nakaz
chwili. Żałuję tego, iż przeciwko tej stabilizacji walczyłem niegdyś orężem,
potem wspierałem ją zbyt słabo (zwłaszcza początkowo), a ostatecznie sam sobie
uniemożliwiłem dalszą pracę dla Polski.

/—/ Leon Lech Beyner (tak w tekście — A.G.)

[hanys_hans]

Ponownie Jasienica

Dwa te teksty mają ze sobą ścisły związek. W obu przedstawia bowiem Jasienica
swoje poglądy polityczne. I właśnie to, że jeden z nich pisał w więziennej celi,
a drugi w lipcu 1956r., gdy już nikt nie powinien mieć wątpliwości, czy
Jasienica pisał to co myślał, i że w obu wyraźnie zarysowana jest ta sama
ocena sytuacji politycznej po zakończeniu wojny, pozwala stwierdzić, że tekst
więzienny nie był rozpaczliwą próbą ratowania się i wprowadzenia w błąd
bezpieki. To prawda, że wielu dziennikarzy w pojałtańskiej Polsce pisało co
innego niż myślało. Ale byli też i tacy, którzy tego nie czynili. Należał do
nich Paweł Jasienica. Nie można więc przykładać do Jasienicy miary, która doń
nie pasuje. Zasługuje bowiem na to, by traktować go poważnie.
W najtrudniejszych warunkach, w więziennej celi, napisał tekst, którego nie
musiał się wstydzić. Z godnością wyłożył w nim swoje poglądy polityczne. Mogą
się one nie podobać, zwłaszcza dzisiaj, ale to nie upoważnia do stwierdzenia, że
Jasienica myślał inaczej. W tekście, który obecnie publikujemy, Jasienica wraca
do swego aresztowania i opisuje rozmowę z pułkownikiem Różańskim. Warto ten
fragment uważnie przeczytać. Był on pisany — przypomnijmy — w lipcu 1956 r.
Pułkownik Różański był już skazany za bicie i torturowanie więźniów. Nie tylko
wydawał rozkazy, sam osobiście bił i torturował. Sprawiało mu to przyjemność.
Jasienica, gdy pisał swój tekst, już to wiedział. Ale nie poszedł na łatwiznę.
Opisał rozmowę z Różańskim taką, jaką była w rzeczywistości. Pisze też o tym,
jak w sali Związku Literatów słuchał tajnego referatu Chruszczowa na XX
Zjeździe. Stwierdza: "zasadnicza treść broszury nie stanowiła rewelacji.
Przecież ja już od dawna wiedziałem. Wspominałem poprzednio o swym przekonaniu,
że w roku 1945 Polska weszła na jedyną drogę, która wiodła w przyszłość.
Doszedłszy do tego wniosku zdecydowałem się na popieranie kierunku politycznego,
któremu wtedy patronował Józef Stalin. Zdecydowałem się
— bardzo dokładnie w i e d z ą c...
Gdybym dziś — po wszystkich rewelacjach, dyskusjach i odwilżach — raz jeszcze
się znalazł wobec tego samego problemu i raz jeszcze musiał wybierać — wybrałbym
to samo, co wtedy". Paweł Jasienica miał odwagę politycznego myślenia. I miał
odwagę obrony podejmowanych przez siebie decyzji. Szanował swój życiorys, czego
również warto się od niego nauczyć. Tekst, który
publikujemy, nie pochodzi z tajnych archiwów. Znaleziony został przez żonę w
papierach pośmiertnych pisarza 29 sierpnia 1970 r. Jest to maszynopis z
odręcznymi, atramentem, poprawkami. Tytuł i podział na części pochodzi od autora.

POLITYKA, 25/1990

[hanys_hans]

Główne punkty

I. Trudno dzielić okres objęty rachunkiem pisarskiej pamięci, skoro się
debiutowało dopiero w roku 1946. Przyjdzie zdawać sprawę z głównych punktów
całego osobistego doświadczenia. Właściwie w pierwszym zdaniu powinienem był
napisać: debiutowało jawnie. Poprzednie bowiem i najważniejsze moje wystąpienia
publicystyczne były bezimienne. Zaliczają się one do bardzo oryginalnego
rozdziału historii prasy polskiej. "Zapomnienia pługi" zbruździły go starannie.
Młodemu pokoleniu o wiele dziś łatwiej dowiedzieć się czegoś o służbie
informacyjnej Republiki Rzymskiej niż o prasie Polski Podziemnej w latach
1939-1945. I to o ileż łatwiej! Bardzo długo myślałem i marzyłem o zawodzie
pisarskim. Jedno z tych rojeń, liczące chyba ze dwadzieścia lat, w roku 1953
oblokło się nawet w ciało w postaci "Białego frontu". Wtedy jednak — to znaczy
przed wojną — nie mogłem się jakoś zdecydować. I teraz jeszcze nie potrafię tego
stanu dokładnie określić. Wyczuwam tylko, że podówczas brakowało przymusu
wewnętrznego, który dziś każe atakować problemy, nie tylko mieć, ale
i otwarcie głosić własne zdanie. Dokładnie pamiętam chwilę, w której po
raz pierwszy poczułem ten odruch. Myślę, że się wtedy właśnie stałem
publicystą, nie napisawszy ani jednego słowa. Było to 19 września 1939
roku, tak mniej więcej koło południa. Batalion leżał w lesie w okolicach Sawina,
rozciągnięty w linię tyralierską. My, piechota, mieliśmy akurat spokój i tylko
artyleria obu stron nawzajem się okładała pociskami. Nastrój nie był przyjemny.
Nisko przeleciał niemiecki samolot, sypiąc ulotkami. Strzelcy łowili je po
lesie. Któryś z nich dał mi jedną. Zapomniałem już koślawej polszczyzny tego
dokumentu, ale treść jego była dokładnie taka: rzucajcie broń, jesteście
zewsząd otoczeni; za kogo się bijecie? za Rydza i generałów, którzy nie chcą
utracić posad? Ulotka nie wywarła specjalnego wrażenia. Trudniej za to było
uporać się ze wspomnieniami sprzed dwóch dni. 17 września przez kilka godzin
byliśmy w natarciu, które sporo kosztowało. Uderzyliśmy na wschód, bo Niemcy już
byli zakończyli strategiczne okrążenie. Przypuszczam, że dywizja miała rozkaz
przebicia się przez Bug — na Polesie. O zmroku, kiedy natarcie już dojrzewało do
fazy szturmowej, raptem cofnięto nas z powrotem, którego to manewru też nie
można było wykonać darmo. Nikt z nas nie mógł pojąć sensu tego działania.
Leżeliśmy więc w tym lesie koło Sawina. Koło południa przyszedł od tyłu jakiś
podoficer. W jednej chwili wieść obleciała linię: dwa dni temu Armia Czerwona
przekroczyła granicę. Historia natarcia z dnia 17 września od razu stała się
jasna. Nie było już po co chodzić na Polesie. Siedzieliśmy tam koło Sawina
jeszcze z godzinę czasu. Nie przypominam sobie, bym kiedykolwiek wcześniej
myślał równie intensywnie, jak właśnie wtedy. Po raz pierwszy w życiu poczułem
coś w rodzaju osobistej odpowiedzialności moralnej za diagnozę. Kiedy batalion
zwinął stanowiska, zebrał się w kolumnę i ruszył w kierunku Chełma, miałem już
gotową oceną położenia politycznego i uważałem, że koniecznie muszę ją ogłosić.
Jedynym słuchaczem mógł być wtedy dowódca mojej kompanii, żołnierz uczciwy i
odważny.
— Przepadło, panie poruczniku — powiedziałem, mając na myśli kresy wschodnie.
— Anglicy i Francuzi pierwsi chętnie się pogodzą z faktem dokonanym.
— Bzdury pan plecie. To są nasi sprzymierzeńcy. Dokładnie ten sam argument
usłyszałem w pięć lat później — w sierpniu 1944 roku — kiedyśmy niewielkim
oddziałkiem usiłowali się przedostać z podwileńskich lasów na pomoc Powstaniu
Warszawskiemu. Tak więc cała moja publicystyka jest właściwie spod Sawina rodem.
Niezbyt to wspaniałe drzewo genealogiczne. Osobiście jednak sądzę, że
polskie lata wojenne były — a przynajmniej powinny były się stać — wcale
niezłym uniwersytetem i szkołą myślenia. Nie wiem jak to będzie w przyszłości z
pisaną historią prasy Polski Podziemnej. Dotychczas temat ten omijano z daleka,
jeśli nie liczyć systematycznie powtarzanych ataków na "Biuletyn Informacyjny",
któremu przypisywano szatańskie cele tudzież odpowiedzialność za wszystkie
bodaj nieszczęścia, jakie spadły na naród. Nikt też dotychczas nie próbował
wyjaśnić zadziwiającego zjawiska: jak się to mianowicie działo, że ów wściekle
reakcyjny akowski B.I.P. dyszący nienawiścią do demokracji i postępu, na wiosnę
1944 roku stał się przedmiotem wielkiego natarcia ze strony prawicowego
podziemia, które całkiem po prostu mordowało jego najwybitniejszych pracowników?
Biedny będzie przyszły dziejopis, który zechce zestawić owe fakty z tym, co o
prasie podziemnej dotychczas drukowano. Trudno mi rozstrzygnąć kim, beznamiętnym
historykiem czy wstrętnym cynikiem, był ten, kto powiedział podczas okupacji:
właściwie teraz po raz pierwszy prasa polska przeżywa okres zupełnej wolności.
Podczas Powstania Warszawskiego VI Oddział Komendy Głównej AK rozdzielał papier
między istniejące wydawnictwa nie stosując żadnego klucza politycznego. Szły
przydziały zarówno dla prasy akowskiej jak komunistycznej. Pamiętam pewną
odprawę, podczas której dowódca wileńskiego Okręgu AK powiedział mi wcale nie w
tonie nagany: — Ależ mi pan narobił tym wstępniakiem w „Niepodległości". Na
radzie stronnictw politycznych endecy krzyczeli, że to pisał wywrotowiec,
a socjaliści, że skrajny konserwatysta. Grunt jednak, że najpierw wydrukowano,
potem zaś dopiero zaczęto bezcześcić autora, od którego zresztą redakcja dalej
brała artykuły, niczego w nich nie kreśląc. Późną jesienią 1945 roku, wałęsając
się po kraju bez określonego zajęcia, kupiłem w Radości pod Warszawą numer
"Tygodnika Powszechnego". Na pierwszej stronie widniało nazwisko starego kamrata
i przyjaciela, Antoniego Gołubiewa. Drukowano fragment "Bolesława Chrobrego".
Dwapierwsze tomy tej powieści czytałem jeszcze podczas okupacji, w Wilnie.
Byłem jednym z jej najwcześniejszych recenzentów — tyle, że nie w druku,
lecz "na gębę". W 1946 roku rozpocząłem współpracę z prasą katolicką. Zostałem
członkiem redakcji "Tygodnika Powszechnego". O publicystyce, jak się już
wspomniało, marzyłem od dawna, jednakże tej kariery nie przewidywałem nigdy.
Gdyby mi kto wróżył przed wojną, że zostanę publicystą katolickim, byłbym
zaskoczony i to w sposób wcale niemiły. Trzeba było dopiero zwycięstwa komunizmu
w Polsce, bym zawędrował do redakcji pisma Krakowskiej Kurii Metropolitarnej i
po raz pierwszy w życiu zawierał znajomości z wysoką hierarchią kościelną. Tym
razem jednak można to było zrobić nie wyrzekając się obyczajów ani postawy
libertyna. W redakcji "Tygodnika Powszechnego" nikt się do niczyich osobistych
spraw nie wtrącał i nie myślał o żadnej kontroli. Suwerenem pisma był kardynał
Adam Stefan Sapieha, "ostatni w Europie pan feudalny" — jak go kiedyś słusznie i
pięknie nazwała "Kuźnica". Nigdy jakoś nie odczułem jednak ciężarów władzy
"potrójnego księcia". Wiedziałem, owszem, że raz i drugi to co napisałem nie
trafiło mu do przekonania. Ale te wieści przychodziły już post factum, czyli po
wydrukowaniu. Skłamałbym twierdząc, że ówczesna redakcja "Tygodnika" tak już
całkiem cieszyła się zaufaniem hierarchii. Podejrzewano nas o skłonności do
przesadnego liberalizmu tudzież o inne dewiacje. Zapał dla sztuki nowoczesnej,
którym płonie Jerzy Turowicz, też nie wzbudzał na szczytach entuzjazmu, ale
jakoś to szło w sposób wcale przychylny swobodzie myśli i słowa. Zaraz w 1946
roku wdałem się w długotrwałą polemikę prasową na temat kampanii wrześniowej i
polityki przedwojennej. Ks. Jan Piwowarczyk sprawujący nad pismem kuratelę z
ramienia Kurii (redaktorem naczelnym był Turowicz) uważał moje poglądy za
błędne, a nawet za skrajnie niedorzeczne. Zawsze mówił mi to w oczy i nigdy
niczego nie skreślił.

[hanys_hans]

D.C.

Można się w tym wszystkim dopatrywać przejawów osobistej kultury osób,
sprawujących władzę, oraz świadomej polityki, która kazała ciągnąć
korzyści ze zwyczajnego ludzkiego dążenia do wolności. Można. Moim zdaniem
należy jednak widzieć coś więcej jeszcze, mianowicie rezultaty olbrzymiego, z
niczym nie dającego się porównać doświadczenia Kościoła Katolickiego, który
bardzo twardo broniąc samej doktryny, woli mniej się wtrącać do tego, jaki
pogląd w dziedzinie historii, biologii czy literatury jest słuszny. Wystarczy
przypomnieć, że właśnie Kościół rozmaitymi czasy bardzo źle wychodził na
podobnym wtrącaniu się. "Tak doświadczenie samo z latami przychodzi" —
zwłaszcza, jeśli tych lat jest bez mała dwa tysiące. Przed wojną z wielkim
zdumieniem obserwowałem praktyki prasy konserwatywnej, endeckiej oraz wszystkich
niemal gazet sanacyjnych, które troskę o postęp społeczny bez żalu odstępowały
lewicy. Dochodziłem do wniosku, że nasze sfery zachowawcze mało widać
przypominają angielskich konserwatystów XIX wieku, którzy potrafią sami
przeprowadzić jedną z najbardziej demokratycznych ustaw, czyli bill zbożowy, tym
samym umacniając istotę brytyjskiego ustroju. Po wojnie patrzyłem, jak rządząca
i wyznająca materializm lewica stwarza takie warunki, że inteligenckie
elementy, którym by w sam raz pasowała jakaś odmiana "Wiadomości Literackich",
lądują w biskupich portach. "Głupstwo jest wieczne, głupstwo nie może umierać" —
mówił u Słowackiego błazen-mędrzec. Warto pogadać o innych nieporozumieniach,
skoro już jesteśmy przy "katolickim froncie". W 1949 roku napisałem
entuzjastyczną recenzję o "Starym i Nowym" Lucjana Rudnickiego. Zapytywałem, jak
właściwie należy rozumieć tezę "religia opium dla ludu", skoro autor stwierdza,
że swą "karierę" komunisty zawdzięcza przede wszystkim babce, "zajadłej
katoliczce", która zawsze "pchała go na trudne szlaki". Ani myślę dzisiaj
odwoływać tej recenzji, którą uważam za jeden ze swoich najlepszych artykułów.
Chciałbym tylko nieco uściślić wnioski. Jedno z dwojga: albo teza o "opium" jest
zawsze słuszna, albo zasada nieustannej zmienności procesu dziejowego jest w
ogóle nieprawdziwa. Mnie się zdaje, że okoliczności historyczne rozstrzygają —
opium czy nie-opium. Okoliczności historyczne! Pilne ich badanie jest chyba
bliskie samej istocie materializmu dziejowego, o którym jeszcze Boy pisał, że
wszyscy po trosze doń tęsknimy. Pierwszą dość luźną styczność z ruchem
katolickim nawiązałem podczas okupacji. Konspiracyjnymi drogami zbliżyłem się
wtedy do księdza Henryka Hlebowicza, którego Niemcy rozstrzelali jesienią 1941
roku. Dziwny to był ksiądz. Wybierał się zostać inżynierem. — "Gdyby mi kto
zaraz po maturze powiedział, że będę klechą, dałbym w mordę" — mawiał.
Obmyślił niezawodny sposób oduczenia Litwinów szowinizmu. "Jak to, nie
wie pan, co trzeba zrobić? Deportować wszystkich księży". W podziemiu
studiował medycynę. Przed wojną występował w słynnym wileńskim procesie lewicy
jako świadek obrony. Prokurator zapytał go wtedy, czy jego zdaniem komunizm da
się pogodzić z nauką Chrystusa. — Ja nie znam żadnego ustroju, który by był
zgodny z nauką Jezusa Chrystusa — odpowiedział. Podczas okupacji otaczała go
młodzież głęboko katolicka, która właśnie z zasad tej wiary czerpała moralne
nakazy udziału "w akcji". — Gdzież tu "opium"? Było przed wojną, ale podczas
wojny w wielu miejscach zdecydowanie wyparowało. Z tego, co pisałem na
poprzednich stronicach nie należy wnosić, że cała redakcja "Tygodnika
Powszechnego" składała się z zamaskowanych libertynów. Owszem, zdarzyło się razu
pewnego, że do księdza na wsi przyszła zatroskana gaździna:
— Oj, księże proboszczu, nie wiem co robić. Mam letników. Ona niczego, chodzi z
dziećmi do kościoła, ale on to nigdy nie pójdzie. To jakiś pisarz, pewnie z
jakiejś „Kuźnicy"...
— Jak się on nazywa?
— A to jest pan... (i padło jedno z najbardziej znanych nazwisk
"Tygodnika Powszechnego")
Tak, ale większość — i to znakomita większość redakcji składała się
z katolików prawdziwych, którzy uważali za swój moralny obowiązek
działać, pisać i występować jawnie. Polityczne, społeczne i gospodarcze
poglądy, jakie wyznawali, były o wiele bardziej skomplikowane, niżby to
mogło wynikać z ówczesnych sądów „Kuźnicy" i „Odrodzenia". Naczelny
redaktor pisma był na przykład zdecydowanym zwolennikiem spółdziel-
czości rolnej. Różnice zapatrywań zaczynały się dopiero od pytania „jak to
zrobić?", dotyczyło więc — jeśli wolno użyć tego słowa — technologii
zagadnienia. Czytając dziś depesze prasowe zapytuję sam siebie, kim by był
sławny arcybiskup Makarios, gdyby Cypr należał do Grecji. Pewnie takim, co
wyklina za czytanie książek Woltera. Ponieważ jednak Cypr okupują
Anglicy, ksiądz Makarios nie jest dzierżymordą, lecz bohaterem walki
o wolność narodu. Po cóż sięgać po przykłady aż na Morze Śródziemne? Powszechnie
wiadomo, że w Galicji Wschodniej wiernym sługą narodowości ukraińskiej było
duchowieństwo wschodnie. Co prawda — jak chcą niektórzy — w wielu wypadkach rolę
tę grał nie pop, tylko popadia, ale to są już podrzędne szczegóły.
W każdym bądź razie wszystko się działo "w cieniu ołtarza", z którego pod
tym przynajmniej względem biły opary w niczym do opium niepodobne.
Okoliczności historyczne! Trudno przeczyć — zmieniły się one w Polsce.
Od 1953 roku nie ma już dawnej redakcji "Tygodnika Powszechnego",
gdzie przeważała opinia, że każdy może pisać co mu się podoba. Wychodzą
za to „Kierunki", które ostatnio — to znaczy w lipcu 1956 roku — wystąpiły
z apologią kagańca prasowego. Przewagę zdają się brać ci, o których dawno
temu napisał Julian Tuwim: „Już znakomici katolicy, tylko że jeszcze
niechrześcijanie". Widmo księdza Baki zaczyna straszyć w Polsce.
Jednocześnie prasa marksistowska jakby nieśmiało czy z zażenowaniem, ale zarazem
z ufnością i wiarą, wymienia rzeczownik tolerancja. Dowiadujemy się, że dzieci,
które nie biorą udziału w lekcjach religii albo w ogóle są nie chrzczone, bywają
ostro prześladowane przez kolegów.
— Kilka dni temu Stanisław Mackiewicz opowiadał mi, co zrobili państwo
Eisenhower, kiedy generała wybrano prezydentem Stanów Zjednoczonych. Ochrzcili
się, ponieważ formuła przysięgi prezydenckiej jest religijna. Nie znaczy to, że
obydwoje wywodzą się z rodzin niechrześcijańskich. Nie. Byli po prostu
"religionis nullus", jak mawia wojewoda Kisiel i nikogo to w tym kraju nie tylko
nie raziło, ale nawet w ogóle nie obchodziło. Stanisław Mackiewicz opowiadał
mi jeszcze o pewnej młodej parze polskiej, która się zgłosiła do angielskiego
księdza z prośbą o udzielenie ślubu. Duchowny zaprowadził ich do zakrystii i —
pewnie ku zgrozie obu owieczek — ochrzcił. Sądził bowiem, że wśród Polaków też
panują obyczaje, do których Wielka Brytania od dawna przywykła. Przykłady te
uzmysławiają, w jak piękne miejsce nas zaprowadzono i to w imię walki z „opium".
W takie mianowicie, w którym aż duszno od nietolerancji i fanatyzmu. Oba te
zboczenia panowały dawniej powszechnie i dokładnie wiadomo, kto je osłabił,
zwalczył a gdzieniegdzie i unicestwił. Uczynili to wolnomyśliciele
najrozmaitszych odmian. Kiedy w roku 1747 Julian Offray De La Mettrie ogłosił
swego "Człowieka-maszynę" — wspólnie wystąpili przeciw niemu katolicy, kalwini i
luteranie, a magistrat miasta Lejdy sądownie ścigał wydawcę. "Wyjątkowo
szkodliwa książczyna" La Mettriego biła bowiem w obskurantyzm w ogóle, w każdy
bez wyjątku. Pozwolę sobie przypomnieć, że słowo "wolterianizm" jest starsze od
słowa "marksizm". Twórcy teorii socjalizmu naukowego sami się zaliczali do
laickiej, wolnomyślnej, racjonalistycznej inteligencji.

[hanys_hans]

D.C.

Tymczasem u nas — wbrew naukom płynącym z historycznego doświadczenia —
pozwolono istnieć tylko takim pismom, które reprezentują pozycje dogmatyczne.
Wolnomyślicielstwo skazane zostało na tułaczkę i nie mogło spełniać
skromniutkiej funkcji kontrolera, działającego w imię zdrowego rozsądku. Nie
potrzebuję się wysilać na dokładne określanie popełnionego u nas błędu. Znacznie
i wcześniej i w sposób niezrównanie celny uczynił to już bowiem Michał
Sałtykow-Szczedrin, który w "Historii jednego miasta" umieścił wymowne przepisy
dla wielkorządców:
"'Cztom złodiei trepietali' — priekrasno! No kto że sii złodiei? Oczewidno, czto
pri mnogomyslii po siemu predmietu możet proizojti wielikaja w diejstwijach
nieuriadica. Złodiejem możet byt' wor, no eto złodiej, tak skazat',
trietiestiepiemnyj; złodiejem nazywajetsia ubijca, no i eto złodiej lisz wtoroj
stiepieni, nakoniec złodiejem możet byt' wolnodumiec — eto uże złodiej
nastojaszczij, i pritom zakorieniełyj i nieraskajannyj. Iz sich triech
sortów złodiejew, konieczne, każdyj dołżen triepietat', no w rawnoj li
mierie? Niet, nie w rawnoj. Woru sliedujet priedostawit' triepietat' mienije,
nieżeli ubijce; ubijce że mienije, nieżeli biezbożnomu wolnodumcu. Siej
poslednij dołżen wsiegda widiet' pried soboj pronzitielnyj gradonaczalniczeskij
wzor i otogo trepietat' biezprierywno. Tiepier, jeżeli my dopustim otnositielno
siej matierii w gradonaczalnikach mnogomyslje, to, oczewidno, mnogoje wyjdiet
naoborat, a imienno: biezbożniki budut triepietat' umierienno, wory że i ubijcy
wsieminutno i prieżestoko"1. Oto słowa, które się w znacznej mierze stały
ciałem. Nie będzie przecież sporu o to, że przyjemniej było zostać w Polsce
chuliganem niż niezależnym publicystą.

[hanys_hans]

II

2 lipca 1948 roku zdarzyła mi się niemiła przygoda, o której trzeba tutaj
wspomnieć ze względów dość zasadniczych. Każdy pisarz, który przeżył
coś podobnego, powinien to wyjaśnić. Wieczorem tego dnia pożegnałem się z
kolegami w Jamie Michalikowej w Krakowie i powędrowałem do znajomych. Drzwi
otworzyła mi pani domu. Po wyrazie jej twarzy od razu się zorientowałem, że coś
jest grubo nie w porządku. Obok niej stał młody, wysoki blondyn. Gestem lewej
ręki zapraszał mnie do środka, jakby to on właśnie był gospodarzem. Prawą
dłoń trzymał w kieszeni marynarki, której materiał opinał się wyraźnie na
wydłużonym, kanciastym przedmiocie. Wpadłem w "kocioł". Najbliższe osiem
tygodni spędziłem w gmachu krakowskiego UB i w Warszawie, na Mokotowie.
Historia ta uzyskała pewien rozgłos, gdyż zajęły się nią zagraniczne
radiostacje nadające po polsku. W prasie emigracyjnej też ślad pisany został. Z
tego także względu uważam za konieczne wspomnieć o niej w tym szkicu. Wbrew
jednomyślnemu zdaniu owej prasy i rozgłośni historia ta nie miała nic wspólnego
z moją działalnością publicystyczną i wcale nie nosiła charakteru represji.
Urząd Bezpieczeństwa miał po prostu jak najpoważniejsze podstawy do
podejrzewania mnie o nielegalną robotę. Moi dawni towarzysze uprawiali nadal
konspirację i — bez żadnego zresztą związku z tą działalnością — bywali we
wspomnianym przed chwilą mieszkaniu (gospodarz jego miał nieco później proces,
zakończony uniewinnieniem). Nie mam na to żadnych dowodów, ale jestem głęboko
przekonany, że moja "ranga" publicysty nie tylko mi w tym wydarzeniu nie
zaszkodziła, ale na odwrót — znacznie dopomogła. Kłopot po prostu z takim
jegomościem, sprawa od zewnątrz całkiem inaczej wygląda niż jest w istocie...
Toteż po ośmiu tygodniach znalazłem się na wolności — bez żadnych zastrzeżeń
czy ograniczeń. Od czasu tego doświadczenia żywię najgłębsze przekonanie, że
pisarze byli ostatnią kategorią ludzi, która by się mogła obawiać represji ze
strony dawnego MBP. Nie mam najmniejszego zamiaru wybielania tej instytucji,
ale trzeba mówić prawdę, jeśli się chce wyjść na równe drogi. "Pronzitiels-
kij g 'adonaczelniczeskij wzor"la przejawiać się mógł w najrozmaitsze
sposoby, ale nie należało się specjalnie obawiać, że najostrzejsza nawet
dyskusja z dr. Faulem2 musi zaprowadzić za kratki. Suum cuique...3.
W związku z tym sądzę, że wielu ludzi już od samego początku mogło
o wiele uporczywiej bronić tych samych haseł wolności, o które zaczęto się
chórem upominać dopiero w roku 1955 i 1956. Może piśmiennictwo polskie
uniknęłoby wtedy niejednej porażki i kompromitacji. Z goryczą myślę o historii
Czesława Miłosza. Ludzie, którzy już w roku 1945 mieli taką sławę pisarską jak
on, mogli swoją postawą wywrzeć wpływ na rzeczywistość. Mogli przynajmniej o
ten wpływ walczyć. Czesław Miłosz nie jest wolny od osobistej odpowiedzialności
za wytworzenie się stanu rzeczy, który później jego samego skłonił do ucieczki.
Niejeden sławny pisarz polski od samego początku bronił wolności. Bronili jej
też mali, nikomu przedtem nie znani ludzie. Przez cały czas pobytu w areszcie
raz jeden rozmawiałem o swojej publicystyce. Była to dość żywa, ale
nieoficjalna wymiana zdań — nikt jej nie protokołował — zawierała jednak
momenty mocno charakterystyczne. Do pokoju, w którym się odbywało jedno z wielu
przesłuchań, nieoczekiwanie wszedł dyrektor departamentu śledczego, pułkownik
Różański.
— Dlaczego pan pisał o ziemiach odzyskanych? Odpowiedziałem najoczywistszą w
świecie prawdę: bo chcę, żeby zostały przy Polsce.
— Nie! To pańscy mocodawcy kazali panu o nich pisać! Miał oczywiście na myśli
jakichś fikcyjnych pozaredakcyjnych "mocodawców". Rozmowa na ten przedziwny
temat trwała może ze czterdzieści pięć minut, utrzymana była w tonie całkiem
poprawnym, dała mi sporo do myślenia, ale pod jednym przynajmniej względem nie
stanowiła dla mnie niespodzianki. Było to w lecie 1948 roku. Już od dwóch lat
przywykałem do swoistego systemu podejrzeń, który nieco później profesor Józef
Chałasiński odważnie nazwał duchem hitlerowskiej denuncjacji, panoszącym się
w prasie polskiej. Nie zachwycałem się sposobem myślenia wspomnianego
pułkownika, nie sądziłem zresztą, że on wierzy w to, co plecie. Wiele rzeczy
można jednak było sobie wyjaśnić (nie usprawiedliwić!) pamiętając o znanym
zjawisku deformacji zawodowej. Ale obyczaje, ale duch urzędu śledczego
w prasie, w tygodnikach literackich... to już — darujcie — trochę zanadto...
I to obyczaje sądownie uznane później za przestępstwo szczególnie szkod-
liwe i podłe. Nie mam zamiaru szczegółowo się babrać w tych wspomnieniach.
Roczniki czasopism są po bibliotekach, każdy sam może się zapoznać z dziejami
najrozmaitszych "polemik", parę przykładów nie zawadzi jednak. Ogłosiłem kiedyś
w "Odrze" artykuł na temat reedukacji Niemców. Nadałem mu dość wymowny
tytuł "Przebudowa i pięść". Wkrótce potem pewien "Szymon-Gorliwiec" napisał
w "Odrodzeniu", że autor owego artykułu w niezrozumiały sposób "wije się i
kluczy". A na czyją korzyść może działać taki, który "wije się i kluczy" w
artykule o reedukacji Niemców napisanym i wydrukowanym w roku 1946? Oczywiście
na korzyść hitleryzmu. Inny wniosek nie jest możliwy. Pozostawałoby więc
tylko skłonić autora do wyjawienia "mocodawców", którzy mu kazali
perfidnie "wić się i kluczyć". Wiele przykrych i słusznych rzeczy napisano
ostatnio o dawnym MBP. Obawiam się jednak, że jakiś przyszły historyk gotów nie
całkiem uwierzyć tym zarzutom, gotów może nawet wysławiać liberalizm władz
śledczych, które puszczały mimo uszu doniesienia gorliwie składane przez prasę,
nie zarządzały aresztowań, nie rozpoczynały dochodzeń. Nie bronię Różańskiego.
Twierdzę natomiast, że nie tylko on i jemu podobni odpowiadają za wytworzenie
atmosfery moralnej, w której mogło rozkwitać gangsterstwo, ubrane w
pozory "prawa". W dziesięciolecie wybuchu wojny ogłosiłem w "Tygodniku
Powszechnym" artykuł okolicznościowy. Obszerna replika "Kuźnicy" nazywała
mnie (cytuję dosłownie): "przysięgłym adwokatem zdrady narodowej".
Stwierdzam, że "polemika" ta nie naraziła mnie na żadne przykrości
natury urzędowej. Jakoś jednak nie dano posłuchu oburzonym wykrzyknikom
kuźnicowego rzecznika "gniewu ludu". Inaczej by na pewno wyglądały roczniki
i "twarz" prasy polskiej, gdyby na terenach pozostawionych w spokoju przez
pułkownika Ret co — sami piszący przestrzegali reguł uczciwej gry. Jeden z
publicystów emigracyjnych nazwał niektóre chwyty prasy krajowej "argumentami
polemicznymi ad Bezpiekam". No cóż. "Bezpieką" okazała się głucha na apele w
rodzaju: "Przyciąć pazury" (dosłowny tytuł jednego z wystąpień prasowych). Taka
jest, niestety, prawda, utrwalona w druku. Nie warto by może wspominać o tym
wszystkim, gdyby wiadoma atmosfera moralna, wytworzona w latach czterdziestych,
nie miała wpływu na losy publicystyki w Polsce. Było inaczej, akurat odwrotnie.
System oskarżeń, podejrzeń, insynuacji, system intelektualnego szpiclostwa
wreszcie — zarzynał publicystykę tępym nożem i jeszcze kopał dla niej głęboki
grób. Przecież sama istota tego gatunku pisarskiego polega na odwadze
i niezależności myśli. Artykuł w gazecie nie jest notą dyplomatyczną.
Oględność jest może cnotą u ambasadora, lecz przestępstwem u publicysty,
który ma święty czy — jeżeli kto woli — psi obowiązek wdawania się
w najbardziej karkołomne — byle uczciwe! — przypuszczenia, diagnozy
i hipotezy. On musi uprawiać "strategię" patrolu bojowego, który samotnie
idzie naprzód, szuka styczności z nieprzyjacielem, usiłuje chwycić takie
punkty w terenie, których z głównych pozycji jeszcze nie widać. A jeśli się
zaawanturuje, to wyłącznie na własne ryzyko. Siły główne mu na pomoc
nie ruszą, co jest wiadome w założeniu. Spróbujcie no uprawiać tę "strategię" w
opisanych wa

[hanys_hans]

D.C.

Spróbujcie no uprawiać tę "strategię" w opisanych warunkach, kiedy niektórzy
mili koledzy po fachu gorliwie apelują do władz o ścieśnienie swobody słowa.
Wiadome darcie szat tudzież katońskie gesty daremne były, jeśli chodzi o
represje w stosunku do osób, ale na pewno nie
pozostawały bez wpływu na igielne ucho kontroli. Od 1946 roku uprawiałem
reportaż. W trzy lata później chciałem ogłoszone poprzednio rzeczy wydać w
jednym tomie, uzupełnionym pracami całkiem świeżymi. Książka miała się
nazywać "Po kataklizmie". Usłyszałem stanowcze: nie. W 1950 r. pisałem dla PAXu
tom reportażowy "Wisła pożegna zaścianek". Osią utworu miał być reportaż z
budowy kolei Kielce — Busko, osią zarówno kompozycyjną jak i rzeczową, bo w
tamtych stronach wszelki postęp zawisł od rozwoju komunikacji. Moja prośba o
wpuszczenie na teren budowy spotkała się ze strony PKPG4 z grzeczną, ale
stanowczą odmową. Przypuszczam, że nie bez wpływu byłc tu opinia, na jaką sobie
zarobiłem podczas wspomnianych "polemik". W pewien czas potem inni publicyści
obejrzeli sobie ową kolej i napisali o tym. Dziś uważam, że "Wisła pożegna
zaścianek" to typowy utwór z kategorii tych, których nie należało drukować.
Zabrakło osi, więc autor musiał sztukować, całość się rozkleja. Skoro
się jednak odbyło całą wyprawę samochodową w Sandomierskie i to na
koszt wydawnictwa... trudno, trzeba pisać. Powrócę jeszcze do sporów na
tematy "wrześniowe" i polityki przedwojennej. Numer „Kuźnicy" z artykułem
przyznającym mi godność "przysięgłego obrońcy zdrady narodowej" kupiłem sobie
jako lekturę na podróż koleją. W piękne jesienne popołudnie miałem czas zarówno
na oglądanie uroczych widoków ziemi polskiej, którą — jak to ponad wszelką
wątpliwość zostało dowiedzione — z takim zapałem zdradzałem, jak i na
rozmyślania. Wynik ich zrealizowałem w niedługi czas potem. Równał się
on machnięciu ręką na to, co stanowi moje — sit venia verbo5 — właściwe
powołanie i na wiernym zastosowaniu się do tezy, głoszonej ongi przez
Stanisława Mackiewicza: "I zawsze w tej nieszczęśliwej Polsce każdy robi
nie to, co do niego należy". Ileż to już zepsuto w Polsce atramentu i gardeł,
upominając pisarzy, którzy uporczywie trwają na marginesach. Admonicje te
odnosiły się rzecz jasna i do mnie. Parałem się przecież rzeczami, w których od
siebie nie mam nic a nic do powiedzenia — mikrobiologią, wirusologią, techniką.
Nie żałuję tego, wiele podczas tych wypadów skorzystałem. Jednak przede wszyst-
kim powinienem się był zajmować dwoma rzeczami: publicystyką oraz historią XX
stulecia. Nie ja jestem temu winien, że publicystyka znikła z Polski, ustępując
miejsca apologetyce, z którą nie ma nic wspólnego. I nie ja wieszałem zamczystą
kłódkę na drzwiach wiodących do przybytku historii najnowszej. A że nie
chciałem się poświęcać "badaniom historycznym", których wynik jest z góry we
wszystkich szczegółach wiadomy, to już trudno — takich obyczajów uczyli ci,
którzy byli profesorami mojego uniwersytetu. Margines to jedna sprawa. Całkiem
inna, to czy wszyscy, którzy się za nim znaleźli, chcieli tam trafić.
Przyszło się pożegnać z marzeniami. Między innymi z myślą o książce,
którą tak bardzo chciałbym napisać. Nazywałaby się "Napiwek historii"
i traktowała o międzywojennym dwudziestoleciu. Bo w moim najgłębszym
przekonaniu było tak: wskutek rewolucji w Rosji i klęski państw central-
nych, w naszej części Europy wytworzył się stan swoistej próżni politycz-
nej . Rozmaite narody odzyskały niepodległość, która — całkiem niezależ-
nie od ich woli a nawet czynów — miała trwać dokładnie do chwili, kiedy się
silny sąsiad z zachodu energicznie poruszył. Całkiem tak, jakby historia
wręczyła każdemu z tych państw czek, opiewający na lat dwadzieścia,
mówiąc przy tym: masz, pokaż co potrafisz... I moim skrrmnym zdaniem
bilans Polski wcale, ale to wcale nie wypadłby ujemnie. Uważam bowiem
dwudziestolecie za jedną z najważniejszych epok naszej historii. Przez cały
wiek XIX Polacy byli podzieleni na trzy wielkie grupy, żyjące w trzech
różnych systemach gospodarczych, socjalnych i prawnych. Dwudziestolecie
ukształtowało nas w nowoczesny naród. Nie moglibyśmy zwycięsko przetrzymać
piekła drugiej wojny światowej, gdyby w kraju panował stan dusz i umysłów,
właściwy czasom sprzed roku 1918. Takie są moje "robocze" założenia. W każdym
razie warto by sprawę zbadać. Komiczne rojenia! Zachciało się studiów nad całym
dwudziestoleciem! Swojego czasu zająłem się bliżej jedną tylko sprawą,
mianowicie wojnami, których nie było", czyli projektami prewencyjnego
wystąpienia przeciwko Niemcom w latach 1933 i 1934. Nasłuchałem się, a raczej
naczytałem, wielu przykrych rzeczy na temat mojej nieuczciwości tudzież
perfidnych celów, jakie mi przyświecają. Z prasy zagranicznej dowiaduję się
teraz, że rozmaici pisarze europejscy głoszą dziwne teorie. Mniej ich
interesuje, czy i co Piłsudski proponował Francji, bardziej natomiast to, że on
sam jakoby to straszył wojną i prowokował ją, pragnąc wymusić na Hitlerze...
zawarcie paktu o nieagresji. Co o tym sądzić — nie wiem (nie wątpię natomiast,
że bez trudu znajdziemy u nas ostrowidzów, którzy pierwszy raz w życiu usłyszaw-
szy o tych zdarzeniach, natychmiast będą wiedzieć jak je należy "prawidłowo"
rozumieć). Nas w Polsce zawsze stać było na luksus nieuctwa. Co innego kraj tak
lekkomyślny, jak Francja. Niedawno temu "Le Monde" doniósł, że tam od sześciu
lat prowadzi się systematyczne i zespołowe badania nad dziejami ostatniej
wojny. Zespołowe — bo żaden człowiek sam jeden nie da rady górom dokumentów.
Rząd zawiera międzynarodowe układy, mające ułatwić pracę historyków. — Okropne
zgniłki! Ich niedołężne usiłowania przywodzą na myśl zbawienną receptę carskich
oficerów, którzy tak śpiewali przy ucztach:

"Kopernik on wies' swoj wiek trudiłsia cztob dokazat' ziemli wraszczenije!
Durak! Zacziem on nie napiłsia? Togda by nie było sommienija, togdab jemu wies'
mir krutiłsia"6.

Czasami jednak zastosowana u nas metoda "prawidłowego" zgłębiania i wyjaśniania
przeszłości odrobinę chybiła celu. Przekonałem się o tym... bez mała na własnej
głowie. W 1952 roku archeologowie zaczęli kopać w Hrubieszowskim, gdzie
wydobyli mnóstwo zabytków rdzennie słowiańskich, ale różnych od tych, jakie
kryją gleby Wielkopolski, Pomorza czy Śląska. Opisałem to w "Problemach" i w
rok później znowu pojechałem nad Bug, nie przeczuwając nawet, że mogę tam żywot
postradać. Ludzie tamtejsi przeczytali bowiem artykuł w "Problemach" i doszli
do wniosku, że badania wykopaliskowe zmierzają do wykazania odwiecznej
rosyjskości ziem nadbużańskich, co ma poprzedzić oddanie Związkowi Radzieckiemu
terenów aż po Wieprz, a może i po Wisłę. Najgorszy zaś sprzedawczyk, zdrajca i
wróg ojczyzny to ten, kto propaguje owe zamiary, czyli ja właśnie.
O, jakież niezwykłe sukcesy odnieśli moi państwowotwórczy adwersarze z
2Kuźnicy", "Odrodzenia", "Polski Zbrojnej" i innych pism, ci,
którzy nie miewali wątpliwości i mniemali, że nikt ich nie ma. Jakże
znakomicie nauczyli ludzi trzeźwości w rozumowaniu, słusznie gardząc
obmierzłym, pozytywistycznym odwoływaniem się do zdrowego rozsądku,
który nie jest zdolny sprowadzić na kraj potoków światłości, płynących
z deklamacji i tokowania a la głuszce na wiosnę. Cóż za świetną metodę
myślenia potrafili zaszczepić, skoro ludzie potrafią w ogóle przypuszczać,
że jakikolwiek polityk na świecie chcąc coś zrobić — najpierw się zapyta
archeologa o pozwolenie. Ale jeśli się ktoś poświęca przede wszystkim wzniosłym
sporom światopoglądowym — toczonym na tak wysokim poziomie, że go najczęściej
wcale nie widać — to już oczywiście brak mu ochoty do racjonalistycznego
badania faktów i rzeczowego tłumaczenia konieczności dziejowych
i zasad polityki współczesnej.

[hanys_hans]

III

Nie daję jeszcze spokoju owym napiętnowanym przez profesora Chałasińskiego
metodom polemicznym, ponieważ one właśnie wywarły bardzo znaczny wpływ na moje
losy pisarskie. Dzięki nim kurczowo i z uporem trzymałem się prasy katolickiej.
Z "Tygodnika Powszechnego" wystąpiłem w styczniu 1950 roku. Decyzję tę
powziąłem bardzo nagle, jeszcze w przeddzień wcale jej nie przewidując.
Zaproszony do Warszawy przez Bolesława Piaseckiego dowiedziałem się, że rząd
zamierza mnie mianować członkiem komisarycznego zarządu zrzeszenia "Caritas",
co ma nastąpić za kilka godzin. Stanąłem wobec konieczności czysto politycznej.
Zdawałem sobie sprawę, że cała operacja z "Caritasem" przeprowadzana w sposób
mało delikatny, ma jednak na celu zawarcie porozumienia między rządem a
episkopatem. Byłem stanowczo przeciwny jakimkolwiek zatargom politycznym na tle
religijnym. Jeśli już koniecznie komuniści mają się z katolikami wziąć za
łby, to proszę bardzo — tyle jest w Europie pięknych krain — wszędzie, byle nie
w Polsce... Dosyć roli królika doświadczalnego, wystarczy miłej zabawy. Chcąc
mieć swobodę decyzji, wykorzystałem przypadkową obecność w Warszawie Jerzego
Turowicza i wystąpiłem z redakcji jeszcze przed otrzymaniem nominacji. W
przeciągu kilkunastu najbliższych miesięcy, do czerwca 1951 roku, pisywałem
w "Dziś i Jutro" oraz w "Słowie Powszechnym". W zarządzie "Caritasu"
pozostawałem do września 1950 roku, niczym się w tej pożytecznej instytucji nie
odznaczywszy. Dawno już doszedłem do wniosku, że w roku 1945 Polska weszła na
jedyną drogę, która w ogóle wiodła w przyszłość. Plan Sześcioletni trafił w
samo sedno marzeń o ojczyźnie, która by nareszcie przestała być cywilizacyjną
martwicą. Pomimo to wytrwale trzymałem się wydawnictw
kierunku, z którym łączyło mnie coraz mniej. Kiedy dzisiaj patrzę na te rzeczy
z perspektywy kilku lat, nie żywię wątpliwości, że istotną przyczyną tego uporu
były zjawiska, o których napomknąłem w rozdziale poprzednim. Wcale się nie
wypieram ani szlacheckich, ani conradowskich pojęć o tym, co godzi się czynić,
a czego nie. Jakie są, takie są dzisiejsze "Nowa Kultura" i "Przegląd
Kulturalny", ale tamtej miłej tradycji nie pielęgnują. Ostatni mój artykuł
w "Słowie Powszechnym" ukazał się w czerwcu 1951 roku i był poświęcony
odbudowie katedry wrocławskiej. Właśnie wtedy w świątyni tej, pięknie
przybranej barwami narodowymi oraz błękitnymi sztandarami Ruchu Pokoju, odbyła
się uroczystość poświęcenia. Wieczorem na bankiecie ministrowie i najwyżsi
przedstawiciele krajowej hierarchii kościelnej wznosili toasty na cześć
porozumienia, zawartego czternaście miesięcy wcześniej. Można było ze spokojnym
sumieniem odejść z prasy katolickiej. W lipcu tegoż roku zacząłem
współpracować z "Życiem Warszawy". W tym czasie publicystyka polska spoczywała
już w letargu. Wspomnę o jednym tylko wydarzeniu, jakie mi się przytrafiło w
pewnym periodyku. Napisałem, że w Kielecczyźnie jest miejscowość o takiej
nazwie, którą nawet Polak wymawia z trudem: Krzciecice. Bez mojej wiedzy
przerobiono to zdanie, ugrzeczniono je, by nie popaść czasem w podejrzenie o
zniewagę narodu polskiego. Pozostawał reportaż. Aż do roku 1954 zajmowałem się
niemal wyłącznie nim. Warsztat pracy przeniosłem z Warszawy na bardzo głuchą
prowincję kielecką, do Szczekocin, do pewnej miłej oficynki, wybudowanej za
Stanisława Augusta. Zająłem się reportażem naukowym (w roku 1952 pisząc też
książkę o powstaniu styczniowym). Czułem, że na tym terenie będę miał najwięcej
swobody. O innych przyczynach, które mnie tam ciągnęły, nieraz już
wspominałem i w książkach, i w artykułach. Pogranicze literatury musi się
rozszerzyć w kierunku nauki, gdyż w przeciwnym razie świat się stanie
niewyrażalny dla tradycyjnych gatunków pisarskich. Istotną cechą huma-
nizmu jest wszechstronność zainteresowań i dlatego właśnie — niestety
— dzisiaj rzeczownik: humanista — na dobry ład trzeba by za każdym
prawie razem ujmować w cudzysłów. Termin ten nabrał bowiem sensu
negatywnego i oznacza u nas „intelektualistę" (cudzysłów również nie-
zbędny), który się nie interesuje biologią, geografią i medycyną, którego
technika, ekonomia, a nawet historiografia właściwie nie obchodzą.
Lista grzechów powieści „produkcyjnej" wygląda okazale. A może
klęska była nieunikniona także ze względów zasadniczych, czyli nie
mających nic wspólnego z lakierem, schematyzmem i komenderowaniem?
Autor, który się zajmie tematem tradycyjnym — a więc sprawami wojny,
polityki, pracy na roli, handlu itp. — na ogół potrafi językiem potocznym
wyrazić to, co najbardziej tam interesuje człowieka, wpływa na jego los,
a niekiedy i rozstrzyga o nim. To, co stanowi samą istotę takiego dzieła
ludzkiego jak nowoczesna fabryka, nie da się „wysłowić" bez języka
wyższej matematyki. Pozostają peryferia, ale na nich się chyba nie da
zbudować arcydzieła. Czyżby zatem jedna z najważniejszych dziedzin
twórczości współczesnego człowieka mogła wejść do literatury tylko jako
martwe i niezrozumiałe tło? Czy odraza, którą czuł Conrad, kapitan żaglowca, do
okrętów parowych nie była czasem odruchem literata, którego niepokoi
niedostępny świat nowoczesnej techniki? Zostawmy jednak w spokoju kwestie
teoretyczne. Rok 1951 stanowił chyba samo dno okresu, zwanego dziś potocznie
"epoką kultu jednostki". Gorliwie się dziś zajmujemy jego grzechami.
Dlatego nie od rzeczy może będzie wspomnieć o szczegółach drobnych
wprawdzie, ale pomocnych, jeśli chodzi o ścisłość sądów dotyczących tego
czasu. Doskonale rozumiałem, że sfery polityczne czego innego by raczej ode
mnie wyglądały niż nagłych zainteresowań dla archeologii, mikrobiologii
tudzież zawiłości powstania styczniowego. Przez poprzednie lata było się
ostatecznie publicystą politycznym, który po wyjściu z prasy katolickiej
wylądował na dobrowolnie wyszukanych „marginesach". Miewałem, owszem, rozmaite
propozycje i sugestie, czynione jednak w sposób kurtuazyjny, śmiało mogę nawet
powiedzieć — delikatny. A wspomnieć jeszcze koniecznie potrzeba, że chodziło o
takiego osobnika, który — nie licząc już sporów, zatargów i podejrzeń
powojennych — przed wojną był oficerem rezerwy Korpusu Ochrony Pogranicza, a
podczas wojny w najbardziej krytycznym momencie — w czerwcu i lipcu 1944 roku —
należał do VI Oddziału Sztabu Wileńskiego Okręgu Armii Krajowej. O wszystkim tym
sfery polityczne jak najdokładniej wiedziały (lepiej nawet niż ja sam, bo
pamięć ludzka zawodzi, papierzyska w MBP — nigdy). Sytuacja, przyznajmy,
znakomicie ułatwiająca nacisk, a nawet zwykły szantaż. Ani jednego, ani
drugiego nie było. Mogłem sobie spokojnie siedzieć w Szczekocinach, pisując
niemal wyłącznie o archeologii i o konfliktach ludzkiej krwi. Kiedy napisałem
pierwszy reportaż o pracach mikrobiologów, polityczna opinia o nim wypadła tak:
"— Uczonokracja! Wy chcecie, żeby uczeni światem rządzili, ale my
tego nie chcemy". W tym samym roku Państwowy Instytut Wydawniczy zawarł ze mną
umowę na całą książkę o Instytucie Ludwika Hirszfelda. Na mocy osobistego
doświadczenia jestem przekonany, że inaczej by sprawy wyglądały, gdyby pełnia
władzy znalazła się w rękach pewnych ugrupowań postępowych katolików. O, jakże
inaczej! Wcale nie jest powiedziane, że świat poznał już najbardziej idealne
wydanie "kultu jednostki". Późną jesienią 1950 roku napisałem dla "Słowa
Powszechnego" artykuł o mrugających obrazkach, który przedrukowała prawie cała
prasa. Bez mojej wiedzy redakcja ozdobiła ów artykuł wstawkami mowy skrajnie
"drętwej", politycznie go „wyostrzyła". W prasie marksistowskiej zdarzały
mi się też pewne retusze, ale nigdy aż takie. Od roku 1953 dokonywanie zmian
bez wiedzy autora w ogóle należy do wyjątków, wynikających zresztą najczęściej
ze zwykłego pośpiechu.

[hanys_hans]

D.C.

Taki "Świat" na przykład, wszelkie propozycje zmian przesyłał mi zawsze depeszą
do Szczekocin i czekał na odpowiedź. Na początku 1954 roku "Opowieści o żywej
materii' — reportaż z Instytutu Immunologii — poszedł do składania. 7
marca
zmarł we Wrocławiu Ludwik Hirszfeld. Pamiętam wieczór po pogrzebie, kiedy długo
rozmawiałem z młodym asystentem Instytutu. Właściwie to on mówił, ja słuchałem.
Zwierzał się z planów na przyszłość, twierdził, że zespół może dalej prowadzić
dzieło nieżyjącego mistrza. Nie chciałem osłabiać jego wiary i gasić zapału,
więc milczałem. Wkrótce potem zawiadomiono mnie, że "Opowieści o żywej materii"
zostały zdjęte z maszyn. Tekst poszedł do ponownego "ideologicznego"
sprawdzenia. Pozbyłem się wtedy resztek wątpliwości, że dni zespołu
naukowego stworzonego przez Ludwika Hirszfelda są policzone. Losy "Opowieści"
sporo mnie kosztowały. To był jeden z tych momentów, w których człowiek czuje,
jak się starzeje. W lipcu książka wróciła na maszyny. Domyślam się, że
przychylna dla niej decyzja zapadła na wysokim szczeblu politycznym.
Recenzje, napisane w dobie owego „sprawdzania", nie wniosły nic
specjalnie nowego. Nie mogły zresztą tego zrobić, skoro pierwszym
fachowym recenzentem książki był sam Ludwik Hirszfeld, który niedługo
przed śmiercią zdążył przeczytać maszynopis. Zażądał skreślenia paru
wątków efektownych wprawdzie, ale dotyczących zagadnień pod wzglę-
dem naukowym jeszcze niezbyt pewnych. Nie wiem, kto pisał owe recenzje, bardzo
zresztą dla autora książki kurtuazyjne i nie wszystkie nieprzychylne. Cytuję
fragment jednej z nich: "Instytut... jest placówką dobrze wyposażoną
technicznie i posiadającą liczne kadry naukowe. Jednak główny kierunek badań
budzi szereg zastrzeżeń, wynikających z ujęcia immunologii jako nauki i
stosowanej metodyki badań. Instytut w zasadzie prowadzi badania oparte o dawne
teorie immunologii, pomijając lub obniżając rolę ustroju dla przebiegu
procesów odpornościowych. Radziecka szkoła immunologiczna posiadają-
ca duże osiągnięcia niejednokrotnie ostro krytykowała ten kierunek jako
nienaukowy. Krytyka ta nie pomijała również osoby L. Hirszfelda..."
Tak jest, krytyka ta była nawet niekiedy umiejętnie organizowana, a to
w drodze niezbyt ścisłego (tak to nazwijmy...) informowania uczonych
radzieckich, odwiedzających nasz kraj. Jeden z nich — już po śmierci
profesora — osobiście przeprosił profesor Hannę Hirszfeldową za niesłusz-
ne słowa, skierowane niegdyś pod adresem jej męża, słowa oparte na
informacji zupełnie i celowo mylnej. Doszedłem w tej relacji do rzeczy
niesławnych, do spraw, które nie tylko potężnie zaszkodziły nauce, ale narobiły
też wiele zła politycznego. Wszyscy już dziś wiedzą, co należy sądzić
o "teoriach" Trofima Łysenki,
Boszjana oraz pani Lepieszyńskiej, oraz o ich metodach "argumentacji
naukowej". Pisząc "Opowieści" nawet nie próbowałem przytaczać tego, co
Ludwik Hirszfeld głośno i otwarcie mówił o Łysence. Oto jego słowa
wyrzeczone w roku 1952: "Proszę pana, to nie jest uczony. To gangster".
Nie próbowałem tego powtarzać — przyznaję — ale tylko dlatego, że nikt
by mi tego nie wydrukował. Z drugiej jednak strony — podkreślam
z naciskiem — absolutnie nikt nie próbował mnie skłonić do wysławiania
Łysenki i do głoszenia, że otworzył on nowe drogi przed nauką polską
i światową. Nikt mi tego nawet nie proponował. W "Opowieściach"
starałem się wymieniać i traktować na równi uczonych całego świata. Nikt
mi w tym nie przeszkadzał. Wiele zła się stało. Ale kwestia odpowiedzialności
za to jest złożona i trudna. Należy się za każdym razem dobrze zastanowić i
rozważyć, czy dany konkretny objaw przypisać wypadnie znanym dyktatorskim
metodom epoki stalinowskiej, czy też — niestety — zwykłemu
podskakiewiczostwu i
nadgorliwości. Tak się dziwnie złożyło, że w chwili przystępowania do pracy nad
"Opowieściami" miałem właściwie dwa tematy do wyboru. Mogłem pisać o
zakładzie "ideologicznie podejrzanego" Ludwika Hirszfelda lub przystąpić do
wielkiego reportażu o budowie Pałacu Kultury i Nauki. Swoboda wyboru była
absolutna. Tylko łatwe do przewidzenia skutki dla tak zwanej "kariery" autora w
każdym z tych dwu wypadków musiały być różne.

[hanys_hans]

IV

W czasie ostatniej sesji Rady Kultury i Sztuki jeden z mówców wystąpił
przeciwko używaniu zaimka „my", gdy się mówi o grzechach epoki „kultu
jednostki". Wywody jego nie trafiły mi do przekonania. Wyznam nawet, że
niepokoi mnie zbyt hojne szafowanie zaimkiem „oni". Zwłaszcza, jeśli
czynią tak pisarze, zaliczający się wszak obecnie do najwyższej elity
społecznej. Jeśli się żyje we wspólnocie narodowej — i to żyje w sposób wcale
wygodny — nie można zbyt lekko traktować sprawy odpowiedzialności. Są
tacy, którzy mogą śmiało ogłosić, że nie popierali wiadomych zboczeń. Ale
nikomu chyba nie wolno się uchylić od odpowiedzi na niemiłosierne
pytanie: czy zrobiłem wszystko, co leżało w mojej mocy, by zapobiec
złemu? Bardzo się boję surowego wyroku historii, która gotowa powiedzieć, że
nie wyzyskaliśmy w pełni nawet tych mizernych możliwości, jakie pozo-
stawiała epoka stalinowska. Można było więcej zrobić dla sprawy wolności
myśli i słowa. O ile dobrze pamiętam, Franciszek Rabelais twierdził, że
podtrzymuje wszystkie swe teorie — aż do granicy stosu włącznie. Było to
logiczne, bezpretensjonalne i męskie postawienie sprawy. Trzeba teraz
stwierdzić, że pisarzom w Polsce żadne „argumenty" o charakterze rzeczy
ostatecz- nych wcale nie groziły (przynajmniej takie jest moje osobiste
głębokie przekonanie, w której to kwestii nadaję się chyba na koronnego
świadka). A w ostatecznym, historycznym obrachunku właściwie to jedno się
liczy. Podczas tejże sesji Rady Kultury i Sztuki Mieczysław Jastrun powie-
dział, że literatura polska nigdy dotąd nie upadła tak nisko, jak dziś. Bardzo
niemiłosierny sąd. Najstraszniejsze jednak to pytanie, które nie padło: a ile
i kogo kosztował opór przeciwko tej klęsce? Na świadka w niektórych sprawach
się nadaję, na niczyjego sędziego na pewno nie. Dlatego też trzeba pisać o
sobie. Wiosną tego roku spędziliśmy kilka ponurych godzin w sali Związku
Literatów. Dwóch kolegów, zmieniając się kolejno, odczytywało obszerny
referat Nikity Chruszczowa o kulcie jednostki. Słuchałem pilnie, dowiadu-
jąc się wielu tragicznych szczegółów. Takie rzeczy jak losy Kosiora,
okoliczności zamachu na Kirowa, oraz wiele innych nie były mi bowiem
znane. Ale zasadnicza treść broszury nie stanowiła rewelacji. Przecież ja
już od dawna wiedziałem. Wspominałem poprzednio o swym przekonaniu, że w roku
1945 Polska weszła na jedyną drogę, która wiodła w przyszłość. Doszedłszy do
tego wniosku zdecydowałem się na popieranie kierunku politycznego, któremu
wtedy patronował Józef Stalin. Zdecydowałem się — bardzo dokładnie
wiedząc... Gdybym dziś — po wszystkich rewelacjach, dyskusjach i odwilżach
— raz jeszcze się znalazł wobec tego samego problemu i raz jeszcze musiał
wybierać — wybrałbym to samo co wtedy. Przyznaję się do pełnej
odpowiedzialności za własne decyzje, ale ich nie żałuję. Powtórzę raz
jeszcze, że Polska nie ma innej drogi. Uważam, że wszystko to należy jasno i
wyraźnie powiedzieć. Wszelki fałsz w sądzeniu własnej przeszłości pisarskiej
wróżyłby bowiem jak najgorzej o przyszłości.
I dlatego nic mnie tak nie martwi, jak odezwanie się jednego z członków
grupy PAX, który w czasie dyskusji w Związku Literatów oświadczył
z wyniosłą ironią: ja teraz ciągle powtarzam — mądry jak Polak po XX
zjeździe. Pomału, pomału — ten Polak i przed XX zjazdem był równie mądry jak
i teraz. A najgorsza bieda w tym, że prosty, szeregowy Polak mówił
o rozmaitych sprawach o wiele szczerzej i uczciwiej niż wielu... inżynierów
dusz ludzkich. „Trzeba dogonić własny naród" napisałem w „Po prostu"
jesienią zeszłego roku (a więc przed XX zjazdem) i słowa te uważam za
ciągle aktualny i zdrowy program pisarski.
Kto się decydował wiedząc, ten tym bardziej musiał sam siebie
pilnować i nie przekraczać granic bezwzględnej konieczności dziejowej.
Rachunek pamięci nie może się równać rozgrzeszeniu, udzielonemu
samemu sobie. Piszę to w lipcu 1956 roku. Już od wielu miesięcy prasa literacka
i pisma codzienne zażarcie walczą o wewnętrzną naprawę Rzeczypospolitej. To, co
robią młodzi chłopcy z „Po prostu" przynosi Polsce sławę i zaszczyt.
Dziennikarstwo i publicystyka — procedery jakże wzgardliwie zazwyczaj
traktowane na literackim Parnasie — przywracają twarz piśmiennictwu
polskiemu. Wszystko to z zadowoleniem stwierdziwszy, żałować jednak wypadnie,
że szeroki front wspólnej walki pisarzy o prawo, uczciwość i poszanowanie
godności ludzkiej — nie powstał dziesięć lat wcześniej.

PAWEŁ JASIENICA

PRZYPISY

1 „...Żeby złoczyńcy trzęśli się ze strachu — to jest w porządku. Ale kimże są
ci złoczyńcy?
Wiadomo, że wobec różnych poglądów na ten temat może nastąpić wielki nieporządek
w działaniach. Złoczyńcą może być złodziej, ale to złoczyńca, by tak rzec,
trzeciego stopnia;
złoczyńcą nazywa się też zabójcę, ale to także złoczyńca zaledwie drugiego
stopnia; złoczyńcą
może być także wolnomyśliciel — a to już złoczyńca prawdziwy, a przy tym
zatwardziały i nie
wyrażający skruchy. Z tych trzech gatunków złoczyńców, każdy oczywiście
powinien drżeć,
ale czy w równej mierze? Nie, tak być nie powinno. Trzeba postępować tak, by
złodziej drżał
mniej niż zabójca, a zabójca mniej, aniżeli bezbożny wolnomyśliciel. Ten
ostatni ciągle
powinien czuć na sobie surowy wzrok urzędowy i z tej przyczyny drżeć
nieustannie. Zatem,
jeśli w tej materii zezwolimy na różne poglądy wśród urzędników, skutek będzie
często
przeciwny zamierzonemu, a mianowicie: bezbożnicy będą bać się umiarkowanie, zaś
złodzieje
i mordercy będą bez przerwy odczuwać wielki strach".
la Przeszywający urzędowy wzrok.
2 Dr Faul — postać ideologa partyjnego — manipulatora ideami — z opowiadania
Kazimierza Brandysa „Obrona 'Grenady'".
3 Każdemu, co mu się należy.
4 Państwowa Komisja Planowania Gospodarczego — kierowana przez Hilarego Minca
— jedna z najbardziej wszechwładnych instytucji w owych czasach.
5 Jeśli tak można powiedzieć.
6 Kopernik, on trudził się cały wiek / by udowodnić, że ziemia się obraca /
Dureń, czemu nie
popił sobie / Nie miałby wtedy wątpliwości — cały świat by mu się kręcił.

[hanys_hans]

Uderzyć na wszystkich frontach

Sporządzona przez kierującą Wydziałem Historii Partii KC PPR Marię Turlejską
notatka miała skutek niemal natychmiastowy. Ukazał się wprawdzie jeszcze
wspomniany przez Turlejską numer trzeci „Dziejów Najnowszych", ale to był
już
koniec. Instytut Pamięci Narodowej, który położył nieocenione zasługi dla badań
nad najnowszymi dziejami Polski, został zlikwidowany.

Notatka (maszynopis, oryginał) przechowywana jest w VI
Oddziale AAN, sygn. 1/54-136.

NOTATKA W SPRAWIE INSTYTUTU PAMIĘCI NARODOWEJ

Informacja

Instytut Pamięci Narodowej został utworzony w 1944 r. w Lublinie.
Dyrektorem jego był Kornacki, vicedyrektorem — Płoski i ten ostatni
właściwie go organizował. Dawny współpracownik Instytutu Badania
Najnowszej Historii Polski im. Józefa Piłsudskiego, były życiowiec z czasów
akademickich, w czasie okupacji kierownik Biura Historycznego Armii
Krajowej, jeden z współtwórców prawej RPPS, a więc stojący na gruncie
CKL, obecnie kierownik Komisji Archiwalno-Historycznej CKW, PPS,
człowiek słaby, ulegający wpływom piłsudczykowskim, nie marksista, ale
o wielkiej erudycji — oto pobieżna charakterystyka Płoskiego.
Instytut miał badać historię okupacji, raczej od strony terroru niemiec-
kiego i martyrologii narodu polskiego. Ale w ramach tej problematyki
i tylko tego okresu nie sposób się było utrzymać. Samo życie rozbijało je.
Jedną z większych pierwszych prac, jakie przedsięwziął Instytut już
w Warszawie, było sporządzenie bibliografii wszystkich wydawnictw
podziemnych w kraju w czasie okupacji. Miał to być pewnego rodzaju
przewodnik informacyjny (obejmujący tytuł pisma, wydawcę, nakład,
redakcję itp.). Na zamówienie Instytutu pracę tę pisał ob. Świerkowski
z Biblioteki Narodowej. Praca ta, rozpoczęta jesienią 1945 r., miała być
oddana do druku wiosną 1946 r. W trakcie przygotowywania tej pracy
w Bibliotece Narodowej zorganizowana została wystawa prasy podziem-
nej, która była w gruncie rzeczy gloryfikacją londyńskiego podziemia (ilość
tytułów prasy reakcyjnej o wiele przewyższa ilość tytułów prasy lewicowej
i demokratycznej) i została przez Urząd Kontroli Prasy i Widowisk
zamknięta przed otwarciem. Świerkowski przygotowywał swą bibliografię
w dalszym ciągu, osiągając z miesiąca na miesiąc coraz większą ilość
tytułów; przy czym układ sił między ilością tytułów pism sanacyjnych,
endeckich, delegatury itd. a demokratycznemi oczywiście nie mógł ulec
zmianie. Archiwum KC PPR, a później Wydział Historii Partii współ-
pracował z Instytutem w tej sprawie, dostarczając jednocześnie materiałów
o naszych wydawnictwach z czasów okupacji, a jednocześnie tłumacząc
niewłaściwość, bezsensowność tego rodzaju wydawnictwa w dzisiejszej
sytuacji. Bibliografia do dziś dnia nie ujrzała światła dziennego, być może
częściowo pod wpływem naszego stanowiska.
Dział organizacji podziemnych prowadził w 1946 r. Bartoszewski,
współpracownik „Gazety Ludowej", który został niedługo później aresz-
towany. Na jego miejsce przyszedł Adam Borkiewicz, którego działem
pracy jest wojsko podziemne. W pierwszym rzędzie zbierał on informację
o AK, rozszyfrował pseudonimy i kryptonimy itp. Praca tego działu
mogłaby stać się nadzwyczaj cennym wkładem do historii walk podziem-
nych, gdyż Akowcy mając zaufanie na podstawie dawnych więzów i kon-
taktów organizacyjnych do ludzi obecnie pracujących w Instytucie mogliby
przekazać do IPN poważny materiał do historii AK, którego nie chcą
oddawać do Biura Historycznego Wojska Polskiego, twierdząc, że tam
sfałszują ich historię. Jak daleko te prace o historii AK są posunięte, jak
również ile materiałów do niej Instytut już zebrał — trudno nam powie-
dzieć, gdyż mimo pewnej współpracy z naszym Wydziałem — dyr. Płoski
trzyma to raczej przed nami w tajemnicy. W każdym razie materiał ten
wydaje się ubogi, o czym można się było przekonać z informacji Instytutu
dla Wydziału Propagandy KC PPR o akcjach AK i BCh, dostarczonej dnia
24 i 27 października 1947 r., a obejmującej wszystkiego jedną akcję BCh
z końca 1942 r., 7 akcji różnych AK z 1943 r. i jedną bitwę AL z 1944 r.
Borkiewicz to sklerotyczny starzec o piłsudczykowskiej mentalności,
również dawny współpracownik Instytutu Badania Najn. Hist. Polski im. J.
Piłsudskiego. Ostatnio Borkiewicz zajął się historią Gwardii i Armii
Ludowej na Lubelszczyźnie, w związku z przekazaniem przez przewod-
niczącego Lubelskiej Rady Narodowej — tow. Czugałę Instytutowi obszer-
nego (około 500 stron) opracowania (zresztą na poziomie nie nadającym się
całkowicie do publikowania), dotyczącego historii Wojewódzkiej Rady
Narodowej na Lubelszczyźnie w czasie okupacji.
Wspólnie z Borkiewiczem opracowywać Lubelszczyznę ma Żeleńska
niedawno przyjęta pracownica, świeżo upieczony mgr historii polecona
przez Wereszyckiego. Bezpartyjna. Zgłosiła do nas zapotrzebowanie na
wspomnienia z Lubelszczyzny.
Kupść pracuje nad terrorem niemieckim od strony dokumentów nie-
mieckich i martyrologii w ścisłym kontakcie z Główną Komisją Badania
Zbrodni Niemieckich w Polsce. Ma on również opracowywać organizacje
polityczne podziemia w czasie okupacji. W Instytucie opracowywano
kartotekę tych organizacji. Braliśmy w tym również częściowo udział, ale
całość nie została opracowana.
Monografie obozów niemieckich w Polsce opracowuje Czyńska. Pracu-
je ona również nad materiałami, które przyszły z Francji.
Katalogi zagadnień z prasy emigracyjnej z czasów wojny opracowuje
Pawłowska (związana w czasie okupacji z delegaturą, przed wojną w ko-
łach lewicowych).
Jedną z pierwszych prac Instytutu, do dziś dnia opracowywaną, jest
słownik biograficzny działaczy robotniczych, oparty o dawną „Kronikę
ruchu rewolucyjnego" i „Niepodległość". W tej sprawie nie nawiązano
z nami zupełnie kontaktu, pomimo informowania nas o tej pracy. Słownik
ten przygotowuje, zdaje się Kiedrzyńska, również dawny pracownik
Instytutu Bad. Najnowszej Historii Polski, działaczka KOP i ZWZ w czasie
okupacji, obecnie PCK, więzień obozów hitlerowskich, Kiedrzyńska prócz
tego prowadzi bibliotekę Instytutu.
Nad ruchem robotniczym do 1914 r. pracuje Durko (PPS, podobno
lewicowy). Durko ogłaszał w „Dziejach Najnowszych" listy Jana Stróżec-
kiego z zesłania i napisał artykuł o Kasprzaku, w którym rehabilitował go
z zarzutów, a jednocześnie rehabilitował PPS. Durko jest prawą ręką
Płoskiego, sekretarzem „Dziejów Najnowszych".
Krzysztof Dunin-Wąsowicz (PPS, ZNMS) pracuje w Instytucie nad
okresem międzywojennego dwudziestolecia. Jednocześnie pisze na Uni-
wersytecie pracę doktorską o Stapińskim.
Jeżeli chodzi o dwudziestolecie międzywojenne — Płoski miał zamiar
wydać „Piętnastolecie Polski Niepodległej" Swobody (Próchnika) po
uzupełnieniu polityki zagranicznej, dopisaniu historii KPP i historii okresu
1933-39 i po „ocenzurowaniu" go przez naszą tow. Żołądkowską, która
przez parę miesięcy w Instytucie pracowała. Ale prawdopodobnie pod
naszym wpływem jest skłonny zrezygnować z tego wydawnictwa, które
absolutnie się nie nadaje do publikowania obecnie.
Instytut wydał w 1947 r. dwa numery „Dziejów Najnowszych". Obecnie
przygotowuje się do druku trzeci, podwójny numer. O ile pierwszy numer
miał pewien charakter problemowy, o tyle drugi był wyraźnie tylko
kronikarski z unikaniem problematyki i z akowską tendencją (w artykule
T. Jabłońskiego o pińczowskim, w sprawozdaniu von dem Bacha o po-
wstaniu warszawskim, jak również w pamiętniku własowca o powstaniu,
które od strony przeciwników gloryfikują powstanie sierpniowe 1944 r.).
Instytut wydał dwie książki, napisane na jego zamówienie. Historię
Gospodarczą Polski 1864-1914, autor Witold Kula (PPR) i historię polityczną
tegoż okresu, napisaną przez Wereszyckiego (PPS).

[hanys_hans]

Tak w głównych zarysach przedstawiałby się dotychczasowy dorobek
Instytutu. Oczywiście mogliśmy tu pominąć pewne pozycje, o których na
podstawie naszej dotychczasowej współpracy z Instytutem możemy nie
wiedzieć.
Od czasu gdy na miejscu Kornackiego — Płoski został dyrektorem
Instytutu, brak w Instytucie vicedyrektora. Płoski czynił pewne słabe
zresztą wysiłki, aby na tym stanowisku był peperowiec. Proponował
mianowicie tow. Rafałowi Gerberowi tę pracę. Obecnie są projekty, aby
vicedyrektorem Instytutu został Tadeusz Jabłoński (dotychczas był dyrek-
torem Rady Szkół Wyższych) — o opinii wuerenowca. Płoski podobno broni
się przed tą kandydaturą proponując raczej Zawatkę (tak w tekście,
powinno być: Zawadkę — A.G.), dawnego RPPS-owca (prawego), współpracownika
Płoskiego z czasów okupacji, obecnie pracującego jako kierownik archiwum
historycznego CKW PPS.

[hanys_hans]

Wnioski

Zarówno skład personalno-polityczny, jak kierunek badań Instytutu
Pamięci Narodowej powinien ulec zmianie. Był wnoszony na Prezydium
Rady Ministrów projekt statutu i zmiana nazwy na Instytut Historii
Najnowszej, ponieważ dotychczas istnieje "nielegalnie" bez żadnej formy
prawnej. Ale projekt ten został odłożony. Najważniejszym mankamentem Instytutu
jest jego jednostronność polityczna. Reprezentuje on w najlepszym razie
formalnie prawy RPPS, z dalekim wachlarzem na prawo. Z materialistycznym
pojmowaniem dziejów, z marksizmem Instytut nie ma nic wspólnego.
W związku z projektowaną Wspólną Komisją Historyczną KC PPR
i CKW PPS otwierają się nowe możliwości przed Instytutem. Tylko na
bazie współpracy obu partii i ideologicznego przewodnictwa PPR Instytut
może się stać twórczą placówką badania najnowszej historii Polski z mark-
sistowskiego punktu widzenia. W związku z Wyższą Szkołą Partyjną
powstaje możliwość zorganizowania wspólnej nadrzędnej Rady Naukowej
obu partii, która wyznaczałaby kierunek badań Instytutu, tematy do
opracowania, dyskutowałaby tezy wstępne. Tylko przez wspólne kierownictwo
przeorganizowanego Instytutu — ideologiczne i polityczne — z jednej strony, a
przez zasilenie go peperowcami — z drugiej strony — może Instytut Najnowszej
Historii Polski spełnić swe zadanie. Jeżeli chodzi o ludzi — to wielu naszych
towarzyszy — historyków z wykształcenia, często pracujących na innych
placówkach mogłoby pożytecznie pracować w Instytucie. Jako przykład wymienimy:
Młynarski (PR), Izydorczyk (KW Poznań), Siekierska, Polewka (Kraków), Kula (Łódź
— Uniwersytet), Assorodobraj (Łódź — Uniwersytet), Szulkin (Min. Oświa-
ty), Najdus (TUR), Tykocińska (TUR), Bibrowska, Kancewicz, Kulik (Min.
Kultury), Drukier (KC), Rappaport (KC), Więckowska Jadwiga (CZPPS),
Pawłowicz, Bulanta Stanisława (Sztab Generalny W.P.), Pietraszkiewicz
Wacław (Min. Oświaty), Marzec Czesław (Warsz. Rad. Nar.) i wielu innych
towarzyszy. Jeżeli chcemy na odcinku historii zrobić przełom — musimy obliczyć
nasze siły, rozplanować je i. uderzyć na wszystkich frontach.

TURLEJSKA

Warszawa 13 luty 48 r.

[hanys_hans]

Agentura

Sformułowana przez Stalina teza, że w miarę sukcesów systemu socjalistycznego
zaostrza się walka klasowa, prowadziła w konsekwencji do rozbudowywania i
wzmacniania aparatu bezpieczeństwa. Nowe zadania omawiano na dwóch naradach,
które odbyły się w 1949 r. Pierwsza z nich, na której obecny był Jakub
Berman, miała miejsce w marcu, druga, w której uczestniczył Bolesław Bierut, 29
października, niecałe dwa tygodnie przed III plenum KC PZPR (11-13 listopada
1949 r.) poświęconym "wzmożeniu czujności rewolucyjnej". W tymże listopadzie
Kominform ogłosił rezolucję pt. "Partia komunistyczna Jugosławii w rękach
morderców i szpiegów". 6 listopada Bierut poinformował Radę Państwa, że zwrócił
się do rządu radzieckiego o skierowanie do dyspozycji rządu polskiego marszałka
Konstantego Rokossowskiego i że uzyskał zgodę. Rok 1949 to również proces
kardynała Józefa Mindszentyego na Węgrzech (dożywocie), procesy, zakończone
karami śmierci, działaczy komunistycznych: Trajczo Kostowa w Bułgarii, Koci
Xoxe w Albanii, Laszlo Rajka na Węgrzech. W Polsce proces przeciwko Adamowi
Doboszyńskiemu (11 lipca skazany na śmierć) wykorzystany do zohydzenia Armii
Krajowej i Kościoła. To jest bardzo pobieżnie zarysowane tło publikowanych
dokumentów. Składają się na nie fragmenty referatu ministra bezpieczeństwa
publicznego St. Radkiewicza, fragment przemówienia Jakuba Bermana oraz
własnoręczna notatka Bolesława Bieruta z narady październikowej.

Materiały te przechowywane są w VI Oddziale Archiwum
Akt Nowych w Warszawie (sygn. 323).

POLITYKA. 52/1990

[hanys_hans]

STANISŁAW RADKIEWICZ:
(...) Jaki jest stan agentury na dzień l lutego br. w kraju?
W całym kraju aparat nasz ma 1164 agentów i 19.200 informatorów. Jak
to wygląda w przekroju poszczególnych odcinków naszej działalności?
Weźmy np. partie polityczne. SL w całym kraju — 22, PSL — 20, SD — 13,
wśród usuniętych z partii politycznych b. PPS — 56, PSL — 7, b. PSL — 12.
W całym środowisku młodzieżowym — 36 agentów. Wśród usuniętych ze
stanowisk w administracji państwowej — 25, w samorządowych — 7,
w spółdzielczości — 12, kler — 33, kler niekatolicki — 14, organizacje
podziemne (polityczne i wojskowe) WRN — 13, WIN — 85, NZW — 45 i inne
210. Cały kontrwywiad dysponuje 170 agentami, na obiektach gospodar-
czych — 321, prywatna inicjatywa — 22, wieś (może być pewna różnica, ale
zdaje mi się, że cyfra ta niedaleko odbiega od rzeczywistości) — 32,
informatorów — 2500. Wystarczy zestawić ten stan ilościowy agentury, przy
pomocy której nasz aparat ma wykrywać i ujawniać działalność wroga, wykrywać
i ujawniać zamiary wroga, wykrywać i ujawniać plany działania wroga,
ażeby stwierdzić, że przy pomocy tak mizernej ilościowo, tak nikłej
agentury oczywiście szczególnie w warunkach zaostrzającej się walki
klasowej, zadania naszego nasz aparat wykonać nie może i nie jest w stanie.
Spójrzmy na cyfry od strony województw. W przekroju poszczególnych
województw jak ta rzecz wygląda? Np. w partiach politycznych Białystok
nie ma ani jednego agenta, mamy tylko informatorów. Bydgoszcz ma
zaledwie 2 agentów, Gdańsk — l agenta, Katowice nie mają ani jednego,
Kielce w partiach politycznych ani jednego, tylko informatorów, Kraków
ma tylko jednego, Lublin tylko jednego, Łódź tylko jednego, Olsztyn — 4,
Poznań — 15, Rzeszów — l, Szczecin — 5, Warszawa — 3, Wrocław — 5.
Województwa, które mają bardzo poważny ruch ludowy, ruch, o którym
jeszcze będzie mowa, dysponują 1-2 agentami. Wśród usuniętych z partii
ważniejsze województwa np. Gdańsk — l agenta wśród usuniętych — z PPR — PPS,
SL, PSL — nie interesują naszego urzędu, Katowice wśród usuniętych 17, Kraków —
9, Łódź ani jednego, Poznań — 18, Rzeszów ani l, Warszawa — 1.
Odcinek młodzieżowy. Ja mówię o samych agentach. Białystok — ani l,
Bydgoszcz — l, Gdańsk ani l, Katowice — 7, Kielce ani l, Kraków — 2 (tam
gdzie ruch młodzieżowy istnieje i organizacje akademickie są aktywne),
Lublin — 2 (miasto uniwersyteckie), Łódź — miasto uniwersyteckie ani l,
Olsztyn — 4, Poznań — 9, Rzeszów ani l, Szczecin — 4, Warszawa — 3,
Wrocław — 4. To jest ta agentura, przy pomocy której nasze Wojewódzkie
Urzędy mają czuwać nad odcinkiem młodzieżowym. Kler, który jak stwierdziliśmy
przedtem wysunął się na czoło, jeśli idzie o walkę z obozem demokracji:
Białystok — ani l, ani w świeckim, ani w zakonnym, ani w katolickim,
Bydgoszcz — l, Gdańsk — 3, Katowice — 9, Kielce — 9, Kraków — 10, Lublin — l,
Łódź — 3, Olsztyn — 4, Poznań —10, Rzeszów — 9, Szczecin — 9, Warszawa — l,
Wrocław — 1. Tyle agentów mają nasze urzędy na odcinku kleru.
Organizacje podziemne polityczne i wojskowe. Białystok — 7, Byd-
goszcz — 7, Gdańsk — 6, Katowice — 49, Kielce — 4, Kraków na całe
podziemie — 32, Łódź na całe podziemie — 2 (WRN i WIN), Wrocław po linii
organizacji podziemnych — 9. Województwo warszawskie — 16.
Wieś. Białystok agenta żadnego, 22 informatorów (rolnicze województ-
wo), Bydgoszcz agenta żadnego, 225 informatorów, Gdańsk agenta żad-
nego, 96 informatorów, Katowice — 2 agentów, 266 informatorów, Kielce
— agenta żadnego, 49 informatorów (po 2 informatorów na powiat),
Kraków — l agenta, 376 informatorów, Lublin 7 agentów, 467 infor-
matorów, Łódź na całą wieś — 3 agentów i 13 informatorów, Olsztyn
— 2 agentów, 308 informatorów, Poznań — 7 agentów, 270 informatorów,
Rzeszów — tylko 44 informatorów, Szczecin — 9 agentów i 108 infor-
matorów, województwo warszawskie — niewiarygodna cyfra — 5 agentów,
Wrocław — l agenta, 227 informatorów. Tak wygląda nasza sieć informacyjna, te
przysłowiowe oczy i uszy w podziemiu reakcyjnym na odcinku wsi, jeśli idzie o
województwa. (...) Dotychczasowa sieć nasza agenturalno-informacyjna jest mało
wartościowa ze względu na znikomą ilość zwerbowanych ludzi poważnych,
wpływowych i kierowniczych, tkwiących w rozpracowywanym przez nas
środowisku. Kierowniczy aktyw aparatu z agenturą prawie nie pracuje, na własnej
łączności prawie nikogo nie ma, cały ciężar najbardziej odpowiedzialnej
pracy zwala się na niższych pracowników, wówczas, gdy powinno być
odwrotnie. Przytoczę niektóre cyfry: Aktyw kierowniczy tu obecny:
Warszawa — Szef Urzędu Łanin agenturę werbuje i pracuje z nią, ma na
łączności agenturę. Jego zastępca Trofimowicz niedawno zwerbował jed-
nego agenta i pracuje z nim. Katowice — Marek — ma na swojej łączności
5 agentów i regularnie z nimi pracuje. Duda — Kraków — l agenta,
z l pracuje, Białystok — dotychczasowy nasz Szef Urzędu Szysz za rok
swojej pracy zawerbował 5 agentów i przekazał ich innym pracownikom,
na łączności nie ma nikogo, Rzeszów — Siwanowicz i 2 zastępców agentury
nie mają, prowadzą tylko od czasu do czasu kontrolne spotkania, Byd-
goszcz — Mjr Krupski na łączności agentury nie ma, periodycznie bywa na
kontaktach, nie zwerbował dotąd żadnego agenta. Zastępca jego Nowak od
maja 1948 r. nie zawerbował i nie ma na własnej łączności agentury. Bywa
tylko na spotkaniach, Poznań — Mrozek i jego ówczesny zastępca z agen-
turą nie pracuje. Mrozek nie ma, a jego zastępca miał jednego agenta,
Szczecin — Olkowski agentury nie ma, Kornecki też nie. Gdańsk — Jur-
kowski i zastępca agentury nie mają, bywają czasem na spotkaniach.
Olsztyn — Pałka agentów nie ma i wątpliwe, czy przeprowadza również
kontrolne spotkania. Krzywiński ma dwóch agentów, ale spotyka się z nimi
od czasu do czasu. Kielce — Pluta za dwa lata ani jednego agenta nie
zawerbował i nie przeprowadził żadnego spotkania z agentem. Zastępca
Borecki tak samo. Miasto W-wa — Paszkowski i jego zastępca agentury na
własnej łączności nie mają i nie werbują. Zabawski na własnej łączności
agentury nie ma, Kotton trzyma jednego, Sobczyński nie ma i nikogo nie
zawerbował. Lublin — Jastrzębski nie ma nikogo, Goliński trzeci rok na
terenie i własnej agentury również nie ma, nie zajmuje się nią.
Pracę agenturalną, najważniejszy, najbardziej trudny odcinek w pracy
naszego aparatu, odcinek wymagający największego wyrobienia politycz-
nego, największego doświadczenia życiowego, zwala się na odróbkę ludzi
najmniej do tego przygotowanych, ludzi, którzy może by i chcieli dobrze
pracować, ale nie mogą i nie są w stanie, a naczelnicy uważają tę robotę za
nieodpowiednią dla siebie. Brak specjalizacji w naszej pracy, jeśli idzie o
sieć agenturalną według charakteru obiektów i działów naszej pracy. Trzeba
zrozumieć, że agent pracujący na odcinku bandytyzmu jest inny aniżeli agent,
który pracuje wśród duchowieństwa. Inna z nim praca, inaczej go trzeba
przygotować, inne zadania. Tej specjalizacji i specyfikacji, tego zróżnicowania
w podejściu do pracy ze strony funkcjonariusza naszego aparatu nie ma. Jasną
jest rzeczą, że utrudnia to naszemu pracownikowi pracę na wszystkich odcin-
kach. Jeśli ilościowy stan naszej obecnej sieci agenturalno-informacyjnej
jest nikły, płytki i nie zabezpiecza nam wykonywania podstawowych
zadań, to jakość pracy naszego aparatu z tą siecią jeszcze bardziej
pomniejsza i degraduje jej faktyczne znacz

[hanys_hans]

D.C.

Jeśli ilościowy stan naszej obecnej sieci agenturalno-informacyjnej
jest nikły, płytki i nie zabezpiecza nam wykonywania podstawowych
zadań, to jakość pracy naszego aparatu z tą siecią jeszcze bardziej
pomniejsza i degraduje jej faktyczne znaczenie.
Typowanie kandydata odbywa się przeważnie bez należytego przygoto-
wania, przypadkowo. Sam akt werbunku jest przeważnie niegruntowny,
niepoważny i od razu pozostawia zwerbowanemu drogę do odwrotu,
matactwa, dezinformacji lub też odbywa się w formie aresztu w takich
warunkach, że się go szybko dekonspiruje. Nie ma surowej dyscypliny
pracy według narzuconego przez nas zadania. Zadowalamy się tym, co
agent daje, a w konsekwencji uzyskuje on poczucie niezależności i robi to
co chce, a nie to co może i powinien robić. Nie ma poważnego i gruntownego
przygotowania się pracownika do spotkania z agentem. Pracownik idąc na
spotkanie winien dokładnie wiedzieć, czego się spodziewać i jakie zadanie
postawić. Doniesienia agenturalnego nie traktuje się jako najważniejszego
dokumentu w pracy całego urzędu. Nie analizuje się i nie wyciąga
natychmiastowych wniosków operacyjnych i zadań. Kontrola pracy ze
strony kierownictwa z góry do dołu jest powierzchowna. Cyfry i fakty
mówią same za siebie.
Jeśli ktokolwiek przywiązuje wagę do agentury jako do instrumentu,
który ma nas informować o wrogiej działalności, która jest głównym
narzędziem dla walki, to narzędzie to jest połamane, a trzymamy w ręku
zaledwie słabiutki trzonek. Przy takiej agenturze agent nasz nie jest
w stanie ani zwalczać podziemia, ani uprzedzać przestępstw, ani syg-
nalizować zamiarów wroga. Podziemie w tej sytuacji ma możność prze-
grupowania się bez obawy, że mu w tym UB zbytnio będzie przeszkadzało.
Jest ono oderwane od prześladowania. Oznacza to rozbrojenie naszego
aparatu. Z tego wysnuć należy wniosek, może najważniejszy, że aparat
nasz z góry do dołu nie docenia znaczenia pracy agenturalnej w systemie
i metodzie walki, że zapatruje się na agenturę nie jako na czynnik
podstawowy, ale w najlepszym razie jako na czynnik pomocniczy, a za
podstawę swojej pracy uważa śledztwo. Liczy na to, że jak kogoś zaaresz-
tuje, będzie się z nim męczył, żeby wydusić zeznania, liczy na złamanie
wroga. Jest to podstawowe zagadnienie, błąd, który ciąży na naszym
aparacie i paraliżuje go w walce. To jest zagadnienie centralne. To, że nasz
aparat nie wywiązuje się obecnie z zadań, które postawiła partia i organiza-
cja, wynika z tego podstawowego błędu, niedoceniania agentury przez
kierowniczy aparat naszego całego systemu. (...)
Zadania, jakie w związku z tym stoją.
1) Przede wszystkim przezwyciężyć w aparacie wszelkie nastroje
samouspokojenia, demobilizacji, zdecydowanie zwalczać jako fałszywe
i szkodliwe teorie sprowadzające podziemie tylko do band i negujące
istnienie podziemnych organizacji reakcyjnych sztabów i ośrodków kiero-
wniczych w Kraju. Zewnętrzny pozorny spokój na niektórych powiatach
winien stać się bodźcem do niepokoju i troski, żeby móc odpowiedzieć na
pytanie, gdzie się wróg ukrył, jak działa, skoro my go nie widzimy.
Mobilizować cały aparat do wzmożenia działań i aktywności.
2) Skoncentrować uwagę na walkę z wywiadem amerykańskim, który
jest głównym ośrodkiem inspiracji i dyspozycji wrogiej akcji szpiegowskiej,
dywersyjnej, gospodarczo-sabotażowej i opozycyjnej w kraju. Wszystkie
jednostki operacyjne naszego aparatu winny być aktywnie włączone do tej
walki.
3) Praca I-szych Wydziałów winna koncentrować się na paraliżowaniu,
likwidacji wywiadu od strony rozpracowań i wyjść obcokrajowców i środo-
wisk z nimi związanych, a także od strony podziemnych organizacji, droga
wejścia do obcego wywiadu i poprzez organizacje terenowe i poprzez
rozpracowanie wszystkich elementów obcokrajowych, które w kraju są
i działają w różnej formie.
4) Praca WOP-u, który powinien uszczelniać granice tak, ażeby unie-
możliwić przenikanie przez nie — szczególnie wybrzeże — agentów
i łączników obcego wywiadu i ośrodków reakcyjnych. Zarówno Szefowie
WUBP jak i Dowództwo WOP-u powinni zrozumieć, że przejście WOP-u do
systemu bezpieczeństwa oznacza przełom w podejściu do ochrony granicy
i do pracy operacyjnej na pograniczu.
5) Po linii V-tych Wydziałów główne zadanie — rozpoznać i ujawnić,
aby zlikwidować wszelką wrogą działalność podziemia WRN-owskiego
i Mikołajczykowskiego, otoczyć specjalną opieką legalne organizacje,
szczególnie chłopskie i młodzieżowe, na terenie których wroga działalność
staje się coraz bardziej widoczna.
Na odcinku kleru winniśmy konsekwentnie podtrzymywać i realizować
kurs na wyizolowanie jego reakcyjnej, wojującej części od mas i od części
kleru dołowego, która unika politycznej rozgrywki z Rządem. Wszelkie
wrogie wystąpienia kleru, podziemna i szpiegowska działalność winny być
unieszkodliwione. Każde posunięcie aparatu naszego w stosunku do kleru
musi być uzgodnione z Ministerstwem. Szczególnie baczną uwagę należy
zwrócić na masowe organizacje przykościelne. Musimy mieć szeroko
rozbudowaną sieć agenturalną i informacyjną dla ujawniania i demas-
kowania faktów wrogiej działalności i powiązań z reakcyjnym podziemiem
tych wszystkich organizacji.
6) Szefowie WUBP winni ześrodkować swoją uwagę na ochronie
podstawowych obiektów o znaczeniu strategicznym, tj. na tych, na których
obcy wywiad skupia specjalną uwagę, tj. na podstawowe ośrodki przemys-
łowe, porty, wybrzeże, główne szlaki komunikacyjne i łączność. Powinno
to znaleźć wyraz w dokładnym rozpracowaniu tkwiących tam ludzi,
związanych z b. Delegaturą rządu londyńskiego, przemysłowców, udziało-
wców, ludzi powiązanych z zagranicą i inny podobny wrogi element. Prace
te należy synchronizować między wydziałami I i IV.
W walce z dywersją i sabotażem na odcinku gospodarczym w ogóle
i w systematycznym dążeniu do maksymalnego zabezpieczenia najważ-
niejszych obiektów gospodarczych, należy rozbudować i usprawnić prace
referatów ochrony. Są one ważnym ogniwem w pracy naszego urzędu, lecz
w żadnym wypadku nie zastępują pracy agenturalnej samego aparatu po
linii IV Departamentu. Ich praca jest uzupełnieniem sieci agenturalno-
-informacyjnej, którą urzędy powinny prowadzić bezpośrednio.
7) Szefowie Urzędu winni dokonać przełomu w naszej pracy na wsi.
Dotychczasowe formy i rezultaty pracy na wsi nie dają gwarancji zabez-
pieczenia tego odcinka w warunkach zaostrzającej się walki klasowej.
Rozbudowa szerokiej sieci agencyjnej i informacyjnej wśród kułactwa
i politycznie podejrzanych i rezydentury, bez której nie jest możliwa
regularna praca z siecią, a także włączenie do tej pracy posterunków MO,
uprzednio przeszkolonych — oto palące zadania, dokonanie których
zapewni nam przełom.
Kluczem do rozwiązania wszystkich zadań operacyjnych stojących przed
naszym aparatem bezpieczeństwa jest zagadnienie agentury. Dlatego też na-
czelnym, pilnym i głównym zadaniem wszystkich ogniw i każdego pracow-
nika jest radykalnie dokonać zmiany w stosunku do roli agentury, w stosun-
ku do formy, traktując ją jako podstawowy, a nie pomocniczy instrument.
Radykalnej zmianie ulegnie praktyka pracy z agenturą, ścisłe prze-
strzeganie instrukcji i ustalanie zagadnień. Jakość pracy winna stać na
właściwym poziomie.
Wytypować główne obiekty na każdym odcinku, rozbudować plan
pracy, aby ilościowo i jakościowo zabezpieczyć pełną informację o ich
działaniach i poczynaniach.
Przerzucić pracę z agenturą na najlepszych i najbardziej odpowiedzial-
nych ludzi aparatu.
Szefowie Urzędów i ich zastępcy winni mieć najmniej po 2 agentów na
stałej łączności, a poza tym pod własną kontrolą najważniejsze kontakty,
które są na łączności innych pracowników. Tak zbudowana kontrola
i nadzór nad pracą agentury winny stać się podstawą pracy każdego
przełożonego.
Kryterium oceny wartości każdego pracownika operacyjnego jest jego
zamiłowanie do pracy z agenturą. Ludzi tych, którzy unikają pracy
z agenturą, należy degra

[hanys_hans]

D.C.

Ludzi tych, którzy unikają pracy z agenturą, należy degradować, karać, a jeśli
nie poskutkuje, zdejmować z odpowiedzialnych stanowisk. Wzmożona wojskowa
dyscyplina w aparacie i kontrola wykonania zadań i instrukcji, połączona z
dokładnym instruktażem szkoleniowym i inspekcją terenu, winny stać się
podstawowym czynnikiem usprawnienia całej pracy naszego aparatu. (...)
Na zakończenie chcę zwrócić uwagę jeszcze na jedną rzecz. My w naszej
pracy praktycznej mamy bardzo często niesłuszne kryterium i niesłuszną
ocenę, kto to jest pracownik operacyjny, i bardzo często nazywamy
pracownikiem operacyjnym tego, który dobrze umie strzelać, może nawet
i jest bojowy. Jeszcze więcej jest takich, których się traktuje jako
operacyjnych, którzy umieją dobrze zapisać i podpisać papierek do teczki.
Siedzą, podszywają, nie zawsze wnikają w treść, odrabiają swoją robotę. Nam
trzeba się bić o wychowanie nowego typu pracownika operacyjnego. Nowy typ
pracownika operacyjnego powinien umieć strzelać, powinien umieć podszyć
papierki, ale przede wszystkim powinien on umieć jeszcze inne rzeczy. Powinien
to być przede wszystkim człowiek politycznie wychowany, dobry partyjniak, to
musi być człowiek, który kocha, lubi agenturalną robotę. Jeśli to jest
człowiek, który agenturalnej roboty nie lubi, nie jest on operacyjny. Powinien
czuć potrzebę pracy z agenturą w codziennej pracy, to jest operatywny
pracownik, to go cechuje. Ażeby te wszystkie zadania wykonać, trzeba to wziąć
pod uwagę.

[hanys_hans]

JAKUB BERMAN:
(...) Śledztwo jest potężnym orężem i oddało nam ogromne usługi, ale
wszyscy powinniśmy przyznać, iż taka teoria, że wszystkie bolączki rozwią-
zuje się za pomocą aresztu i śledztwa — to jednak jest dziecięcy okres. Nas
stać już na bardziej dojrzałe, doskonałe metody, w których nastąpi kombina-
cja agentury ze śledztwem i w którym agentura nie będzie kopciuszkiem bez
znaczenia. Tak u nas było i to jest największy grzech w naszej pracy.
Musimy koniecznie i z całym uporem rozbudować agenturę. Musimy
koniecznie usprawnić kierownictwo we wszystkich ogniwach ze strony
Ministerstwa, Departamentów w stosunku do Wojewódzkich Urzędów, ze
strony Wojewódzkich Urzędów do Powiatowych, aż do gmin.
Kontrola wykonania zadań nie była do tej pory dostateczna. I dobrze
jest, że dziś powiedzieliśmy sobie o tym otwarcie.
Trzeba koniecznie i to energicznie wzmocnić dyscyplinę w szeregach
aparatu i trzeba wreszcie pogłębić świadomość polityczną, partyjną, hart,
bojowość, moralną czystość szeregów. Zreorganizujemy pracę partyjną,
KC zrobi wszystko, aby ją podciągnąć, usprawnić, ożywić i mocniej
powiązać z tętniącym życiem partyjnym, które najbardziej kształci.
Dlatego uważamy, że agentura jest centralnym zagadnieniem, za które
trzeba się w tej chwili uchwycić, najważniejszym ogniwem, które trzeba
wyciągnąć.
Nie chcemy rządzić za pomocą agentury. Nam są obce metody dwójkar-
skie. Nasza siła polega na teorii marksizmu-leninizmu, na sile ideologicznej
naszej Partii, naszego aktywu, na świadomości mas, klasy robotniczej, ale
chcemy oszczędzić ofiar masom partyjnym w walce z wrogiem, ale musimy
wszystko zrobić, aby pomóc w tej walce i to nasz najświętszy obowiązek.
Dlatego musimy dotrzeć i to w ciągu najkrótszego czasu do ośrodków
dyspozycyjnych wroga, pokrzyżować jego plany, znać jego plany, musimy
stworzyć formy dla unieszkodliwienia wroga klasowego na wsi, bo wcho-
dzimy w okres zaostrzonej walki klasowej na wsi przede wszystkim. Tam
na wsi kułactwo jest najbardziej masową bazą wroga i do tej decydującej
walki musimy się zawczasu przygotować. Jeśli nie stworzymy form
organizacyjnych, które by nam pomogły do spełnienia swego zadania,
będziemy spóźnieni. Jesteśmy już opóźnieni.
Musimy wreszcie stworzyć warunki i środki, ażeby ochronić najważ-
niejsze ośrodki naszego życia państwowego przed wrogą penetracją.
Musimy stać na straży naszej obronności.
Wy zdajecie sobie sprawę z wagi tych zagadnień. Była już o tym mowa
w referatach i w dyskusji, jak zagadnienie portów, zagadnienie węzłowych
przemysłów, zagadnienie dróg, komunikacji, łączności. Tego trzeba strzec
jak oka w głowie i trzeba się nauczyć strzec, by upilnować, gdy zajdzie
potrzeba.
Jak to możemy osiągnąć?
Przede wszystkim przez agenturę, rzecz jasna przez sieć informacyjną
i dlatego trzeba o to walczyć z uporem i wytrwale. Czy potrafimy to zrobić?
Niewątpliwie będziemy jeszcze przez jakiś czas robili błędy, ale nas stać na
to, ażeby się nauczyć i za pół roku wykazać się ogromnymi osiągnięciami
w zakresie agentury. Dowiedliśmy tego, że potrafimy rozwiązać tego
rodzaju zagadnienie. Nie jest najbardziej decydujące to, że mamy do
czynienia z wrogiem bardziej wykształconym i bardziej od nas inteligent-
nym. Mamy broń, przeciw której on się nie potrafi ostać — to teoria
marksizmu-leninizmu. Pogłębienie naszego poziomu, naszego hartu poli-
tycznego da nam ogromną przewagę nad wrogiem. Mamy jeszcze jedno
zadanie. Nie tylko unieszkodliwić wroga, ale musimy go obnażyć, zerwać
z niego wszystkie listki figowe, którymi się zasłania i oszukuje naród.
10) wprowadzić systematyczną sprawozdawczość ogniw operacyjnych
oraz informację bieżącą w sprawach ważniejszych we wszystkich og-
niwach aparatu, m. in. drogą meldunków służbowych, ustnych i pisem-
nych;
11) zwolnić w zasadzie i w miarę możności departamenty operacyjne od
zleceń typu administracyjno-biurowego;
12) uregulować stosunki między departamentem śledczym i depar-
tamentami w kierunku większego wglądu i większej odpowiedzialności za
etap przygotowawczy ze strony departamentów operacyjnych; usprawnić
i podnieść na wyższy poziom metody śledztwa;
13) śmielej wyciągać kadry terenowe i wzmocnić centralny aparat
ministerstwa w najbardziej odpowiedzialnych ogniwach przez odpowiedni
dobór cenniejszych pracowników z terenu;
14) spowodować powołanie kolegium z kierowników resortu i per-
sonalnie wyznaczonych przez Sekretariat KC dyrektorów departamentów.
Kolegium winno mieć charakter ciała doradczego z głównym zadaniem
systematycznego rozpatrywania sprawozdań z najważniejszych ogniw
centralnych i terenowych oraz właściwej ich oceny.
Przesłać:
1) członkom Sekretariatu KC
2) T. Radkiewiczowi, Mietkowskiemu, Romkowskiemu, Świetlikowi,
Lewikowskiemu.

[hanys_hans]

Nomenklatura

To słowo, odmieniane dziś we wszystkich przypadkach
przez polityków i publicystów, było do niedawna słowem
dyskrecjonalnym. Nie tajnym, bo można go było używać
publicznie, ale nie należało go nadużywać, czego pilnowała
cenzura (nb. z punktu widzenia cenzury słowo "cenzura"
zaliczało się do słów tajnych). Można było powiedzieć, a nawet
napisać o kimś, że jest np. w nomenklaturze KC, i zaintereso-
wany odbierał to jako swoisty komplement. Oznaczało to
bowiem, że jeśli nie sprzeniewierzy się partii lub nie popełni
szczególnie rażącego przestępstwa, dotrwa chwil swoich jako
członek elity rządzącej. Pojęcie nomenklatury było w tym rozumieniu
równoznaczne z pojęciem określonego zespołu ludzi, którzy znaj-
dowali się w dyspozycji danej instancji partyjnej. Podkreślić
należy tu właśnie dyspozycyjność. Ale to tylko część tego problemu. By system
ten mógł funkcjonować, partia musiała dysponować nie tylko kadrą,
ale i stanowiskami. To dopiero dawało możliwość pełnej
kontroli wszystkich przejawów życia społeczeństwa.
Na IV plenum KC PZPR, które odbywało się w dniach 8-10
maja 1950 r., Bolesław Bierut powiedział w referacie: "Jest
rzeczą zrozumiałą, że nasza partia jako siła kierownicza
naszego ludowego państwa ustala zasady polityki kadrowej
i personalnej na poszczególnych odcinkach życia i musi mieć
w szeregu ważnych spraw kadrowych i personalnych prawo
ostatecznej decyzji". Było to sformułowane jasno i wyraźnie. Wymagało tylko
przełożenia na język konkretów. To właśnie czynił dokument,
który publikujemy. Jest to maszynopis bez daty i podpisu
pochodzący z akt Sekretariatu KC PZPR. Z treści można
ustalić że powstał on na początku 1949 r. Uważnv czytelnik
Wykaz ten zawiera jedynie stanowiska, o których obsadzie
personalnej decydował KC PZPR. Podobne wykazy obejmo-
wały stanowiska znajdujące się w nomenklaturze komitetów
wojewódzkich i komitetów powiatowych. To były początki.

Tekst ten przechowywany jest w VI Oddziale Archiwum
Akt Nowych (sygnatura 295/VII-79).

POLITYKA, 36/1990

KRONIKA KOMUNIZMU

[roomtsays]

Wojna na listy
Konrad Rokicki

- Są w środowiskach twórczych ludzie skłóceni z naszym ustrojem, którzy pod
pozorem walki o wolność twórczości domagają się swobody dla antysocjalistycznej
propagandy, a niekiedy idą dalej i świadomie odwołują się w tej walce do pomocy
reakcyjnych, wrogich Polsce ośrodków zagranicznych - mówił Władysław Gomułka 15
czerwca 1964 r. na IV Zjeździe Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Słowa
skierowane były pod adresem sygnatariuszy tzw. 'Listu 34'.


Literacki front

Po umocnieniu swojej władzy Władysław Gomułka za niezbędny warunek wyciszenia
społecznych emocji uznał pacyfikację nastrojów środowisk dziennikarskich i
literackich. W październiku 1957 r. zamknięto tygodnik 'Po prostu'. Decyzja
wywołała kilkudniowe rozruchy studenckie w Warszawie. W tym samym roku pisarze,
którzy mieli tworzyć nowy miesięcznik literacki 'Europa' - Jerzy Andrzejewski,
Stanisław Dygat, Paweł Hertz, Mieczysław Jastrun, Jan Kott, Adam Ważyk i
Juliusz Żuławski - złożyli legitymacje partyjne po tym, jak Gomułka cofnął w
ostatniej chwili zgodę na druk pierwszego numeru.

W latach 1956-59 prezesem Zarządu Głównego ZLP był Antoni Słonimski. Usunięcie
go ze stanowiska i zastąpienie uległym wobec władz Jarosławem Iwaszkiewiczem
było niewątpliwym sukcesem partii. Zresztą w tym czasie wyraźnie przeszła już
ona do ofensywy. Pojawiły się postulaty ponownego upolitycznienia literatury,
do czego prowadzić miały cenzura i odpowiednia polityka wydawnicza oraz nacisk
materialny wobec niepokornych twórców. Stopniowo postępował proces ograniczania
środków przeznaczanych na kulturę, malały nakłady książek i liczba wydawanych
tytułów. Zaostrzyła się cenzura. Książki z tzw. nurtu obrachunkowego ze
stalinizmem były wstrzymywane. Ingerencje cenzorskie znacząco wydłużały proces
wydawniczy.

Kłusownicy leśniczymi

Czarę goryczy przelała likwidacja w czerwcu 1963 r. dwóch tygodników społeczno-
kulturalnych - 'Przeglądu Kulturalnego' i 'Nowej Kultury'. W ich miejsce
powołano 'Kulturę' (warszawską), w redakcji której znaleźli się w pełni
dyspozycyjni wobec partii: Janusz Wilhelmi (red. naczelny), Jerzy Putrament czy
Bohdan Czeszko. Pismo zostało zbojkotowane przez wielu pisarzy i publicystów, a
głównym postulatem literatów - obok złagodzenia cenzury - stało się powołanie
czasopisma wyrażającego rzeczywistą opinię środowiska.

W styczniu 1964 r. na posiedzeniu plenarnym ZG ZLP Słonimski
stwierdził: 'Kultura działa pod ochroną cenzury, jest to pismo, z którym nie
można polemizować (?) Jest to grupa kłusowników, którzy zostali mianowani
leśniczymi i korzystają z ochrony zwierzostanu przez cały okrągły rok'.

W kawiarnianych dyskusjach, w kręgu literackiej opozycji zrodził się pomysł
pisemnego protestu, do którego władze musiałyby się ustosunkować. Paweł Hertz
uważał, że powinien mieć on formę obszernego memoriału. Jan Józef Lipski
opowiadał się za krótszym przesłaniem do społeczeństwa. Czasu na dyskusje nie
tracił Słonimski; przyniósł gotowy list, który miał być skierowany na ręce
premiera Józefa Cyrankiewicza:

Ograniczenia przydziału papieru na druk książek i czasopism oraz zaostrzenie
cenzury prasowej stwarzają sytuację zagrażającą rozwojowi kultury narodowej.
Niżej podpisani, uznając istnienie opinii publicznej, prawa do krytyki,
swobodnej dyskusji i rzetelnej informacji za konieczny element postępu,
powodowani troską obywatelską, domagają się zmiany polskiej polityki
kulturalnej w duchu praw zagwarantowanych przez konstytucję państwa polskiego i
zgodnie z dobrem narodu.

W ciągu kilku dni Słonimski i Lipski zebrali 34 podpisy osobistości z życia
kulturalnego i naukowego. Akcja objęła w praktyce jedynie środowiska
intelektualne Warszawy i Krakowa, dokąd specjalnie w tym celu wybrał się
Lipski. Z premedytacją poproszono o podpisy jedynie wybrane osoby, chodziło
bowiem - prócz względów konspiracyjnych - o wagę nazwisk, a nie masowość
protestu. W tej wąskiej grupie znalazły się osoby o bardzo różnych poglądach i
drogach życiowych - 'Europejczycy', którzy przecież nosili na sobie piętno
marksistowskiej Kuźnicy (pismo 'wojujących' komunistów w latach stalinizmu),
jak Jastrun, Kott czy Ważyk obok Jerzego Turowicza, redaktora naczelnego
katolickiego 'Tygodnika Powszechnego' czy felietonisty tegoż czasopisma, a
zarazem posła Koła Poselskiego 'Znak' - Stefana Kisielewskiego. List podpisali
też m.in. członek PZPR prof. Edward Lipiński oraz konserwatysta Stanisław Cat-
Mackiewicz. Sygnatariuszy było trzydziestu czterech, gdyż akcję przeprowadzono
w pośpiechu. Inni, kierując się różnymi pobudkami, odmówili podpisania listu -
np. Kazimiera Iłłakowiczówna (jako przeciwna wszelkim ostentacyjnym gestom),
prof. Ludwik Ehrlich (nie chciał narazić na szwank swojej działalności w
Towarzystwie Ziem Zachodnich) czy prof. Adam Vetulani (od lat szykanowany przez
władze, miał nadzieję na otrzymanie paszportu).

Cisza

14 marca 1964 r. Antoni Słonimski złożył list w Kancelarii Premiera. Liczył na
odpowiedź Cyrankiewicza, względnie - na zaproszenie do rozmowy przedstawicieli
środowiska. Spotkał go jednak zawód.

Początkowe milczenie władz tłumaczono różnie. Jako główny powód wymieniano
najczęściej zaskoczenie wywołane nową formą protestu. Pojawiła się wersja o
roztargnionej sekretarce, która zapomniała przekazać memoriał szefowi. Nie do
obrony jest natomiast teza, że o 'Liście 34' władze usłyszały dopiero z Radia
Wolna Europa. Wiedziały o nim wcześniej, jeżeli nawet przyjąć wersję o
zagubieniu listu w kancelarii. Źródłem tej wiedzy była Służba Bezpieczeństwa.

Już 18 marca odpis listu trafił do rąk korespondenta Agence France Press. 5 dni
później dziennikarz telefonicznie przekazał do Paryża jego dokładną treść.
Rozmowę - oczywiście - podsłuchiwano. Korespondent musiał wspomnieć o roli
Lipskiego, bowiem został on zatrzymany właśnie 23 marca. Postawiono mu jedynie
zarzut zbierania podpisów pod 'Listem 34' - co nawet wtedy trudno byłoby
zakwalifikować jako czyn przestępczy. Na skutek interwencji posła
Kisielewskiego, mecenas Anieli Steinsbergowej, prof. Marii Ossowskiej oraz
Słonimskiego Lipski wyszedł na wolność. Władza wykazywała brak zdecydowania w
działaniu - najprawdopodobniej nie przesądzono jeszcze, jak
potraktować 'buntowników', tym bardziej, że AFP nie opublikowała 'rewelacji'
swego korespondenta.

Na indeksie

26 marca najpierw Reuter, a następnie Wolna Europa, podały pierwsze informacje
na temat 'Listu 34'. Tym razem reakcja władz była natychmiastowa. W myśl
wewnętrznego zarządzenia kierownictwa Komitetu ds. Radia i Telewizji
wprowadzono zakaz emisji audycji z udziałem kilkunastu spośród podpisanych pod
protestem (m.in. Andrzejewskiego, Pawła Jasienicy, Kisielewskiego, Kotta,
Artura Sandauera, Słonimskiego, Melchiora Wańkowicza), a nawet wymieniania w
jakimkolwiek kontekście ich nazwisk. Zapis cenzorski obowiązywał też w druku -
wstrzymano mające się ukazać wywiady, felietony, druk niektórych książek.
Sygnatariuszom listu odmawiano zgody na wyjazdy zagraniczne. Przeciw tym
działaniom zaprotestował prezes ZG ZLP, Iwaszkiewicz. 29 marca, w liście do
ministra kultury i sztuki napisał: Obiecano mi w najwyższym miejscu, że nie
będą wyciągane żadne konsekwencje z idiotycznego kroku poważnych bądź co bądź
ludzi. (?) konsekwencje wyciągnięto i szesnastu pisarzom zabroniono prawa
druku. Oczywiście, nie może mnie to pozostawić obojętnym. Jako prezes Związku
Pisarzy muszę zaprotestować przeciwko takim zarządzeniom, mimo wszystkie racje.

Represje dotknęły tylko części sygnatariuszy. Dopatrując się wśród nich dwóch
kategorii, 'buntowników' (to ich dotyczyły zapisy cenzorskie) i 'nabranych',
zastosowano taktykę mającą ich podzielić. 8 kwietnia grupa sygnatariuszy
spotkała się z premierem. Wśród kurtuazyjnych gestów Cyrankiewicz podkreślił,
że oburzony jest nie skierowanym do

[hanys_hans]

Nomenklatura kadr KC

I. Aparat Partyjny

1) Kierownicy Wydziałów KC, ich zastępcy i wszyscy pracownicy polityczni KC
2) Sekretarze Komitetów Wojewódzkich oraz miejskich w Warszawie i Łodzi
3) Kierownicy Wydziałów w Komitetach Wojewódzkich oraz miejskich
w Warszawie i Łodzi
4) I Sekretarze Komitetów Miejskich miast wojewódzkich oraz komitetów
fabrycznych wydzielonych
5) Kierownictwo i personel naukowy Szkoły Partyjnej w Warszawie i Centralnej
Szkoły Partyjnej w Łodzi
6) Kierownicy partyjnych szkół wojewódzkich
7) I sekretarze komitetów powiatowych i miejskich wydzielonych — których
kandydatury zatwierdzają komitety wojewódzkie i przedstawiają Wydziałowi
Personalnemu KC do ostatecznej akceptacji

[hanys_hans]

II. Aparat Państwowy

1) Ministerstwa

(Ze względu na zbliżoną strukturę organizacyjną, podany niżej wykaz stanowisk
odnosi się do wszystkich ministerstw z wyjątkiem Min. Bezp.Publicznego)
a) Ministrowie i wiceministrowie
b) Dyrektorzy, wicedyrektorzy departamentów i samodzielnych biur

2) Ministerstwo Administracji Publicznej
a) Wojewodowie i wicewojewodowie
b) Naczelnicy wydziałów personalnych w urzędach wojewódzkich

3) Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego
a) Minister i wiceministrowie
b) Dyrektorzy i wicedyrektorzy departamentów i samodzielnych biur
c) Naczelnicy wydziałów Min. Bezp. Publicznego
d) Szefowie wojewódzkich urzędów bezpieczeństwa publicznego i ich
zastępcy
e) Komendant główny Milicji Obywatelskiej i jego zastępca
f) Naczelnicy wydziałów Komendy Głównej Milicji Obywatelskiej
g) Komendanci wojewódzcy Milicji Obywatelskiej
h) Dowódca Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego i jego zastępca
i) Szef Sztabu i szefowie Zarządu Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrz-
nego
j) Szefowie oddziałów dowództwa KBW
k) Dowódcy brygad KBW
1) Dowódcy pułków KBW
ł) Główny Inspektor Wojsk Ochrony Pogranicza i jego zastępca
m) Szef Sztabu WOP
n) Szefowie wydziałów Sztabu WOP
o) Dowódcy brygad WOP.

4) Ministerstwo Komunikacji
a) Dyrektorzy i naczelnicy wydziałów personalnych okręgowych dyre-
kcji PKP
b) Komendant Główny SOK i jego zastępcy
c) Dyrektor, wicedyrektorzy i personalista PLL „LOT"
d) Dyrektor, personalista PBP „ORBIS"
e) Dyrektor i personalista PKS
f) Dyrektor i personalista Państwowego Przedsiębiorstwa Robót Komunikacyjnych

5) Ministerstwo Kultury
a) Dyrektor, wicedyrektor i personalista Państwowego Instytutu Wydawniczego
b) Dyrektor i personalista Naczelnej Dyrekcji Widowisk i Rozrywek

6) Ministerstwo Leśnictwa
a) Dyrektorzy i personaliści Dyrekcji Okręgowych Lasów Państwowych
b) Komendant Główny Straży Leśnej i jego zastępcy

7) Ministerstwo Odbudowy
a) Dyrektor, wicedyrektorzy i personalista Centralnego Zarządu
Państw. Przedsiębiorstw Budowlanych
b) Nadzwyczajny Komisarz Odbudowy Wsi
c) Komisarz do Spraw Przemysłu Budowlanego
d) Dyrektor Głównego Urzędu Planowania Przestrzennego
e) Dyrektor Instytutu Badawczego Budownictwa

8) Ministerstwo Oświaty
a) Wizytatorzy ministerialni
b) Kuratorzy i naczelnicy wydziałów personalnych w Kuratoriach Szkolnych
c) Rektorzy i prorektorzy
d) Profesorowie wyższych uczelni akademickich i nieakademickich
e) Docenci wyższych uczelni akademickich i nieakademickich
9) Ministerstwo Poczt i Telegrafów
1) Dyrektorzy i personaliści okręgowych dyrekcji poczt
a) Dyrektor i zastępca dyrektora Państwowego Urzędu Tele-Komunikacyjnego

10) Ministerstwo Pracy i Opieki Społecznej
1) Zakład Ubezpieczeń Społecznych
a) Prezes i wiceprezesi rady nadzorczej
b) Dyrektor i wicedyrektor
c) Personalista
2) Powszechny Zakład Ubezpieczeń Wzajemnych
a) Prezes i wiceprezesi
b) Dyrektor i wicedyrektorzy
c) Personalista

11) Ministerstwo Przemysłu i Handlu
a) Dyrektorzy naczelni, dyrektorzy branżowi i personaliści centralnych zarządów
przemysłu
b) Dyrektorzy naczelni, dyrektorzy branżowi i personaliści dyrekcji branżowych
i ogólnokrajowych zjednoczeń przemysłu
c) Dyrektorzy i personaliści wielkich wydzielonych zakładów przemysłowych, jak
np.: Cegielski, Pafawag, Huta Baildon itp.
d) Dyrektorzy naczelni, dyrektorzy branżowi i personaliści naczelnych dyrekcji
i przedsiębiorstw handlowych o ogólnopolskim zakresie działania, jak centrale
handlowe przemysłu, PCH, PDT, przedsiębiorstwa handlu zagranicznego itp.
e) Dyrektorzy instytutów naukowych przemysłu
f) Kierownictwo Naczelnej Organizacji Technicznej
g) Obsada stanowisk radców i attache handlowych na dyplomatycznych placówkach

12) Ministerstwo Rolnictwa i Reform Rolnych

1) Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego
a) Dyrektor naczelny
b) Wicedyrektorzy
c) Kierownik wydziału personalnego
d) Dyrektorzy oddziałów Instytutu (Warszawa, Bydgoszcz, Gorzów)

2) Państwowe Zakłady Hodowli Koni
a) Dyrektor naczelny
b) Wicedyrektorzy
c) Kierownik Wydziału Personalnego

3) Państwowe Zakłady Hodowli Roślin
a) Dyrektor
b) Wicedyrektorzy
c) Kierownik wydziału personalnego

4) Państwowy Instytut Weterynaryjny w Puławach
a) Dyrektor naczelny
b) Wicedyrektorzy
c) Naczelnik Wydziału Personalnego

5) Techniczna Obsługa Rolnictwa
a) Dyrekcja Naczelna TOR i personalista

6) Państwowe Nieruchomości Ziemskie — Zarząd Główny
a) Dyrektor naczelny
b) Wicedyrektorzy
c) Naczelnik wydziału personalnego
d) Dyrektorzy i naczelnicy wydziałów personalnych zarządów
okręgowych PNZ— których kandydatury zatwierdzają komitety
wojewódzkie i przedstawiają Wydziałowi Personalnemu KC do
ostatecznej akceptacji

13) Ministerstwo Skarbu
a) Prezes i wiceprezesi Prokuratorii Generalnej
b) Prezesi Oddziałów i delegatur Prokuratorii Generalnej
c) Dyrektor Państwowego Zakładu Emerytalnego
d) Dyrektor, wicedyrektor i personalista Państwowej Wytwórni Papierów
Wartościowych
e) Dyrektorzy Dyrekcji Ceł (Gdańsk, Gliwice, Kraków, Poznań, Warszawa)
f) Dyrektorzy, wicedyrektorzy i personaliści Zarządów Centralnych monopoli
państwowych
g) Prezesi, dyrektorzy naczelni, wicedyrektorzy i personaliści zarządów
centralnych banków państwowych
h) Dyrektorzy i personaliści izb skarbowych
i) Główny Inspektor i inspektorzy okręgowi ochrony skarbowej — których
kandydatury zatwierdzają komitety wojewódzkie i przedstawiają Wydziałowi
Personalnemu KC do ostatecznej akceptacji

14) Ministerstwo Spraw Zagranicznych
a) Obsada placówek dyplomatycznych i konsularnych

15) Ministerstwo Sprawiedliwości
a) Prezes, wiceprezesi, prokuratorzy, wiceprokuratorzy i sędziowie Sądu
Najwyższego
b) Prezesi i prokuratorzy sądów apelacyjnych i okręgowych

16) Ministerstwo Zdrowia
a) Członkowie Dyrekcji Naczelnej i personalista Przedsiębiorstwa
Państwowego „Uzdrowiska Polskie"
b) Dyrektor Naczelny i personalista Przedsiębiorstwa Państwowego
„Zjednoczone Apteki Społeczne"

17) Ministerstwo Żeglugi

1) Dyrektorzy, wicedyrektorzy i personaliści:
a) Głównego Urzędu Morskiego
b) Biura Odbudowy Portów
c) Zjednoczenia Stoczni Polskich
d) Zjednoczenia Przedsiębiorstw Portowych
e) Generalnego Inspektoratu Rybołówstwa Morskiego

18) Główny Urząd Kultury Fizycznej
a) Dyrektor, wicedyrektor i personalista GłKF
b) Dyrektorzy wojewódzkich urzędów kultury fizycznej

19) Główny Urząd Statystyczny
a) Dyrektor, wicedyrektor i personalista GłUS

20) Główny Urząd Kontroli Prasy i Widowisk
a) Dyrektor, wicedyrektor i personalista

21) Centralny Urząd Planowania
a) Prezes, wiceprezesi i personalista
b) Dyrektorzy departamentów

22) Komisja Specjalna
a) Członkowie Biura Wykonawczego
b) Przewodniczący delegatur wojewódzkich

23) Film Polski
a) Dyrektor, wicedyrektorzy i personalista
b) Dyrektorzy działów

24) Polskie Radio
a) Dyrektor naczelny, dyrektorzy działów i personalista

25) Aparat Samorządowy
a) Prezydenci miast wojewódzkich, liczących ponad 100 tyś. mieszkańców
b) Przewodniczący wojewódzkich rad narodowych
c) Dyrektorzy biur prezydialnych wojewódzkich rad narodowych,
których kandydatury zatwierdzają komitety wojewódzkie i przed-
stawiają Wydziałowi Personalnemu KC do ostatecznej akceptacji

[hanys_hans]

IV. Spółdzielczość

a) Prezes, wiceprezesi, członkowie zarządu i personalista — Centralnego
Związku Spółdzielczego
b) Prezesi, wiceprezesi, dyrektorzy działów i personaliści central
spółdzielczych i Banku Gospodarstwa Spółdzielczego

V. Związki Zawodowe

1) Członkowie Prezydium KC ZZ
2) Kierownicy wydziałów KC ZZ
3) Przewodniczący okręgowych komisji związków zawodowych
4) Prezesi i sekretarze zarządów głównych wszystkich związków zawodowych

VI. Związek Młodzieży Polskiej i Zw. Akademickiej MP

1) Członkowie Prezydium Zarządu Głównego
2) Kierownicy wydziałów Zarządu Głównego
3) Przewodniczący wojewódzkich zarządów ZMP oraz miejskich w Warszawie i Łodzi

VII. Związek Samopomocy Chłopskiej

a) Członkowie Prezydium Zarządu Głównego
b) Kierownicy działów Zarządu Głównego
c) Prezesi i sekretarze zarządów wojewódzkich — których kandydatury
zatwierdzają komitety wojewódzkie i przedstawiają Wydziałowi Pers. KC do
ostatecznej akceptacji

VIII. Organizacje masowe

1) Członkowie prezydium zarządów głównych poważniejszych organizacji jak:

a) Liga Kobiet
b) Polski Czerwony Krzyż
c) Robotnicze Towarzystwo Przyjaciół Dzieci
d) Towarzystwo Uniwersytetu Robotniczego
e) Towarzystwo Przyjaciół Żołnierza
f) Polski Związek Zachodni
g) Związek Bojowników z Faszyzmem o Niepodległość i Dem.
h) Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Radzieckiej itp.

IX. Prasa

a) Redaktorzy naczelni i kolegia redakcyjne centralnych organów partyjnych
b) Redaktorzy naczelni prowincjonalnych organów partyjnych
c) Redaktorzy naczelni prasy bezpartyjnej centralnej i prowincjonalnej.

[hanys_hans]

Raport "Kseni"

17 maja 1950 r. został aresztowany Marian Spychalski. Cztery dni później
aresztowano generała Grzegorza Korczyńskiego. Oba te aresztowania dotyczyły
ludzi blisko związanych z Władysławem Gomułką. On sam, potępiony za "odchylenia
prawicowo-nacjonalistyczne", usunięty uchwałą III Plenum KC PZPR (11-13 lis-
topada 1949 r.) razem ze Spychalskim i Zenonem Kliszką ze składu KC z zakazem
pełnienia funkcji partyjnych, był wówczas wiceprezesem Najwyższej Izby Kontroli.
Kilka tygodni przed wspomnianym tu III Plenum, od 16 do 24 września 1949 r.
odbywał się w Budapeszcie proces pokazowy "Laszlo Rajka i jego wspólników". W
procesie tym zapadły trzy wyroki śmierci (Laszlo Rajk, Tibor Szonyi i Andras
Szalai) wykonane 15 października 1949 r. Jeden z oskarżonych, Lazar Brankow
(dożywocie), szef jugosłowiańskiej misji wojskowej w Budapeszcie, zeznając
o jugosłowiańskim planie obalenia ustroju socjalistycznego na Węgrzech
powiedział: "Podobnie jak na Węgrzech, usiłowaliśmy zrealizować swe plany
również i w innych sąsiednich krajach. Kiedy Rankowicz dawał mi instrukcje
odnośnie do Węgier, to zwykle mówił o tym, jaka jest sytuacja w innych krajach
i jak się tam pracuje — lepiej czy gorzej. Pragnął on w ten sposób
pobudzić
nas do lepszej pracy na Węgrzech. W ten sposób dowiedziałem się, że tego
rodzaju plany istnieją również i w stosunku do innych krajów demokracji
ludowej". Następnie Brankow mówił o spisku w Rumunii, a dalej
stwierdzał: "Przypominam sobie, że kiedy w Polsce zaszedł wypadek z Gomułką, to
mieli oni nadzieję, że Gomułką zrealizuje plany Tito w Polsce, i zajmowali
postawę wyczekującą. Pamiętam również, że nie chcieli oni bezpośrednio
ingerować, sądzili, że Gomułce uda się to uczynić w Polskiej Partii
Robotniczej. Jak wiadomo, Gomułka nie zrobił tego i uznał błędność swojej
linii. Rankowicz skarżył się, że i w Polsce trzeba będzie zaczynać wszystko od
początku". ("Laszlo Rajk i jego wspólnicy przed Trybunałem Ludowym".
Warszawa 1949, s. 136). Każdy, kto znał przebieg pokazowych procesów
moskiewskich wiedział, że nic na takich procesach nie jest przypadkowe i że
wymienienie w zeznaniach oskarżonych czy świadków czyjegoś nazwiska oznacza, że
w kolejnym procesie znajdzie się on na ławie oskarżonych. Aresztowanie
Spychalskiego, a następnie Korczyńskiego oznaczało, że pętla wokół Gomułki
zacieśnia się. Nie było natomiast jasne, kim będą jego wspólnicy. Czy, poza
Spychalskim, również Kliszko i Bieńkowski? Te decyzje jeszcze nie zapadły,
co nie oznacza, że zwalniało to aparat bezpieczeństwa od pracy. Przede
wszystkim zorganizowano wokół Gomułki sieć agenturalną. Największym sukcesem
było wprowadzenie agenta "Pewnego", który pozyskał pełne zaufanie Gomułki
i jego żony. Zachowało się sporo jego raportów opisujących rozmowy w mieszkaniu
Gomułków. Wśród nich i taki np. fragment raportu z lipca 1950 r.: "Wiesław
zaczął opowiadać,´jak syn Modzelewskiego dużo je, bo jak kiedyś wracali
z Moskwy, to on potrafił zjeść cztery razy tyle co on (Wiesław)
— to wiecie, aż wstyd było patrzeć (AAN, Oddział VI, sygn. 509/62 K. 263).
Agent miał notować wszystko, bo nigdy nie wiadomo, co może się przydać w
reżyserowaniu procesu. Poza "Pewnym" sporo raportów pisał "Marek", od jesieni
1950 r. bliski współpracownik Gomułki w Zakładzie Ubezpieczeń Społecznych,
gdzie Gomułka wówczas pracował. Zachowały się też raporty "Czarnej",
skierowanej do CRZZ, gdzie pracowała Gomułkowa. Agentów tych, podobnie
jak "Ksenię", prowadził osobiście pułkownik Józef Światło, co świadczyło o
wadze, jaką do nich przywiązywano. On też wyznaczał im zadania.
Te uwagi wstępne wydawały się konieczne przed lekturą przytoczonego niżej w
całości raportu. Nie wymaga on właściwie wyjaśnień poza tymi, że w końcowej
części chodzi o Stanisława Płoskiego, wybitnego historyka dziejów najnowszych,
że Olek to działacz PPR Aleksander Kowalski, a Flora to żona Władysława
Bieńkowskiego. Warto też zwrócić uwagę, że raport "Kseni" dostarczał
— gdyby się chciało przygotować proces Władysława Bieńkowskiego —
bardzo
wartościowych informacji.

Raport ten (maszynopis, kopia z cechami kancelaryjnymi)
przechowywany jest w AAN, VI Oddział, sygn. 509/62 K. 271-273.

POLITYKA, 17/1991

[hanys_hans]

Doniesienie agenturalne

Źródło — Ksenia

Władysław BIEŃKOWSKI

(24 maja 1950)
Zatelefonowałam do Władka i umówiliśmy się na środę o godz. 16.00
u niego w domu. Przyniosłam mu mój konspekt zagadnień okresu okupa-
cji. Doszliśmy do wniosku, że on musi to sobie najpierw przeczytać, a potem
pogadamy — drugim razem. Tymczasem zaczęłam mu opowiadać o prasie
konspiracyjnej w języku niemieckim, którą teraz studiuję, o jej kierunku
politycznym itd. Zastanawialiśmy się, kto to mógł wydawać. Władek
mówił, że przelotnie miał w ręku takie pisma wydawane przez AK dla
Niemców. Nie pamięta ich tytułów. Potem zaczął mi opowiadać, że w czasie
okupacji miał w ręku pismo, bardzo ładnie wydane, z orłem, nadzwyczaj
tajne, wydawane przez jakieś bardzo wtajemniczone instancje delegatury,
czy też zgoła „dwójki" (która nie była ani w delegaturze, ani w AK)
zawierające nadzwyczaj interesujące informacje, zupełnie specyficzne,
dane personalne o różnych ludziach z emigracji i z kraju. Egzemplarze tego
pisma były numerowane i był napis, że pod odpowiedzialnością organiza-
cyjną nie wolno ich nikomu dawać — czyli wręcz przeciwnie do napisów na
zwykłych konspiracyjnych pisemkach. Tytuł tego pisma brzmiał „Restytu-
cja — Polski Odrodzonej, czy Nowej Polski" tego już dokładnie nie
pamiętam, w każdym razie z pewnością Restytucja. Nigdzie Władek nie
spotkał po wojnie tego pisma. A teraz skąd wzięło się ono w jego ręce. Otóż
w czasie okupacji Władek i Zenek Kliszko pracowali w jednym przed-
siębiorstwie transportowym na ul. Świętokrzyskiej „Kempisty". Właś-
ciciele tej firmy byli to bardzo porządni ludzie, bardzo przyzwoici, pomaga-
jący im, jako konspiratorom, choć orientowali się w charakterze ich
poglądów. W czasie rozmów i spotkań towarzyskich, zapraszani przez
szefów — mieli nieraz okazję do wypowiadania swych poglądów. Do końca
Władek korzystał z tego, że był tam zapisany i Zenek również, z karty
pracy. W trudnych momentach pomagali nawet finansowo. Słowem byli to
ludzie bardzo porządni, patrzący przez palce, a nawet życzliwie na wszelką
konspirację, niezależnie od jej oblicza politycznego. Firma przyjmowała do
wysłania paczki, miała swój transport samochodowy, korzystała również
z poczty, z pociągów towarowych itp. Partia nasza korzystała z przesyłek za
pośrednictwem tej firmy. Nasza prasa szła właśnie tą drogą na całą Polskę.
Natomiast inne organizacje nie przesyłały prasy, mieli widocznie inne
drogi, ale inne rzeczy, np. wysłano do Lublina dwa samochody ciężarowe
broni i amunicji (Władek wymieniał, co tam było — zapalniki do granatów,
czy granatników, miotacze płomieni itd.). Broń ta pochodziła ze zrzutu
— w okolicach Warszawy były zrzuty (angielskie). Kiedyś w magazynie
firmy znajdowało się 15 ton saletry (do wyrobu prochu). Ktoś zasypał.
Przyjechało Gestapo z podręcznym laboratorium. W firmie powiedzieli, że
to jest saletra na nawóz. Gestapo stwierdziło, że jednak to jest inna saletra.
Zabrali wszystko, ale jakoś rozeszło się po kościach, nie robili sprawy. W tej
firmie, jak się później po wojnie okazało — wszyscy zajmowali się
konspiracją. Nawet taki jeden cichutki, którego nikt nie posądzał o to — też
tkwił gdzieś i to nawet gdzieś głęboko. Były tam różne kierunki, różni
ludzie się kręcili. Otóż był tam jeden były granatowy policjant, jakiś
ważniejszy, może przodownik — kuzyn czy szwagier właścicieli firmy.
Przychodził tam i poznał się z Władkiem. On właśnie miał tę „Restytucję",
bał się mu dać, nie chciał, ale w końcu pożyczył z tym, żeby mu z samego
rana dali. Musiało tego wychodzić mało egzemplarzy. Wszystkie były
numerowane, a ten — o ile sobie Władek przypomina — miał numer 27.
Miał w ręku później 60, a trzeci tylko widział z daleka. Oni wtedy z Zenkiem
wzięli ten numer i wykorzystał Władek — niektóre wiadomości w „Głosie
Warszawy". Spytałam Władka, w którym roku miał ten numer. Władek
powiedział, że w 1942. Ja mu przypomniałam, że „Głos Warszawy"
wychodził w 1943 r. Więc to musiało być w 1943 — poprawił Władek
— przestałem pracować u „Kempisty" we wrześniu 1942 — po aresz-
towaniu Zosi, mojej pierwszej żony, ale potem, jak się uspokoiło — to
przychodziłem jeszcze tam na Świętokrzyską. U „Kempisty" pracował
również Janek Wolański. Był tam też zarejestrowany Gomułka, jako
pracownik, ale nigdy tam nie przychodził. Tak się akurat zdarzyło, na
szczęście, że dawno odkładany wyjazd z Warszawy w sprawach firmowych
wypadł Władkowi akurat tego dnia, kiedy aresztowano Zosię. Natychmiast
potem Gestapo było u niego w domu i w biurze, wszędzie, gdzie mogli go
złapać. W biurze było po niego dwóch oficerów Gestapo, byli żartobliwie
usposobieni — grzeczni, inaczej niż zwykle się odbywało. Władek wrócił
jeszcze do sprawy wydawnictw — mówił, że niedawno rozmawiał z demo-
kratami, którzy opowiadali mu, jak mieli zorganizowaną drukarnię
— sklep z ceramiką, a w piwnicy — drukarnia. Raz przyszło dwóch
Niemców — już chcieli ich ukatrupić — tymczasem okazało się, że oni
w sprawie jakichś nieformalności handlowych. Jeżeli chodzi o te niemiec-
kie pisemka — to może o nich wiedzieć Płoski. Płoski w ogóle chyba dużo
wie, ale boi się opowiedzieć. Władek — na jego miejscu — też by się bał.
Z Płoskim Władek po raz pierwszy spotkał się na Pięknej u Szysz-
ków-Dąbków w czasie powstania warszawskiego. Zosia Szyszko umiała
zorganizować jedzenie, tak jak po wojnie — szaber mebli. Tam bywał
Płoski, Pasynkiewicz. Władek nigdy nie zapomni pewnego spotkania,
o którym zresztą nigdy potem nie wspomniał. Mianowicie, gdy on z Olkiem
szli do Chruściela-Montera — dowódcy powstania warszawskiego, na
rozmowę — w jednym z mijanych pokojów zauważyli przy stole Płoskiego
z drugim jeszcze. Płoski bardzo się zmieszał (u Szyszków był uważany za
socjalistę). Nigdy o tym spotkaniu zresztą nie było między nimi mowy.
Płoski grał na pewno podwójną rolę. Jeżeli chodzi o Montera — to był
bardzo sympatyczny człowiek, który im twierdził, że powstanie go za-
skoczyło — Bór narzucił mu dowództwo powstania nie od samego począt-
ku, a w każdym razie nie przed wybuchem. Monter był gotów iść na
wszystkie warunki w wypadku gdyby Czerwona Armia wyzwoliła War-
szawę wówczas — gotowi byli złożyć broń itd. Oczywiście Londyn był
innego zdania. Spytałam, czy Władek nie uważa, że źle się stało, że wówczas
Warszawa nie była wyzwolona (ujęłam to raczej w formie mojego przeko-
nania). Władek powiedział, że miałoby to złe i dobre strony, ale byłoby
inaczej. Dobre — bo wówczas przyszłaby, jako wyzwoliciele, powstanie
weszłoby do historii, teraz się o nim nie pisze, złe — bo byłby większy kłopot
z całą AK (momentu samej możliwości Władek nie brał pod uwagę). Mówił,
że Monter czynił próby porozumienia z tamtą stroną — najpierw przez
Londyn, ale ci nie chcieli żadnych ustępstw, drogą radiową, potem sami, ale
nie znali kodu. Monter widział beznadziejność położenia. Do niewoli poszło
20 tyś. zmobilizowanych akowców. Poszło również wielu cywili, którzy bali
się represji niemieckich w obozach koncentracyjnych. Później przyszła
Flora, rozmowa potoczna, odprowadzili mnie Alejami w stronę domu.

KSENIA

[hanys_hans]

25.V.1950 r.

Łamanie generała

Józef Kuropieska, wówczas generał brygady, aresztowany
został 13 maja 1950 r. Osadzono go w więzieniu Głównego
Zarządu Informacji MON. Swoje aresztowanie i śledztwo opisał we wspomnieniach
pt. !Nieprzewidziane przygody", których fragmenty drukowane były w różnych
tygodnikach, a wydanie książkowe ukazało się w 1988 r. Początkowo Kuropieskę
zamierzano włączyć do przygotowywanego procesu tzw. grupy Tatara, ale ponieważ
nie udało się go złamać, skazano go w tajnym procesie na karę śmierci.
Wyroku nie wykonano, ponieważ Kuropieska oświadczył, że gotów jest powiedzieć
całą prawdę. "W ciągu pierwszych 18 dni śledztwa — wspomina Kuropieska — spałem
jedynie 23 godziny i kwadrans. Liczyłem każdy wypoczynek z dokładnością do 5
minut. Ostatnie cztery dni z owych osiemnastu spędziłem bez snu. Bardzo mnie to
wyczerpało, ale zachowałem się pogodnie. W następnych tygodniach (po owych 18
dniach) spałem od 12 do 14 godzin tygodniowo — i tak przez kilkanaście
miesięcy" (s. 78-79). Wspomnienia Kuropieski można uzupełnić zachowanymi
fragmentami korespondencji jego oficerów śledczych. Nie oszczędzali się.
Pracowali po kilkanaście godzin na dobę i nie mieli czasu, by się spotkać i
wymienić uwagi. Zostawiali więc sobie notatki sprawozdawczo-instruktażowe.
4 grudnia 1955 r. Naczelny Prokurator Wojskowy gen. bryg. Stanisław Zarakowski
wykonując telefoniczne polecenie przewodniczącego Rady Państwa Aleksandra
Zawadz- kiego przesłał mu odpisy tych notatek. Publikujemy je bez
żadnych zmian, zachowując tę pomieszaną chronologię, jaka występuje w
dokumencie. Nie udało się ustalić imion Świstka i Maja. Czesław Markiewicz był
majorem. Podobnie Jerzy Kornel. Ten ostatni, po usunięciu z Głównego Zarządu
Informacji, pracował jako szef działu kadr w Zarządzie Wojskowych Zakładów
Motoryzacyjnych. 3 grudnia 1955 r. otrzymał partyjną naganę z ostrzeżeniem za
swą działalność w GZI i za "szkodliwe gadulstwo po wyjściu z tej pracy". 3
września 1957 r. rozczarowany do linii partii oddał legitymację PZPR. Jeśli
żyje, ma 69 lat. Generał Kuropieska został zwolniony z więzienia 10 grud-
nia 1955 r.

Publikowany dokument przechowywany jest w VI Oddziale Akt Nowych (sygn.
509/34). POLITYKA. 46/1990

[hanys_hans]

Wyciągi z teczki notatek służbowych z przesłuchania podejrz. gen. KUROPIESKI

1. NOTATKA z dnia 3 września 1950 r.

Tow. Świstek: "K" zdenerwował się dziś, bo rozmawiałem z nim
podniesionym głosem. Nie oznacza to jednak, że się zdenerwowałem.
Zasadniczy temat rozmowy z "K" to okazanie mu zeznania Kirchmayera
i Hermana. Wykazywałem nielogiczność jego "zeznań", bezsens pozo-
stawania na tym stanowisku — przecież zeznaje na was Herman i Kirch-
mayer. "K" pozostaje nadal przy swoim stanowisku. "K" stwierdził mi, że
od południa dnia dzisiejszego jest całkiem wyczerpany fizycznie „nigdy
jeszcze się tak nie czułem jak obecnie". Odczuwa nieopisane boleści
— zresztą to daje się zaobserwować. W związku z tym dotychczas jeszcze
nie zasnął. Tow. Świstek uważam, że stan fizyczny "K" należy jeszcze
pogłębić przez pracę jak dotychczas. „K" skarżył się, że tylko jeden raz jadł
— nie może jeść, jak twierdzi. Trzeba będzie mu dawać 10 minut na posiłki.
„K" musi stracić chęć do życia, a umrzeć mu nie damy. Zróbcie notatkę
w zeszycie. Protokół i notatkę włóżcie do biurka. Kluczyk do szafy
pancernej. „K" wykazuje całkowity brak chęci do rozmów, stąd też
trudność w nawiązaniu rozmowy. Odpowiada lakonicznie, papierosów nie
dawałem. Może zrobicie próbę dając mu papierosa? Zobaczcie.
3.IX.50r.
/-/ MARKIEWICZ

2. NOTATKA z dnia 8 września 1950 r.

Kuropieska na razie nie wykazuje skłonności do pęknięcia. Zasadnicze
rozmowy z nim dotyczyły zbijania jego tezy „niewinności" i wykazywania
mu jak niepoważnie i nierozsądnie postępuje wobec ujawnionych zeznań
Hermana i Kirchmayera. W związku z tym Kuropieska odwołuje się do
Tatara, ale uzasadniałem mu, że wystarczą zeznania Kirchmayera i Her-
mana w szczególności. W czasie przesłuchania był płk ,,S", przemówił
Kuropiesce do rozumu. Kuropieska wtedy powiedział, że poczeka na
wyjaśnienia Tatara. Na co płk „S", że co będzie jeśli Tatar powie, iż dał
Kuropiesce instrukcje. Wtedy Kuropieska powiedział tak:, Jeżeli i Tatar na
mnie, to dajcie mi pistolet i palnę sobie w łeb...
c.d. notatki z dnia 8 września 1950 r.
Tow. Świstek: Na jakieś 20 minut przed wami ,,K" miał letuczkę
z Tatarem. Tatar powiedział mu, że widział się z nim w styczniu i lutym 1946
r., a później o ile pamięta w maju. „Prowadziłem z nim rozmowy na tematy
konspiracyjne i dawałem mu list dla Kirchmayera oraz od Kirchmayera
otrzymałem list przez Kuropieskę.
/-/ podpis nieczytelny.
„S" rozmawiał z „K" tak na , job". ,,K" będzie stał przez cały czas.
Gdyby Wam się pokładał na podłogę, jak to mnie uczynił, to poproście
żołnierzy, wykąpać solidnie i stać. Pracujcie do 3-ej".

3. NOTATKA z dnia 15 września 1950 r.

Spotkacie się ze zjawiskiem pokorności u ,,K", nie dajcie się tym
zasugerować. ,,K" jest wyczerpany, ja robię wszystko, by się bardziej
wyczerpał (kilka razy „K" ekscytował się). Może pozwolicie mu posiedzieć
i wtedy litujcie się nad nim argumentując Hermanem, Tatarem i Kirch-
mayerem. O godz. może 21.30-22.00 dostał szału, ale mówił, że nie powie
o swojej konspiracyjnej działalności".
II zmiana, 15.09.1950 r.
/-/ MARKIEWICZ.

4. NOTATKA z dnia 10 września (II zmiana)

Na obiedzie był 20 min. na kolacji o godz. 20-tej — ponad 15 minut trwała.
To mu się nie podobało. Mówi, że robimy kpiny, a od jutra nie będzie
chodzić na obiady i kolacje. Ja myślę, iż nie należy tego brać poważnie, bo
on na głodówkę nie pójdzie, a chyba chce tylko spróbować, czy nas może
tym zastraszy. Jeśli jej na początku nie zastosował, to i teraz nie zastosuje,
a to zimne jedzenie bardzo dobrze na niego działa w sensie korzystnym dla
nas. Na pytanie dotyczące działalności konspiracyjnej pozwalałem mu
odpowiedzieć tylko tak albo nie. Wywody jego przerywałem. Z zachowania
się nic szczególnego poza tym, że próbował się przeżuwać i wtedy mało się
z nim pobiłem. Straszył, że jeszcze jest silny.

5. NOTATKA z dnia 13 września 1950 r.

Tow. Świstek: Dziś dałem ,,K" solidny wycisk, zdenerwował się i jest jak
szmata. Bez przerwy powtarza pytanie. Uzyskałem zezwolenie na pracę
w nocy. Ja będę pracował do 5.00 rano.
II zmiana: — po Waszym wyjściu próbował mi się kłaść na podłogę
i musiałem go podnosić. Tak był wykończony, że w ogóle nie reagował na
szarpania. Co do zeznań to chwilami, jakby miał gadać, a chwilami niech go
cholera weźmie.

[hanys_hans]

6. NOTATKA bez daty:

Tow. Świstek: Dziś przedstawiłem „K" zeznania Kirchmayera
z 14.VI.1950 r. dotyczące powstania kierownictwa konspiracji w OWP „K"
przeczytał je. Początkowo w czasie czytania zbladł, ale już w połowie
czytając o Floryanowiczu, zaczął się śmiać. Następnie spoważniał, przeczy-
tał do końca. „K" oświadczył, że to są brednie, a siadając śmiał się ze dwie
minuty. Śmiech bardzo sztuczny. Ja zachowałem całkowity spokój i zgryź-
liwie ironizowałem. „K" doszedł w swym nonsensownym zachowaniu do
tego, że stwierdził, iż my możemy go powiesić, ale on w swoim „sumieniu"
będzie niewinny. Ja osobiście doszedłem do wniosku takiego. „K" zro-
zumiał, że przeszliśmy do faktów — on neguje — my pokazujemy — on się
dowiaduje. Wierzę w to, że „K" będzie chciał mówić tylko o pewnej
dziedzinie swojej działalności.

7. NOTATKI z dnia 2 lipca 1950 r.

Tow. Markiewicz: Zastosowałem się do Waszych uwag zawartych
w notatce i pracę z ,,K" rozpocząłem od kontynuowania rozmowy, jaką Wy
prowadziliście z aresztowanym. — ,,K" powiedział, że do złożenia szczegó-
łowych wyjaśnień potrzebny jest mu czas do namysłu, tj. sen. Jednym
słowem powiedział, że jak mu dam czas na sen, to on sobie może pewne
szczegóły przypomnieć. Nie skorzystałem z tej propozycji i rozpocząłem
pracę wg systemu, który Kuropieska nazwał systemem ,,12". Odbywa się ta
procedura następująco:
1) ,,K" siedzi na swoim miejscu. Obok niego ustawiam dwa krzesła b.
blisko, na których siadam ja i praktykant (patrz schemat)
(rysunek)
2) ,,K" pali papierosy cały czas (moje), wypalił ok. 25 szt., ja też palę cały
czas.
3) Okno zamknięte cały czas na „beton", w pokoju ciemno od dymu,
duszno i b. gorąco.
4) Kuropiesce zadajemy stale jeden przez drugiego jedno pytanie
w różnych odmianach „Zeznajcie o prowadzonej przez was działalności
konspiracyjnej, wywiadowczej, organizacyjnej, wywrotowej, spiskowej
itp.".
5) Mówimy jednocześnie, tj. jeden argumentuje, drugi zadaje pytanie
i tak bez przerwy.
„K" znosi to b. ciężko. Wybitnie zdenerwowany. Co godzinę posyłam go
na prysznic.
Na wstępie poczęstowałem go czereśniami, a później nie dałem mu cały
czas wody, „bo po owocach nie wolno pić wody, bo z tego można dostać
sraczki" itp. — był wściekły! Mam zamiar pracować tym systemem kilka
dni. — Pracowałem do godz. 3.00.
2.VII.50 r.
/-/ podpis nieczytelny
Tow. Kornel.
Dziś zastosowałem Waszą metodę, ale nie na pełnych obrotach. Metoda
słuszna. Można pozostać przy niej przez kilka dni. Widzicie zmiany na „K",
teraz on prosi o pomoc. Jeszcze nie mówi, ale mam nadzieję, że ta metoda
powinna dać rezultat w najbliższym czasie. Obiecał wyjaśnić sprawę
wizyty Hermana u Spychalskiego. Nasze pytanie: „Konspiracyjna działal-
ność .
2.VII.50 r.
/-/ MARKIEWICZ

8. NOTATKA z dnia 22 września 50 r.

Tow. Kornel:
Pracowałem do 18.30. Kuropieska w dalszym ciągu podtrzymuje, że jest
niewinny, prosi o skonfrontowanie mu faktów lub ludzi. „K" prosił, ale to
już naprawdę prosił, abym pozwolił mu godzinę spać. Nie ma już siły, tak
mówi. Dwa razy mówił od rzeczy. Cały czas rozmawiałem z nim na temat
prawdomówności.
/-/ MARKIEWICZ kpt.

9. NOTATKA bez daty:

Tow. Markiewicz — Z Kuropieska pracowałem do 3.00. Prawie cały czas
poświęciłem argumentacji i perswazji, które skutku nie odniosły.
Pozytywny objaw jednak notuję: Kuropieska zaczyna spać na jawie.
Dziś omawiając działalność artystyczną jednego z kolegów w Woldenber-
gu zaczął coś ni w pięć, ni w dziewięć pleść ,,o szpitalu dla wiernych, gdzie
mogliby oni czcić pamięć zmarłych". Poza tym twierdzi, że w kącie koło
okna rośnie krzak bzu, a koło jego taburetu „jakiś duży — cudowny
kwiat".
Ta cała prawie nocna praca nie może (szczególnie po 24.00) dać żadnych
rezultatów w sensie logicznych zeznań, bo facet jest strasznie zmęczony.
Nie można powiedzieć, by spał, ale w każdym razie nie bardzo wie, co się
z nim dzieje. Przychodzę o 19.00.
/-/ KORNEL mjr

10. NOTATKA bez daty:

O godz. 1.40 „K" upadł głową na podłogę, leżąc, kazałem mu się
podnieść, co uczynił po 2-3 minutach. Po tym fakcie kpiłem trochę, że sztuki
wyprawia — „K" był w stanie, w jakim jeszcze do tego czasu z pewnością
nie był spotykany. Zdenerwowanie — w największych rozmiarach i patrzy
na krzesło z zaciśniętymi pięściami.

11. NOTATKA: bez daty:

Tow. Maj.
„Dziś wydarzył się taki incydent. Kazałem ,,K" opowiedzieć swój
życiorys. Ponieważ opowiadał niedokładnie, kazałem mu powtórzyć. ,,K"
wyraził się wówczas, żebym zapytał jego ojca. Oświadczyłem, że to fizyczna
niemożliwość. „K" na podstawie tego oświadczył „a więc mój ojciec umarł"
i wybuchnął spazmatycznym płaczem. Nie wydaje mi się, aby dorosły
człowiek tak się rozbeczał. Sądzę, że te historie rujnują jego twardość.
Gdyby zapytał Was o śmierć ojca powiedzcie, że nic o tym nie wiecie...
Za zgodność wyciągów:
(Podpis nieczytelny)
8.XII.55 r.

[hanys_hans]

Aresztowanie Władysława Gomulki

Raport podpułkownika Józefa Światło, zastępcy dyrektora Biura Specjalnego
Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego (Biuro Specjalne wkrótce przekształci
się w X Departament) wymaga kilku wyjaśnień. Oczywiście tego, że "W" to
Władysław Gomułka, a "Z" to Zofia Gomułkowa, łatwo się domyślić. Wspomniana tu
ochrona osobista to czterej pracownicy Departamentu Ochrony Rządu, którzy
oficjalnie, za wiedzą Gomułków, przyjechali z nimi do Krynicy. Gomułka nie miał
żadnych złudzeń, że mają go oni nie tyle ochraniać, co kontrolować, ale był w
tej sprawie bezradny. Rzeczywiście przekazywali oni codzienne raporty do MBP o
tym, co Gomułka robił, z kim się spotykał, w jakim był nastroju. Istniała
również obserwacja zewnętrzna, o której Gomułka nie wiedział, ale której
zapewne się domyślał. Specjalna, przysłana z Warszawy grupa prowadziła
inwigilację. Proces, którym Gomułka się interesował, to proces genera-
łów Stanisława Tatara, Stefana Mossora, Jerzego Kirchmayera, Franciszka Hermana
i pięciu innych oskarżonych, który toczył się w tym właśnie czasie i był
transmitowany przez radio. Był to proces oparty o wymuszane torturami zeznania
i miał on przygotowywać proces Mariana Spychalskiego. Zwieńczeniem miał być
proces Gomułki. Gomułka od dłuższego już czasu spodziewał się aresztowania.
Wynika to z zachowanych raportów agentów, których bezpieka umieściła w
otoczeniu Gomułki (przede wszystkim z raportów „Pewnego", „Marka", „Czarnej", a
w pewnym sensie i „Kseni"). Obiekt, do którego przywieziono Gomułków, to
kompleks MBP w Miedzeszynie pod Warszawą. Znajdowało się tam tajne więzienie
podlegające Biuru Specjalnemu, a później X Departamentowi. Wszyscy uczestnicy
akcji krynickiej musieli następnego dnia napisać następujący tekst:
„Zobowiązuję się zachować w ścisłej tajemnicy, nie rozmawiać i nie ujawniać
przed nikim, nawet przed swoimi przełożonymi, o tym co robiłem, widziałem i
słyszałem będąc na pracy specjalnej w Warszawie i terenie". Poza wspomnianymi
czterema pracownikami Departamentu Ochrony Rządu zobowiązania podpisali: Jan
Madej z Wydz. "A" MBP, sierżant Jan Maj, wywiadowca sekcji II wydziału "A" WUBP
Kielce, starszy sierżant Władysław Małkiewicz, kursant szkoły wydziału "A" MBP,
starszy sierżant Ryszard Kozłowski, referent personalny WUBP Gdańsk, Ireneusz
Koniusz, starszy wywiadowca sekcji IV wydziału "A" WUBP Opole, Jan Konieczny,
wywiadowca sekcji IV WUBP w Krakowie, chorąży Marian Kowalczyk, starszy
wywiadowca sekcji IV wydziału "A" WUBP Olsztyn, chorąży Włodzimierz Kiezik,
starszy wywiadowca sekcji I wydziału "A" WUBP Szczecin, sierżant Szymon
Gregorowicz, wywiadowca sekcji I wydziału "A" WUBP Wrocław. Warto zwrócić
uwagę, jak starannie dobierana była ekipa ppłk. Światły — z różnych stron
Polski. Niektórzy z nich zostaną ściągnięci do Warszawy i będą pełnić służbę w
tajnym więzieniu w Miedzeszynie. Raport kapitana Bienia stanowi uzupełnienie
raportu Światły. Jaki był cel tej wyprawy na spotkanie samochodu wiozącego
Gomułków, trudno powiedzieć. W każdym razie poziom techniki nie był — łagodnie
mówiąc — imponujący. List Władysława Gomułki, pisany ręcznie, piórem, pow-
stał w ponad rok po aresztowaniu. Przez ponad pół roku Gomułka był całkowicie
izolowany i poza strażnikami nikt z nim nie rozmawiał. Przesłuchania prowadzone
przez wiceministra BP, gen. Romkowskiego, pułkownika Fejgina i majora
Michalaka, który był oficerem śledczym Gomułki, rozpoczęły się 21 lutego 1952r.
Nie stosowano żadnych środków przymusu. W aktach śledztwa zachowały się dwie
niewielkie, prostokątne kartki z pisanym piórem przez Bolesława Bieruta
następującym tekstem (podkreślenia Bieruta): "Dotyczy Gomułki. Czym Gomułka był
w świetle znanych dotąd faktów? Czy można postawić zarzut równości między nim a
Spychalskim? Gomułka — stoczenie się od oportunizmu do frakcji i zdrady
— a więc staczanie się, a nie wróg, który od razu z zamiarami wrogimi przyszedł
do ruchu i tylko mniej lub więcej zręcznie osłaniał swoje wrogie oblicze i
zamiary. Zadaniem śledztwa jest w pierwszym rzędzie ujawnić
— wrogą działalność Gomułki, wszystko — główne jej przejawy, cele i motywy,
powiązania etc. — zbadanie drogi rozwojowej. Węzłowe zagadnienia. Spiskowanie w
Partii i przeciw Partii i dlatego węzłowe okresy to okres 1943-1944,
1947-1948 (szczeg. 1948 r.) treść kontaktu ze Spychalskim, przyparcie go, że
cały szereg przestępczych kroków Spychalskiego było mu znanych". Tę instrukcję
mieli wypełnić treścią oficerowie prowadzący śledztwo.

Publikowane dokumenty przechowywane są w VI Oddziale Archiwum Akt Nowych
(sygn. 509/128).

POLITYKA, 31/1990

[hanys_hans]

Warszawa, dnia 4 sierpnia 1951 r.

Ściśle tajne

RAPORT

Wykonując rozkaz wyjechałem dnia 1.VIII. 1951 r. o godz. 16.30 do
Krynicy. O godz. 20.30 byłem w Krakowie, gdzie otrzymałem rozkaz
(telefoniczny) od V-Ministra B.P. gen. Mietkowskiego wykonania spec.
zadania. Wyjechałem do Krynicy i na miejscu byłem nazajutrz o godz. 3-ej.
Ze względu na zmęczenie szoferów posłałem ich odpocząć.
O godz. 6-ej wezwałem do siebie kierownika ochrony osobistej oraz
kierownika obserwacji zewnętrznej, którzy poinformowali mnie, że "W"
czuje się dobrze, wychodzi codziennie na deptak, celem wysłuchania
komunikatu o przebiegu procesu (do chwili rozpoczęcia się procesu radia
nie słuchał). Dowiadując się, że "Z" o godz. 7-ej ma pójść po wodę do pijalni,
postanowiłem wprowadzić 3 ludzi do pokoi, znajdujących się obok pokoju
"W" i wykorzystując nieobecność "Z" wejść do pokoju "W".
Kpt. Bubak otrzymał zadanie wejść do pokoju "W" z ochroną osób. "W"
Uściłką, zająć miejsce przy oknie i drzwiach, a ja z por. Pańczyniakiem za
nimi. W pokoju zastaliśmy "W" leżącego w łóżku. Przedstawiłem mu się,
oświadczając, iż otrzymałem polecenie swoich władz przełożonych przyje-
chać z nim do Warszawy. "W" na to oświadczył mi, że aresztować mamy
prawo jedynie wtedy, gdy mamy na to zezwolenie Marszałka Sejmu, gdyż
on jest posłem, a po drugie jest chory i bez zezwolenia lekarza nie wyjedzie.
Wytłumaczyłem mu, że nie przyjechałem go aresztować, a jedynie mam
z nim przyjechać do Warszawy i wobec tego, że odpowiadam za jego życie
i od chwili kiedy mu to zakomunikowałem nie mam prawa go opuścić,
proszę go, by mi nie robił trudności w wykonaniu rozkazu. Zapytałem go,
jaki jest stan jego zdrowia, czy ma temperaturę, kiedy był ostatnio badany
i co lekarz mu powiedział. "W" oświadczył, że nie gorączkuje, odczuwa
tylko bóle żołądkowe i nie jest w stanie jechać samochodem. Tłumaczyłem
mu, że nie widzę potrzeby wzywania lekarza, że będziemy jechać wolno
tak, że na pewno nie będzie odczuwał bólów, ewentualnie możemy
pojechać sanitarką. W tym czasie do pokoju weszła "Z" i widząc nas zapytała, co
się stało, że tylu ludzi jest w pokoju. Powiedziałem jej, kim jesteśmy i cel
naszego przyjazdu. "Z" zaczęła histeryzować, płakać, krzyczeć: kogo dzisiaj w
Polsce aresztują, ludzi kryształowych — i że nigdzie się nie ruszy, dopóki
"W"
nie wyzdrowieje. Zwróciłem jej uwagę w dość ostrej formie, by zachowywała się
ciszej i nie histeryzowała, lecz przystąpiła do pakowania swoich rzeczy, gdyż w
przeciwnym razie będę zmuszony wydać polecenie swoim ludziom, by to zrobili.
Przekonywanie "W" jak i "Z" trwało od 7-ej do 9-ej. Bardziej agresywną i głośną
była "Z". W pewnym momencie "Z" zwróciła się do pracowników aparatu
Bezpieczeństwa będących w pokoju, oświadczając, że dzieją się ogromne krzywdy,
że aresztują obecnie ludzi niewinnych, ludzi, którzy mają ogromne zasługi dla
Partii. Gdyby ona wiedziała, że "W" jest winien, nie pozostawałaby przy nim ani
chwilę, ale ona zna jego całe życie, wychowali się w ogromnej nędzy, całe życie
oddali sprawie, a teraz za to wszystko czeka ich więzienie. Lepiej było zginąć
w okresie okupacji, niż doczekać się tego co dziś ich spotkało. Na to jej
odpowiedziałem, że za partią nie trzeba nas agitować, a przeciwko partii
niech nie agituje, gdyż daremny jej trud i nie życzymy sobie słuchać jej
wypowiedzi. "W" zachowywał się zewnętrznie spokojnie, natomiast jego
wypowiedzi były bardziej upolitycznione i cechowała je duża zjadliwość.
Zwracając się do "Z" powiedział: szkoda twoich nerwów, przecież wiesz, że
to wszystko co mi zarzucają to jedno wierutne kłamstwo, na pewno ktoś
napisał na mnie nowy paszkwil, lecz ja mam nad nimi przewagę, jestem
czysty i nie mam za sobą żadnych brudów, niesprawiedliwością nie można
budować sprawiedliwości. Po dłuższej dyskusji przekonałem "W", że należałoby
wyjść nie zwraca jąc na siebie specjalnej uwagi i to w jego interesie. W końcu
zgodził się na wyjazd, lecz pod warunkiem, że pociągiem. Pociąg miał odejść o
godz. 10-ej, spakowani byli o 9.45. Walizki zniesiono do samochodów,
proponowałem zjechać windą, na co się nie zgodził. Do samochodu też nie chciał
wsiąść, lecz gdy zwróciłem uwagę, że jest już późno i możemy spóźnić się na
pociąg, wsiadł. Gdy odjechaliśmy z sanatorium, w drodze oświadczyłem mu, że
pojedziemy do Krakowa, skąd samolotem udamy się do Warszawy —
odpowiedział:
teraz jestem w waszych rękach. Jechaliśmy bardzo ostrożnie i powoli, gdyż droga
między Krynicą a Krakowem jest uszkodzona. Między Brzeskiem a Bochnią zrobiłem
odpoczynek i zjedliśmy śniadanie. W obecności "W" wysłałem kpt. Szenauka do
Krakowa, by zamówił bilety na samolot i zakupił żywność. (Sprawę kupna biletów
na samolot omówiłem z kpt. Szenaukiem po drodze w czasie krótkiej przerwy, że
zamelduje, iż nie mógł dostać biletów na samolot). W Krakowie (Podgórze)
na jednej z bocznych ulic zatankowaliśmy do samochodu benzynę i wyjechaliśmy na
szosę warszawską, gdzie zarządziłem w lasku odpoczynek. Po 1/2 godz. przyjechał
kpt. Szenauk i zameldował, że biletów nie mógł dostać
— wspólnie z "W" bardzo żałowaliśmy z tego powodu. O godz. 14.30
ruszyliśmy w drogę. W drodze "W" prosił o herbatę — chcąc zadośćuczynić
jego prośbie posłałem szofera i jednego pracownika do Miechowa, 40 km po
herbatę. Samochód z herbatą dołączył do nas w czasie odpoczynku pod
Chęcinami. "W" był zdziwiony moim stosunkiem do niego, dziękował za
wszystko, mówiąc przy tym: wolałbym być jednak wolnym i nie doznawać
Waszej opieki, a "Z" powiedziała, że zgodziłaby się pieszo wrócić do
Krynicy, by tylko być wolną. Przez całą drogę atmosfera była swobodna,
żartowano. "W" prowadząc rozmowę z kpt. Szenaukiem powiedział: no
cóż, Bezpieczeństwo ma sukces, aresztowało Gomułkę. Przez cały czas "W" jak
i "Z" interesowali się, czy jadą na Mokotów, uspokajałem ich, że nie.
O godz. 17.30 minęliśmy Kielce. Z Kielc do Warszawy starałem się robić
małe przerwy, jechałem powoli, by do Warszawy przyjechać wieczorem,
kiedy będzie ciemno. Na obiekt przyjechaliśmy o godz. 21-ej.
"W" został umieszczony na obiekcie w budynku nr l, "Z" została
umieszczona na obiekcie w budynku Nr 2. W Krynicy pozostał pracownik Ochrony
Rządu dla załatwienia formalności związanych z Domem Zdrojowym. Pracownikowi
Wydz. A. poleciłem wyjechać pociągiem z Krynicy o godz. 17-ej.

(Światło, ppłk.) 2 egz.

[hanys_hans]

Warszawa, dnia 3.8.1951 r.

ściśle tajne

Do Dyrektora Biura Specjalnego MBP płk. Fejgina

RAPORT

Melduję, że z Warszawy wyjechaliśmy dnia 2.8.51 r. o godz. 12.45.
Zgodnie z rozkazem ob. gen. Mietkowskiego łączność radiową próbowaliśmy
nawiązać o godz. 14.30 w Radomiu, lecz Warszawa nie odzywała się.
Szydłowiec osiągnęliśmy o godz. 15.30, skąd również nie udało się nam
nawiązać łączności. Dopiero o godz. 16.30 nadaliśmy pierwszy radiogram.
Kielce osiągnęliśmy o godz. 17.15. Ponieważ zostało nam 40 l benzyny, a nie
znaliśmy naszego zapotrzebowania — wóz udał się do miasta po benzynę,
a ja zostałem na szosie celem kontynuowania obserwacji. O godz. 17.30
minął mnie obiekt. Ponieważ radiostacja — wbrew porozumieniu z jej
kierownikiem nie wróciła po mnie na szosę — udałem się po 15 minutach na
stację benzynową, gdzie zastałem wóz unieruchomiony (defekt w motorze).
Po kilkunastu minutach udało się nam wyzwać d-ctwo KBW, które jednak
nie chciało przyjąć naszego radiogramu, nim nie odbierzemy ich meldun-
ku. Skutkiem tego wszystkiego nasz radiogram o obserwowanym obiekcie
został wysłany z opóźnieniem — o godz. 18.24.
Ponieważ kierowcy wozu nie udało się usunąć uszkodzenia, udaliśmy
się do jednostki KBW z prośbą o pomoc. W tym czasie linia WCz została
uszkodzona, a jeszcze uprzednio d-ctwo KBW meldowało, że nie można
pracować kluczem i poleciło posługiwać się otwartym tekstem przez
mikrofon, co zresztą nie udało się nam, w tym stanie rzeczy — zdecydowa-
łem się nadać meldunek przez dalekopis. Wóz został naprawiony w dniu
dzisiejszym o godz. 3, do Warszawy przybyliśmy o godz. 7. Nadmieniam, że
każdorazowa próba nawiązania łączności i nadanie radiogramu trwało 20 minut.

/-/ Bień A. kpt.

[hanys_hans]

LIST GOMUŁKI

GOMUŁKA WŁADYSŁAW dnia l sierpnia 1952 r.

Do Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na ręce Prezesa Rady Ministrów w Warszawie
za pośrednictwem KC PZPR

W dniu 2 sierpnia 1951 r. zostałem wraz z żoną pozbawiony wolności,
a w kilka dni później podano mi do wiadomości podpisane przez Ministra
Bezpieczeństwa Publicznego postanowienie Rządu, że zostałem izolowany
aż do czasu powzięcia przez Rząd ponownej decyzji. Przyczyny izolacji
i podstawy prawne nie zostały w postanowieniu wymienione, ani też
podane mi do wiadomości po dzień dzisiejszy.
W lutym br. dowiedziałem się, że KC PZPR powołał Partyjną Komisję
Śledczą złożoną z 3 członków funkcjonariusze w Ministerstwa Bezpieczeń-
stwa, która to komisja w lutym i marcu br. przeprowadziła kilkanaście
protokolarnych przesłuchań na temat mojej działalności partyjnej w okre-
sie okupacji, lecz również nie podała mi do wiadomości ani przyczyn, ani
podstaw prawnych pozbawienia mię wolności.
Minął więc już rok od czasu osadzenia mię w miejscu izolacji i cał-
kowitego odcięcia od świata zewnętrznego (nie otrzymuję ani listów, ani
gazet, lub czasopism, mimo wielokrotnego zwracania się o to) a dotychczas
nie podjęto zapowiedzianej w uchwale Rządu z dnia 2/VIII.1951 r. ponow-
nej, pozytywnej dla mnie decyzji, tj. nie przywrócono mi wolności.
Kilkakrotnie zwracałem się o bezpośrednie skontaktowanie mię z przed-
stawicielem kierownictwa Centr. PZPR, wielokrotnie odpowiedzialni pra-
cownicy Minist. Bezp. Publ. komunikowali mi, że kierownictwo Centr.
PZPR przeprowadzi ze mną rozmowę, lecz dotychczas to się nie stało.
Nigdy nic takiego nie popełniłem, co uzasadniałoby pozbawienie mię
wolności przez władzę Rządu Ludowego. Nie uchylałem się nigdy od
zeznań, które mogłyby się przyczynić do wyświetlenia i zdemaskowania
działalności wrogich agentur, przeciwnie — na długo przed 2/VIII.1951 r.
dałem temu pisemny wyraz, jak też wówczas jeszcze pisemnie zaznaczy-
łem wobec kier. Centr. PZPR, że na żądanie gotów jestem zawsze do
dalszych wyjaśnień wszystkiego, co mi jest znane. Pozbawienie mnie
wolności uważani więc za ciężką, niezawinioną krzywdę i karę.
Niezależnie od powyższego przedłużanie izolacji może się skończyć dla
mnie tragicznie w postaci fizycznego kalectwa. Już od 7 miesięcy nie jestem
w stanie chodzić, a mogę się tylko z trudem i wysiłkiem powoli posuwać.
Stan ten zaistniał w rezultacie ciężkiego zranienia i skomplikowanego
złamania uda lewej nogi, co miało miejsce przed 21 laty w Łodzi, w czasie
konspiracyjnej konferencji przedstrajkowej włókniarzy. Uszkodzono mi
wówczas nerw skokowy, tak że lewa noga pozostała w poważnym stopniu
niedowładna. Obecnie, w/g orzeczenia lekarzy uszkodzony nerw ulega
regeneracji. Proces tej regeneracji rozpoczął się, względnie zacząłem go
odczuwać coraz bardziej boleśnie i uciążliwie jeszcze w listopadzie 1951 r.,
trwa już zatem 10 miesięcy, a rezultat jest taki, że jestem w tej chwili
kaleką. Moim zdaniem lekarze, którzy mię dotychczas badali i leczyli, bądź
nie doceniają mego stanu, bądź też nie chcą mi powiedzieć swego faktycz-
nego zdania. Jestem głęboko przeświadczony, że stosowane środki lecz-
nicze w obecnych warunkach izolacji są wielce ograniczone i dostosowane
do tych czterech ścian, w których przebywam. Jest rzeczą lekarzy orzekać,
czy i na ile sam stan izolacji, wywołujący ogólne osłabienie systemu
nerwowego, zwłaszcza przy niemożności spacerowania po pokoju, czy
w czasie spaceru, wpływa w sposób ujemny na regenerację uszkodzonego
nerwu. Ten długotrwały proces regeneracji nerwu i nikłe jego rezultaty są
dla mnie przerażające, gdyż stale mam przed oczami widmo ciężkiego
kalectwa. Od 2 i pół miesięcy lekarze nawet nie stwierdzili, jakie są
rezultaty stosowanych środków leczniczych.
Czy za całą moją pracę, za całe moje życie ciężkie i krwawe, za ciężkie
okaleczenie mnie na robocie partyjnej zasłużyłem na to, aby mi obecnie
odmówić normalnych, ludzkich warunków leczenia się i zastosowania
najbardziej skutecznych środków leczniczych, jakimi medycyna rozporzą-
dza. Czy ewentualnych dalszych zeznań nie mogę złożyć po zniesieniu
izolacji i przywróceniu mi wolności, choćby tylko dla tego powodu, abym
mógł się leczyć w normalnych warunkach i być może wyleczyć? Dlaczego
jeszcze bardziej utrudnia się każdą godzinę mego przebywania w tych
czterech ścianach przez pozbawienie prasy i wiadomości od rodziny?
Czuję się głęboko i niezasłużenie skrzywdzony.
Zwracam się do Rządu Rzeczypospolitej Polskiej z prośbą, aby wobec
przytoczonych powyżej okoliczności przywrócił mi wolność i umożliwił mi
leczenie się oraz powiadomił mię o powziętej decyzji.

W. Gomułka egz. 5/KM

[hanys_hans]

Przygotowania do procesu Gomułki

Ta sporządzona w kilka tygodni po aresztowaniu Władysława Gomułki notatka
świadczy, jak starannie zbierano materiały, które miały stać się podstawą aktu
oskarżenia. Należy oczywiście pamiętać, że cytowane tu zeznania w wielu
wypadkach były wymuszane biciem i torturami. Ci ludzie byli już tak
spreparowani, że zeznawali wszystko, czego wymagali od nich oficerowie śledczy.
Czym innym były natomiast raporty agentów z otoczenia Gomułki. "Marek" był
bliskim współpracownikiem Gomułki w ZUS-sie, "Pewny" stał się przyjacielem
domu. Zachowały się raporty obu, łącznie z udzielanymi im instrukcjami. Udało
się też ustalić ich nazwiska.

"Notatka" jest maszynopisem. Przechowywana jest w VI Oddziale AAN
(sygn. 509/71).

Warszawa, dnia 4 września 1951 r. Ściśle tajne

Notatka informacyjna dotycząca GOMUŁKI Władysława sporządzona na podstawie:

1. Materiałów oficjalnych
a) ankieta personalna
b) archiwum defy
c) wspomnienia Chełchowskiego
d) wspomnienia Spychalskiego
e) protokoły z posiedzeń KC PPR z 1944 r.
f) przemówienie Gomułki na III Plenum KC PZPR
g) pismo Gomułki do tow. Bieruta
h) pismo Spychalskiego do Biura Politycznego
i) pismo Logi Sowińskiego do Sekret. KC PZPR
j) oświadczenie „Jasnego" — Zawadzkiego złożone w MBP
k) raport kpt. Winiarskiego do Dep. Ochr. Rządu
1) notatka v-dyr. U.S. — Potockiego do KW PZPR

2. Materiałów śledczych
podejrz. PEAS Julian
" SZCZĘSNY DOBROWOLSKI
" SOBIERAJSKI Wiesław
" SPYCHALSKI Marian
" ROMAN Władysław
" SOWIŃSKA Stanisława
" JAROSZEWICZ Emilia
" NIENAŁTOWSKI Stanisław
" LECHOWICZ Włodzimierz
" DUBIEL Józef
" PAJOR Witold
" WILKOŃSKI Wojciech
" WOJNAR Mieczysław
" PODGÓRSKA Wanda
" KORCZYŃSKI Stefan
św. JAWORSKI Michał
" SMĘTEK Stefan
" PEAS Stanisława
" SKONECKI Czesław
" ISSAT-KOSZUTSKA Jadwiga
" KOWALSKI Aleksander
" ZALCMAN Nechemia
" BROJEWSKI Maksymilian

[hanys_hans]

3. Materiałów agenturalnych

inf. ps. "Pewny" " ps. "Marek"
obserwacja spec.

GOMUŁKA Władysław ps. "Wiesław" s. Jana i Kunegundy z d. Bażan, ur. 6.II.1905
r. w Krośnie, pochodzenie robotnicze, ślusarz. Do 1948 r. Sekr. Gen. PPR,
obecnie dyr. ZUS Oddz. Warszawski.

I. W ankiecie personalnej do KC PPR GOMUŁKA podaje o sobie: Urodził
się w Krośnie w rodzinie robotniczej. Ojciec był robotnikiem fabrycznym,
członkiem PPS. Do szkoły uczęszczał w Krośnie, gdzie ukończył trzy klasy
szkoły wydziałowej. W latach 1922-23 należał na terenie Krosna do
młodzieżowej organizacji "Siła". W 1925 r. należał do Niezależnej Partii
Chłopskiej. W KPP zajmował kolejno funkcje członka Centralnego Wy-
działu Zawodowego i sekr. Okr. Kom. KPP na Śląsku. Był na szkole KPP
w Moskwie. W 1930 r. był delegatem na 8 Sesję Profinternu w Moskwie.
W 1930-31 r. był sekretarzem Związku Chemicznego Okr. Krakowskiego
i sekr. gen. tegoż związku, a w końcu sekretarzem gen. Lewicy Związkowej
w Polsce. W 1931 r. podczas nielegalnego zebrania Lewicy Związku
Włókniarzy w Łodzi został ranny, aresztowany i skazany na 4 lata
więzienia. W 1936 r. został aresztowany w Chorzowie i ponownie skazany
na 5 lat więzienia. Z będących w naszym posiadaniu akt "defy" wynika, że
GOMUŁKA w latach od 1928 do stycznia 1931 zamieszkiwał w Zawierciu,
gdzie utrzymywał kontakt z członkami KZMP i KPP. W styczniu 1931 r.
wyjechał do Warszawy, gdzie zamieszkał przy ul. Barczewskiego 10 m 18
i objął funkcję Generalnego Sekretarza Zw. Zaw. Przem. Chemicznego.
7 marca 1931 r. GOMUŁKA został zatrzymany na Dworcu Wschodnim
w Warszawie, gdy chciał wyjechać do Pińska na zebranie tamtejszego Zw.
Zaw. Przem. Chemicznego. W czasie rewizji w jego mieszkaniu znaleziono
odezwę p.t. "Tworzymy masową organizację Lewicy Związkowej" pod-
pisaną przez niego, okólniki Zw. Zaw. Przem. Chem. i okólniki do
wszystkich rewolucyjnych Zw. Zawodowych i Lewicy Związkowej, pod-
pisane przez GOMUŁKĘ. Po przesłuchaniu został zwolniony przez sędzie-
go śledczego. 30 kwietnia 1931 r. został zatrzymany i osadzony w więzieniu
za przygotowanie wystąpień 1-majowych. Od 19 listopada 1931 r. był
poszukiwany przez „defę" w związku z rewizją przeprowadzoną w tym
dniu w jego mieszkaniu i ujawnionymi tam materiałami. Aresztowany
został w sierpniu 1932 r. w Łodzi na zebraniu członków KPP i skazany na
4 lata więzienia. W 1934 r. GOMUŁKA zwrócił się z prośbą do Prokuratury
o 3-miesięczny urlop zdrowotny. Urlop ten otrzymał i już do więzienia nie
powrócił. W kwietniu 1936 r. GOMUŁKA został aresztowany na Śląsku
i skazany na 7 lat więzienia, a w drugiej instancji wyrok zmniejszono do
5 lat. Odnośnie działalności GOMUŁKI w okresie jego pobytu w Zawierciu,
podejrz. PEAS Julian, b. funkcj. p.p. w Zawierciu, zeznaje w prot. z dn.
28.XI.1949 r. co następuje:
...Spotykałem się u KWAPIŃSKIEGO z GOMUŁKA Władysławem i BA-
RYŁĄ i innymi, których nazwisk nie mogę sobie przypomnieć. Wszyscy oni
wiedzieli, że ja jestem w policji, ja również wiedziałem o GOMUŁCE Wł., że
jest mieszkańcem Zawiercia, ul. Piłsudskiego, że jest komunistą, ale
działalności na zewnątrz nie przejawiał. Ja ze swej strony nie kryłem się
w policji, że spotykani się z GOMUŁKA i KWAPIŃSKIM, a także innymi,
co do których uważałem, że też są komunistami. KWAPIŃSKI mieszkał
wówczas przy ul. Górnośląskiej, za pierwszym przejazdem kolejowym.
GOMUŁKA miał w policji opinię komunisty, ale ze względu na nie-
przejawianie żadnej działalności nie był przez nas niepokojony. Podkreś-
lam, że żadnych zadań od kierownictwa komisariatu co do GOMUŁKI, jak
i KWAPIŃSKIEGO nie otrzymałem, gdyż kier. KWAPISZ wiedział, że KWAPIŃSKI jest
moim dobrym przyjacielem. Dodaję, że kilkakrotnie spotykałem się też z GOMUŁKĄ,
z którym grywaliśmy w karty i trochę wypili. Podczas spotkań prowadziliśmy
tylko rozmowy towarzyskie, czasami KWAPIŃSKI żartem atakował rządy sanacyjne i
wróżył mi, że GOMUŁKĄ będzie jeszczeministrem, na co GOMUŁKĄ jak i ja
reagowaliśmy śmiechem. Po wyjeździe do Częstochowy więcej GOMUŁKI nie
spotykałem, jak też nic więcej o nim nie wiem...
Przesłuchany ponownie na tę okoliczność PEAS Julian w dniu 19.XII.1949 r.
zeznaje:

...W pierwszym poznaniu się z KWAPIŃSKIM łączyły mnie tylko stosunki
przyjacielskie, a później po otrzymaniu polecenia od aspiranta KWAPI-
SZA, łączyły mnie stosunki służbowe. Z końcem 1930 lub w początkach
1931 r., dokładnie określić nie mogę, przyszedłem do mieszkania KWAPIŃ-
SKIEGO, gdzie prócz KWAPIŃSKIEGO zastałem nie znanego mi mężczyz-
nę, którego KWAPIŃSKI przedstawił mi mówiąc „to jest towarzysz
GOMUŁKĄ". Na stole stała ćwiartka wódki i zakąska, w międzyczasie
KWAPIŃSKI przedstawił mnie GOMUŁCE mówiąc „to jest mój dobry
znajomy i przyjaciel, wywiadowca policji w Zawierciu". Ja w ich towarzyst-
wie wypiłem dwa lub trzy kieliszki wódki i posiedziałem około godziny, po
czym pożegnałem się i poszedłem. Po upływie kilku dni spotkałem na Alei
w Zawierciu KWAPIŃSKIEGO i w potocznej rozmowie zapytałem się jego,
kto to jest ten tow. GOMUŁKĄ, na co KWAPIŃSKI odpowiedział mi „nie
musisz wiedzieć, ale to jest nasz towarzysz". W tydzień lub dwa tygodnie
potem, spotkałem po raz drugi GOMUŁKĘ w mieszkaniu KWAPIŃS-
KIEGO, grającego w karty „66", na mój widok KWAPIŃSKI powiedział
„dobrze żeś przyszedł, zagramy we trzech", co też uczyniłem. Po upływie
2 lub 3 godzin za wygrane pieniądze KWAPIŃSKI poszedł do restauracji,
która była naprzeciwko jego domu, i kupił ćwiartkę spirytusu i zakąskę.
W czasie picia wódki wyłoniła się dyskusja na temat polityki ówczesnej,
a mojej służby, na co GOMUŁKĄ powiedział: „pomimo, że jestem przeko-
nań komunistycznych, jednak wy nie macie prawa mnie aresztować, bo ja
przeciwko reżimowi nigdy nie wystąpię", na co ja powiedziałem, że wiem
o tym, że każdy może być przekonań komunistycznych i o ile działalności
komunistycznej nie przejawia, karanym być nie może. Po wypiciu tej
wódki ja pożegnałem się i wyszedłem. W kilka tygodni później przyszedłem
do mieszkania KWAPIŃSKIEGO, gdzie znów zastałem tam GOMUŁKĘ,
posiedziałem w ich towarzystwie około 2 godzin i w międzyczasie KWAPI-
ŃSKI wyjął z kieszeni list, tzn. doniesienie w kopercie zapieczętowanej
i powiedział: „oddasz ten list swojemu szefowi tzn. aspirantowi KWAPI-
SZOWI". Wręczenie tego pisma przez KWAPIŃSKIEGO w obecności
GOMUŁKI zastanowiło mnie i to zacząłem sondować, że GOMUŁKĄ musi
być wtajemniczony o współpracy KWAPIŃSKIEGO z policją, bo inaczej by
mnie tego listu KWAPIŃSKI w obecności GOMUŁKI nie dawał, to właśnie
dużo dało mi do myślenia, że GOMUŁKA będąc pewny siebie, bo wiedział
o współpracy KWAPIŃSKIEGO z policją, wobec czego nie miał obawy, by
go aresztowano. Kiedy asp. KWAPISZOWI wręczyłem korespondencję od
KWAPIŃSKIEGO i gdy powiedziałem, że list ten KWAPIŃSKI dał mi
w obecności GOMUŁKI, KWAPISZ powiedział „lepiej, żeby nie, ale to nie
szkodzi". To powiedzenie KWAPISZA potwierdziło moje podejrzenie, że
GOMUŁKA jest wtajemniczony o współpracy z policją KWAPIŃSKIEGO.
Niezależnie od tego widziałem dwukrotnie jak asp. KWAPISZ przebrany
po cywilnemu wyjeżdżał pociągiem w stronę Sosnowca, a z nim wyjeżdżał
również GOMUŁKA, lecz ulicą nie szli razem, a oddzielnie, czy pojechali do
Sosnowca czy do innego po drodze miasta — tego dokładnie nie wiem,
natomiast w Alei widziałem, że weszli obaj do jednego wagonu, pierwszy
wszedł KWAPISZ, a za nim GOMUŁKA. W kilka tygodni później widzia-
łem KWAPISZA przebranego po cywilnemu, a za nim kilka kroków szedł
GOMUŁKA i w jednym pociągu pojechali w kierunku Częstochowy. Te
dwa przypadkowe moje spotkania i wyjazdy KWAPISZA z GOMUŁKA
potwierdziły moje przypuszczenia, że GOMUŁKA ma kontakty z asp. KWAPISZEM.
W mieszkaniu KWAPIŃSKIEGO spotkałem 4 razy GOMUŁKĘ. Było mi wiadomym, że
GOMUŁKA pracował w charakterze urzędnika w cementowni na Wysoce, a zamieszkiwał
w Zawierciu przy ul. Piłsudskiego. W 1932 r

[hanys_hans]

D.C.

W 1932 r. zostałem przeniesiony do wydz. śledczego w Częstochowie i od tego
czasu więcej nie widziałem GOMUŁKI...

Odnośnie osoby KWAPIŃSKIEGO stwierdzono na podstawie zeznań
świadków, b. członków KPP w Zawierciu — JAWORSKIEGO Michała
i SMĘTKA Stefana, iż był on przed pierwszą wojną światową członkiem
Lewicy PPS. Po wojnie jakoby wstąpił do KPP. W latach 1926-28 był
sekretarzem PPS-Lewicy w Zawierciu. Po rozwiązaniu PPS-Lewicy KWA-
PIŃSKI zwrócił się listownie do Sławka z prośbą o zatrudnienie go
i otrzymał pracę w Ubezpieczalni Społecznej w Myszkowie. Wstąpił
również w tym czasie do PPS-Frakcji Rewolucyjnej. W tym okresie
KWAPIŃSKI utrzymywał bliski kontakt z PEASEM i OLSZEWSKIM
— funkcjonariuszami p.p., z CZUMĄ oraz z działaczami sanacyjnymi.
Kontaktował się również z KPP-owcami, jak POLACZKOWIE (ojciec
i syn), bracia KISIEL, GOMUŁKA i inni. Odnośnie POLACZKA (ojca) były
pogłoski, że otrzymuje on pieniądze od starosty KOWALSKIEGO. KWAPIŃSKI w 1928
r. był też przez towarzyszy podejrzany o współpracę z policją. Przesłuchana na
tę samą okoliczność żona PEASA w prot. z dnia 7.1.1950 r. zeznaje:

...Również u KWAPIŃSKICH bywał komunista NOWAK, imienia nie
pamiętam, pracował w miejscowości Łazy koło Zawiercia jako urzędnik
i CISZEWSKI, imienia nie pamiętam, był po wyzwoleniu burmistrzem
w Zawierciu. Od KWAPIŃSKIEJ dowiedziałam się, iż on wraz z żoną należą
do partii komunistycznej. Przychodził również KRZYKALSKI do KWA-
PIŃSKIEGO, pracował jako robotnik w Fabryce Hulczyńskich, czy był on
członkiem partii, tego nie wiem. Wiadomym mi jest również od męża
mojego, iż u KWAPIŃSKICH spotykał się z GOMUŁKĄ i prowadzili ze
sobą rozmowy i zdaje się, że nawet razem pili wódkę. Kiedy mi o tym mąż
po raz pierwszy opowiadał, nie mogę sobie przypomnieć, czy było to po
wojnie czy przed wojną. Wiem o powyższym fakcie również od żony
KWAPIŃSKIEGO, która mi opowiadała jeszcze gdy byliśmy w Zawierciu.
W jakich okolicznościach nie pamiętam, w każdym razie brzmiało to mniej
więcej w ten sposób, że GOMUŁKĄ zamieszkiwał u nich kilka dni wraz
z jakąś kobietą — Żydówką. W 1945 r. gdy mąż mój obawiał się, że zostanie
aresztowany w czasie mego pobytu w Zawierciu, rozmawiałam na ten
temat z KWAPIŃSKĄ. Wówczas to oświadczyła, iż warto byłoby się przypomnieć
GOMUŁCE, iż on przecież znał męża mojego Peasa Juliana i mógłby mi pomóc...
Zeznania te są potwierdzeniem zeznań PEASA w części dotyczącej jego
znajomości z GOMUŁKĄ za pośrednictwem KWAPIŃSKIEGO. Nie znajdują natomiast
potwierdzenia zeznania PEASA odnośnie współpracy GOMUŁKI z asp. p.p. KWAPISZEM.
Dotychczasowe próby ustalenia KWAPISZA nie dały pozytywnego rezultatu.

II. W ankiecie personalnej dla KC PPR GOMUŁKĄ podaje, iż w pierwszym
okresie po wybuchu wojny przebywał na terenie Lwowa. W początku
1942 r. organizuje tam zaczątki PPR, następnie działa na Podkarpaciu.
O swojej działalności na terenie Warszawy w ankiecie nie wspomina.
Odnośnie działalności GOMUŁKI na Podkarpaciu w pierwszej połowie
1942 r. to w rozmowie przeprowadzonej z Szefem PUBP — Krosno na temat
ludzi, którzy w życiorysach i ankietach powołują się na swoją współpracę
z GOMUŁKĄ, okazało się, że są to przeważnie notowani w PUBP jako
działacze WRN, a dwóch z nich jest podejrzanych o prowokacje. Dokładnego obrazu
jego działalności we wspomnianym okresie nie posiadamy jeszcze, gdyż dotychczas
nie zostały zrealizowane przedsięwzięcia, zmierzające do naświetlenia tego
okresu. Początek działalności WIESŁAWA na terenie Warszawy przypada na miesiąc
sierpień 1942 r. We wrześniu 1942 r. po wsypie "FAJI" i aresztowaniu ALBRECHTA,
GOMUŁKĄ zostaje sekretarzem org. warszawskiej PPR. O tym, jakie były nastroje
GOMUŁKI i jak on oceniał ówczesną sytuację polityczną, świadczy następujący
fakt podany przez
"JASNEGO"-ZAWADZKIEGO w oświadczeniu z dn. 21.III.1951 r.:

...Bezpośrednio przed objęciem przez WIESŁAWA roboty partyjnej, gdy
hitlerowcy posuwali się w głąb ZSRR (1942 r.) miał miejsce następujący
fakt: WIESŁAW mieszkał wówczas na Pradze (prawdopodobnie Targówek)
u szewca, starego KPP-owca, z którym prowadził rozmowy mniej więcej
w takim tonie, że zwycięstwo hitleryzmu nie ulega wątpliwości, Armia
Czerwona nie wytrzyma tego naporu, ruch robotniczy na całe lata został
rozgromiony. W tych warunkach aktyw winien się urządzić na pracy
zarobkowej, ażeby przetrwać. Szewc ów, KPP-owiec, był bardzo bliskim
znajomym BARYŁY. Rozmowy WIESŁAWA z szewcem znam od BARYŁY. Prawdopodobnie
BARYŁA miał jedną ze stałych swych met u tego towarzysza. Do tej wypowiedzi
WIESŁAWA BARYŁA wracał w rozmowach ze mną niejednokrotnie...
Na początku 1943 r. GOMUŁKA rozpoczyna pracę w KC, z ramienia
którego obsługuje Warszawę, Lewą Podmiejską, kontakt z Prawą Podmiejską, a w
późniejszym okresie Centralną Techniką. W listopadzie 1943 r. po aresztowaniu
FINDERA i FORNALSKIEJ, GOMUŁKA zostaje Sekretarzem Generalnym KC PPR.
O okolicznościach aresztowania FINDERA i FORNALSKIEJ, tow. CHEŁCHOWSKI we
wspomnieniach z okresu okupacji podaje co następuje:

...W dniu 14 listopada 1943 r. zostali aresztowani Paweł wraz z Jasią
w lokalu przy ul. Grottgera 10, w którym miało się odbyć posiedzenie KC.
Jedynie pośpiech gestapowców wpłynął na to, że nie wpadł cały komitet,
gdyż na 10 minut przed godziną 8-mą, zabrali Pawła i Jasię wraz z właś-
cicielką mieszkania, a posiedzenie było umówione na godz. 8-mą. Tow.
WIESŁAW szedł do tego lokalu wcześniej i zastał przed bramą samochód
osobowy, nie podejrzewał, że to jest wóz gestapowców i że oni w tej chwili
aresztowali Pawła, lecz zachowując ostrożność minął ten dom i wszedł do
znajomych pod Nr 4. Natomiast gdy ja zbliżyłem się do tego domu,
gestapowcy już odjechali, a w kilka chwil po mnie nadszedł tow. Franek.
Gdy przyszedł Wiesław z Olkiem pod bramę, myśmy się już dowiedzieli, że
gestapo było w tym mieszkaniu i zabrali 3 osoby, lecz dokładnie nie
wiedzieliśmy, kogo zabrali, poza właścicielką mieszkania. Natychmiast
rozeszliśmy się spod bramy, by nie doczekać się gestapowców i aby ostrzec
innych towarzyszy, którzy mieli na to posiedzenie przybyć. Rozstawieni na
ulicach, zbiegających się z ulicą Grottgera, czekaliśmy do godz. 9-ej, brak
było Pawła i Jasi i to nam wyjaśniło, że te dwie osoby zabrane przez
gestapowców, to Paweł i Jasia. Rozpoczęliśmy starania, by wyrwać ich
z więzienia. Wszelkie kontakty i plany nie dały żadnych rezultatów.
W kilkanaście dni potem, tj. 23 listopada na posiedzeniu KC w uzupełnionym
składzie wybraliśmy na sekretarza Partii tow. WIESŁAWA...

[hanys_hans]

D.C.

Przesłuchany w charakterze świadka SKONIECKI Czesław w prot. z dn.11.I.1950 r.
opisuje w następujący sposób okoliczności aresztowania FINDERA i FORNALSKIEJ,
zasłyszane od WIESŁAWA:

...Dokładniejszych szczegółów o aresztowaniu FINDERA i FORNALSKIEJ
dowiedziałem się na pierwszym spotkaniu z nowym Sekretarzem Generalnym PPR —
GOMUŁKĄ, który potwierdził informacje "MARTY". GOMUŁKA mówił mi, że wsypa
FINDERA i FORNALSKIEJ nastąpiła w lokalu na ul. Grottgera (własność
siostry "ORGANISTY" GRUSZCZYŃSKIEGO). W lokalu tym byłem latem 1942 r. na
spotkaniu z "ORGANISTĄ", w którym to lokalu miało się odbyć zebranie KC PPR o
godz. 10-ej (daty nie pamiętam). Według dalszych informacji „WIESŁAWA", FINDER
i FORNALSKA zjawili się na lokal ten w przeddzień zebrania wieczorem
i postanowili na nim pozostać do następnego dnia. W dniu zebrania rano
WIESŁAW udał się na lokal. Opodal od lokalu zauważył auto i to nasunęło
mu pewne podejrzenie. W międzyczasie nadeszli „FRANEK" i CHEŁCHOWSKI
ps. "JANEK". Mówił mi WIESŁAW, że zamienili ze sobą kilka
słów, czy iść na lokal, czy nie i w momencie ich rozmowy prowadzono
kobietę z płaczącym dzieckiem przez dwóch osobników po cywilnemu do
stojącego opodal samochodu. Ponieważ w pobliżu auta znalazł się „JA-
NEK", osobnicy prowadzący wym. kobietę, nakazali mu zabrać dziecko
i odprowadzić do domu, czego on nie wykonał. „JANEK" nie podejrze-
wając, że areszt dotyczy lokalu wyznaczonego na zebranie, udał się pod
wskazany adres, pukając do drzwi. Po dłuższej chwili nie otrzymując
żadnego znaku na pukanie, wyszła sąsiadka z tego samego domu i ostrzegła
go, że w tym pokoju zostali aresztowani ludzie. Po ostrzeżeniu tym JANEK
oddalił się, nie zatrzymany przez nikogo...

...Na skutek zapytań ze strony moich władz zwierzchnich przeprowadzi-
łem z WIESŁAWEM rozmowę na temat możliwości wsypy i kto mógł
wsypać FINDERA i FORNALSKĄ. WIESŁAW stał na stanowisku przypad-
kowości tej wsypy. Stanowisko swoje wyjaśniał następująco: Brat właś-
cicielki lokalu GRUSZCZYŃSKIEJ był właścicielem cukierni na ul. Złotej
i posiadał do interesu tego wspólniczkę, z którą miał stałe nieporozumienia.
Wspólniczka ta wiedziała o tym, że na lokalu przy ul. Grottgera odbywają
się jakieś podejrzane zebrania i z zemsty nasłała tam gestapo...
Na temat ten zeznaje ISSAT-KOSZUTSKA w prot. przesł. z dnia 3.III.1950 r.

...Przyszłam do ŚREDNICKIEGO prawdopodobnie około 7 rano. Był tam
GOMUŁKĄ i Olek KOWALSKI. Obydwaj wyglądali jakoś bardzo pod-
nieceni. Zwróciłam się do GOMUŁKI, żeby powiedział tow. FINDEROWI,
że chcę się z nim koniecznie zobaczyć. Od GOMUŁKI otrzymałam
odpowiedź: „Pawła nie będziesz mogła zobaczyć" — powtórzył mi to
kilkakrotnie i proponował, żeby jemu powiedzieć, o co chodzi, a on
powtórzy tow. FINDEROWI. Sądząc, że GOMUŁKĄ nie chce mnie skomu-
nikować z tow. FINDEREM, opowiedziałam mu, o co chodzi. Potem
GOMUŁKĄ i KOWALSKI wyszli, GOMUŁKĄ szybko wrócił i poprosił
mnie, żebym siedziała przy oknie i jeśli będzie szedł tow. FINDER żebym go
zawołała do mieszkania ŚREDNICKIEGO. ŚREDNICKI mieszkał na ul.
Grottgera niedaleko domu, w którym aresztowani zostali tow. tow.
FINDER i FORNALSKA. Przy oknie siedziałam około godzinę, ale tow.
FINDER nie nadchodził. Nie pamiętam, czy GOMUŁKA, kiedy mnie prosił,
żebym usiadła przy oknie, mówił, że coś się stało i należy uprzedzić tow.
FINDERA, by nie szedł na lokal, czy też opowiadał mi później ŚREDNICKI.
W każdym razie pamiętam, że była mowa o tym, iż GOMUŁKA i KOWAL-
SKI będą stali w drugim końcu ulicy. Po godzinie mniej więcej wychodząc
od ŚREDNICKIEGO, nie widziałam ani GOMUŁKI ani KOWALSKIEGO.
W kilka dni potem, nie pamiętam kiedy to było, byłam u ŚREDNICKIEGO
i mówiliśmy o wsypie tow. FINDERA. ŚREDNICKI już w międzyczasie
widział się z GOMUŁKA i opowiadał mi, co słyszał od GOMUŁKI na temat
wsypy, a mianowicie: GOMUŁKA wchodził do podwórza i ktoś z mieszkańców
ostrzegł go, by nie wchodził do lokalu. Po jakimś czasie mówiłam znów
ze ŚREDNICKIM i wówczas opowiedział mi, że GOMUŁKA podchodząc do
domu, w którym miało się odbyć zebranie, zauważył auto i wrócił się...
Gdy sprawa aresztowania FINDERA i FORNALSKIEJ była omawiana wśród członków
partii, GOMUŁKA twierdził, że aresztowanie to było przypadkowe. Zeznaje o tym
ISSAT-KOSZUTSKA w prot. przesł. z dnia 4.IV.1950 r.:

[hanys_hans]

D.C.

...Kiedy byłam u KAWECKIEJ w Gliwicach, opowiadała mi, w jaki sposób
ocalał GOMUŁKA podczas wsypy tow. FINDERA. Na moje pytanie
dlaczego wówczas GOMUŁKA nie wpadł, odpowiedziała, że go ktoś
uprzedził, ale natychmiast się poprawiła i dodała — on zobaczył samochód.
15 grudnia 1943 r. we wczesnych godzinach rannych gestapo przyszło do
mieszkania ŚREDNICKIEGO i zabrało ŚREDNICKIEGO, jego żonę i siostrę
żony. Rewizji w mieszkaniu gospodyni, u której odnajmowali pokój
ŚREDNICCY, nie przeprowadzono. Ani przed, ani też bezpośrednio po
aresztowaniu ŚREDNICKICH nikt z ich znajomych nie został aresztowany.
KAWECKA Maria, siostra ŚREDNICKIEGO, chciała uprzedzić GOMUŁKĘ o aresztowaniu
brata i przez znajomych swoich pepesowców — nauczycieli skontaktowała się
z
KLISZKĄ. Kiedy z nią ostatni raz rozmawiałam w Gliwicach, powiedziała mi, że
Gomułka wiedział o aresztowaniu ŚREDNICKICH, bo tego samego dnia po południu
był u nich w mieszkaniu i gospodyni powiedziała mu o tym. GOMUŁKA aresztowanie
ŚREDNICKICH tłumaczył przypadkiem, mówił, że na prowincji gdzieś wsypał się
jakiś towarzysz, który znał ten adres w Warszawie. Taką samą wersję
o aresztowaniu tow. FINDERA słyszałam niedługo po wypadku. Wydaje mi
się, że również pochodziła od GOMUŁKI...
Tezę tę podtrzymywał na KC w okresie okupacji jak również i po
wyzwoleniu. Natomiast aresztowani członkowie grupy dwójkarskiej oraz
SZCZĘSNY DOBROWOLSKI w zeznaniach swoich podają, że aresz-
towanie FINDERA i FORNALSKIEJ miało na celu utorowanie drogi do
władzy w partii GOMUŁCE, jako człowiekowi o nastawieniu antyradziec-
kim, ulegającemu tendencjom nacjonalistycznym. Podejrzany SOBIE-
RAJSKI w prot. z 11.XII. 1950 r. zeznaje na ten temat co następuje:
...Dając ocenę PPR, SPYCHALSKI powiedział, że w okresie okupacji byli
w kierownictwie Partii ludzie zależni od Moskwy, we wszystkim ślepo
słuchający dyrektyw stamtąd i bezkrytycznie stosując wzory radzieckie.
Oprócz nich działali w kierownictwie Partii ludzie niezależni, którzy szli
własną, polską drogą i nie chcieli korzystać i naśladować wzorów radziec-
kich w budowie przyszłego ustroju w Polsce. Jak miał wyglądać ustrój
społeczny i polityczny, który zamierzali realizować ci niezależni, SPY-
CHALSKI nie precyzował. Do ludzi w kierownictwie PPR, zależnych od
Moskwy, SPYCHALSKI zaliczył NOWOTKĘ i FINDERA. Ja powiedziałem, że na pewno
należała do takich również FORNALSKA. SPYCHALSKI to potwierdził. Do niezależnej
części kierownictwa Partii SPYCHALSKI zaliczył siebie, GOMUŁKĘ-WIESŁAWA i
innych, nie wymieniając ich nazwisk. Następnie SPYCHALSKI stwierdził, że
niezależna część kierownictwa Partii prowadziła ostrą, bezwzględną walkę z
drugą częścią kierownictwa, działającą według wytycznych Moskwy. Celem tej
walki było całkowite opanowanie kierownictwa Partii przez niezależnych i
utworzenie drogi WIESŁAWOWI do objęcia przez niego stanowiska sekretarza
generalnego. Jakimi środkami i metodami była prowadzona ta walka,
SPYCHALSKI mi nie powiedział. Stwierdził natomiast, że w tej jego walce
okazał mu wydatną pomoc HRYNKIEWICZ...
Okoliczności i przyczyny aresztowania Findera i Fornalskiej dotychczas
nie zostały przez śledztwo całkowicie wyjaśnione. W okresie gdy WIES-
ŁAW był Sekretarzem Generalnym KC PPR, w łonie KC zarysowały się
sprzeczności odnośnie koncepcji stosunku do Delegatury, bazy na jakiej
należy budować KRN i stosunku do CKL. Odnośnie stanowiska WIES-
ŁAWA w sprawie współdziałania z Delegaturą, SPYCHALSKI Marian
w swoich wspomnieniach o WIESŁAWIE podaje co następuje:

...Pamiętam, jak WIESŁAW znowu ze swoją wnikliwością w szczegóły
przygotowywał wszelkie propozycje, umożliwiające zjednoczenie wszyst-
kich sił zbrojnych w walce z Niemcami, tak potrzebne narodowi. Stawiał
nawet podporządkowanie GL kierownictwu ZWZ, pod warunkiem, że
wspólna walka zbrojna zostanie rozpoczęta, pomimo, że wtedy walczyły
tylko oddziały GL. Stawiał również sprawę podporządkowania PPR
Delegaturze rządu londyńskiego, pod warunkiem, że Delegatura zaprze-
stanie napaści i szerzenia oszczerstw wobec ruchu robotniczego i będzie
realizować wspólny front walki zbrojnej, jak i odgrodzi się od tych
organizacji, które występowały przeciw walce...
Na ten sam temat zeznaje również SPYCHALSKI w prot. z dnia 13 czerwca 1950 r.:

...Na początku marca 1943 r. dowiedziałem się na posiedzeniu Sztabu GL, że
mają być przeprowadzone rozmowy między PPR, z udziałem przedstawiciela GL, a
przedstawicielami Delegatury, mające na celu porozumienie w sprawie
współdziałania w walce z Niemcami. Posiedzenie Sztabu było wówczas w moim
mieszkaniu przy ul. Felińskiego. Udział w nim brali gen. "WITOLD", "WIKTOR",
GOMUŁKA i ja. Propozycje przeprowadze-
nia rozmów z Delegaturą referował GOMUŁKA. Inicjatorem pertraktacji,
jak sobie przypominam, był GOMUŁKA. Z ramienia PPR i GL udział
w pertraktacjach brał GOMUŁKA i "WIKTOR". Kto brał udział z ramienia
Delegatury, tego nie wiem, wiem natomiast, że dokument z Delegatury,
zawiadamiający o zerwaniu pertraktacji, podpisany był pseudonimem
"KONIAWA" i „KOSTRZEWA". Na pertraktację z Delegaturą GOMUŁ-
KA był delegowany decyzją KC PPR, "WIKTOR" zaś na propozycję
GOMUŁKI delegowany był przez Sztab GL. Ze sprawą tą na Sztab przyszedł GOMUŁKA
i żadnej różnicy zdań w tej sprawie nie słyszałem. Ja w tej sprawie żadnej
koncepcji własnej nie miałem, przyjmowałem sprawy organizacyjne w takim
świetle, jak je stawiał GOMUŁKA. Czy KC PPR dało swą akceptację na prowadzenie
rozmów z Delegaturą, nie wiem. Wiem tylko, że z inicjatywą tą przyszedł na
Sztab GOMUŁKA. Był to jedyny wypadek pobytu GOMUŁKI na posiedzeniu Sztabu...
W protokole przesł. z dnia 7.XII. 1949 r. podejrz. ROMAN Władysław omawiając
swoją współpracę z KIRCHMAYEREM, zeznaje:

...W ten sposób KIRCHMAYER zawracał do koncepcji wysuwanej przez
kierowników PPR w czasie okupacji w celu zjednoczenia ruchu podziem-
nego. Jak opowiadał mi KIRCHMAYER, to koncepcja ta polegała na tym,
że jesienią 1943 r. GOMUŁKA ze strony Gwardii Ludowej i PPR wysunął do
kierownictwa obozu londyńskiego w kraju propozycję scalenia ruchu
oporu. PPR miała w myśl tej propozycji wejść jako piąte stronnictwo do
istniejącej Rady Jedności Narodowej na równych prawach, a GL scalić się
z Armią Krajową i otrzymać jedno z kierowniczych stanowisk w komen-
dzie Gł. AK i pewne stanowiska w hierarchii organizacyjnej na niższych
szczeblach. PPR ze swej strony zobowiązywała się do ułożenia stosunków
ze Zw. Radzieckim. Ta bardzo korzystna, zdaniem KIRCHMAYERA,
propozycja została jednak odrzucona przez kierownictwo AK i Delegatury...
O sytuacji, jaka wytworzyła się wtedy wewnątrz KC, świadczą dobitnie
znajdujące się w naszym posiadaniu odpisy protokołów z posiedzeń KC,
z których wynika, że na każdym posiedzeniu zarysowywały się wyraźnie
dwie sprzeczne ze sobą grupy. Na czele jednej z nich stali tow. tow.
"Tomasz" i "Franek", na czele drugiej zaś "WIESŁAW", "IGNAŚ"
i "OLEK". Fakt ten potwierdza w swoich zeznaniach z dn. 6.IV.1951 r.
KOWALSKI Aleksander, który podaje:
Na dalszych posiedzeniach w czerwcu i lipcu 1944 r., gdy omawiano tezy
"WIESŁAWA" o stosunku instancji partyjnych do AL, zagadnień KRN
i CKL, w KC zarysowały się dwie grupy. Z jednej strony "Franek"
i "Tomasz", z drugiej "WIESŁAW" i LOGA. Ja popierałem stanowisko
"WIESŁAWA", a "Janek" CHEŁCHOWSKI stanowisko "FRANKA", częs-
to wstrzymywał się od głosu, rzadko popierał "WIESŁAWA". Ostre spory
na posiedzeniach KC trudno mi określić, czy miały charakter krytyki, czy
też frakcyjności. W każdym razie popierając stanowisko "WIESŁAWA"
i LOGI, nie należałem do żadnego ugrupowania frakcyjnego i o istnieniu
takowego nie wiedziałem. Trzeba jednak podkreślić, że grupa ta, istniejąca
pewien okres czasu, miała pewne elementy frakcyjności...

[hanys_hans]

Sprzeczności istniejące w KC znalazły również odbicie na terenie Sztabu
Głównego GL, gdzie dochodziło do tarć między Szefem Sztabu „FRAN-
KIEM" a Szefem Oddz. Informacji „Markiem". W rezultacie „MAREK"
w wielu wypadkach podejmował decyzje na własną rękę, bez porozumie-
nia z Szefem Sztabu, a nieraz wbrew jego zarządzeniom. O posunięciach
swoich informował jedynie „WIESŁAWA", licząc na jego poparcie w zwią-
zku z istniejącymi tarciami między nim a „FRANKIEM".
SPYCHALSKI utrzymując bez wiedzy Partii kontakt z HRYNKIEWI-
CZEM, o którym wiedział, że jest agentem gestapo, powiadamiał o tym
jedynie „WIESŁAWA", aczkolwiek hierarchicznie podporządkowany był
„FRANKOWI" i jemu obowiązany był meldować o tym. SPYCHALSKI
meldował GOMUŁCE i jemu przedstawił do wglądu archiwum Delegatury,
zdobyte przez HRYNKIEWICZA przy pomocy gestapo. W akcji tej brali
również udział członkowie GL, przydzieleni przez SPYCHALSKIEGO.
SPYCHALSKI, poza GOMUŁKĄ, nikomu nie mówił o roli HRYNKIEWI-
CZA w zdobyciu archiwum. GOMUŁKĄ zaś polecił mu sprawę tę za-
chować w tajemnicy i obiecał osobiście przedstawić ją „WITOLDOWI" i na
Sekretariacie. Celem pogłębienia sprzeczności między WITOLDEM a GO-
MUŁKĄ SPYCHALSKI przedstawia GOMUŁCE w sposób tendencyjny
akcję dezinformacji gestapo, mówiąc, że od WITOLDA i FINDERA otrzy-
mał polecenie wysyłania faktycznych nazwisk do gestapo. W takiej samej
formie przedstawia też SPYCHALSKI GOMUŁCE sprawę drukarni GL na
pl. Grzybowskim, mówiąc mu, iż WITOLD ma do niego pretensję o jej
wsypę. (Faktycznie likwidację drukarni spowodował SPYCHALSKI dając
jej adres HRYNKIEWICZOWI). O powyższych faktach SPYCHALSKI w protokole z dn.
27.V. 1950 r. podaje co następuje:

...Zwróciłem się do GOMUŁKI na początku grudnia 1943 r. przez LOGĘ-
-SOWIŃSKIEGO, że chcę się z nim zobaczyć. LOGA umówił mnie na
spotkanie na Żoliborzu, przy pl. Wilsona. Na spotkaniu tym zwróciłem się
do „WIESŁAWA", że chcę przedstawić mu do wglądu archiwum delegatu-
ry i sprawę wysyłania adresów do gestapo. „WIESŁAW" nie miał czasu,
więc umówił się ze mną na spotkanie w tym samym miejscu wieczorem za
dzień lub dwa. Na następnym spotkaniu z podpunktu na pl. Wilsona
zaprowadziłem „WIESŁAWA" do mieszkania inż. GUBICA ul. Krasiń-
skiego 20, gdzie przedstawiłem mu do wglądu archiwum antykomunistycz-
ne delegatury, zapoznając go równocześnie, w jaki sposób zostało zdobyte,
a mianowicie: archiwum nadał „BOGUŚ" — HRYNKIEWICZ, który
współpracuje w wywiadzie antykomunistycznym delegatury od czasu
likwidacji kierownictwa MiP, przez co zdobył zaufanie delegatury... Po
zapoznaniu się z archiwum „WIESŁAW" powiedział mi, że materiały te
mogło już wykorzystać gestapo, jak z dokumentów, zawartych w ar-
chiwum wynika, a jeśli chodzi o HRYNKIEWICZA, to należy unikać
kontaktu z nim, gdyż jest prawdopodobne powiązanie jego z g-pe. Na moje
pytanie, co mam robić z tym archiwum i czy nie ma potrzeby mówić
o tym WITOLDOWI, WIESŁAW odpowiedział, że nie ma potrzeby mówić
o tym WITOLDOWI, że on sam tę sprawę załatwi, a z kartoteki, która
zajmowała ok. 680 nazwisk, należy zrobić spisy nazwisk i adresów i stop-
niowo rozsyłać przez biuro informacji do Sztabu GL i Sekretariatu KC PPR.
WIESŁAW pytał jeszcze o część archiwum, dotyczącą MiP, więc od-
powiedziałem WIESŁAWOWI, że po likwidacji kierownictwa MiP HRYN-
KIEWICZ przekazał archiwum MiP delegaturze i przy likwidowaniu
archiwum antykomunistycznego, zabrał i to. Poza tym poruszyłem z WIES-
ŁAWEM sprawę rozsyłania adresów różnych ludzi do gestapo, celem
dezinformacji. Między tymi adresami włączyliśmy adresy konkretne ludzi,
którzy tkwią w naszych wykazach jako reakcjoniści i szpicle, celem
likwidowania ich rękoma gestapo. O wysyłaniu fikcyjnych adresów, celem
dezinformacji gestapo, mówiłem, że otrzymałem wskazówki od WITOLDA
i FINDERA. GOMUŁKA odpowiedział mi na to, że jest to niesłuszne i on się
temu przeciwstawi. Wypowiedź GOMUŁKI wynikła z tego powodu, iż
zrozumiałem, że na całość akcji wysyłania adresów do gestapo uzyskałem
akceptację WITOLDA i FINDERA. GOMUŁCE mówiłem jeszcze, że
WITOLD ma do mnie pretensję o sprawę wpadunku nowo montowanej
drukarni GL-AL, co wiązał z faktem podania mi przez SĘKA-MAŁEC-
KIEGO w jego obecności, po posiedzeniu Sztabu GL w październiku 1943 r.,
adresu drukarni AK przy pl. Grzybowskim, wzgl. ul. Twardej, która
okazała się naszą drukarnią. GOMUŁCE nie podałem prawdziwego obrazu
zdobycia archiwum przez HRYNKIEWICZA. Nie mówiłem całej prawdy
GOMUŁCE dlatego, ponieważ czułem się nie w porządku ze swoimi
kontaktami z HRYNKIEWICZEM, a to dlatego, że kontakt z nim nawiąza-
łem i utrzymywałem bez wiedzy kierownictwa tak GL jak i PPR... Poza
GOMUŁKĄ nie zgłaszałem nikomu więcej o fakcie zdobycia przez HRYN-
KIEWICZA archiwum... Zdobycie archiwum uważałem jako moment
przynajmniej częściowej rehabilitacji i dlatego szukałem dojścia do Sek-
retariatu Partii, aby mu ten fakt przedstawić i ujawnić swój kontakt
z HRYNKIEWICZEM. Ponieważ WIESŁAW powiedział mi, że sprawę
informacji o zdobycie archiwum przedstawi sam na Sekretariacie i WITOL-
DOWI, przy czym polecił mi zachować tę sprawę w tajemnicy, z tego też
powodu nie mówiłem nic o tym WITOLDOWI.
Szukałem drogi częściowej rehabilitacji przez samego GOMUŁKĘ z pomi-
nięciem WITOLDA dlatego, ponieważ między nami były w tym okresie
nieporozumienia i wydawało mi się, że WITOLD żywi do mnie niechęć.
Liczyłem natomiast, że u WIESŁAWA tej niechęci nie będzie i sprawę
załatwi tolerancyjnie...

[hanys_hans]

Sprzeczności istniejące w KC znalazły również odbicie na terenie Sztabu
Głównego GL, gdzie dochodziło do tarć między Szefem Sztabu "FRAN-
KIEM" a Szefem Oddz. Informacji „Markiem". W rezultacie "MAREK"
w wielu wypadkach podejmował decyzje na własną rękę, bez porozumie-
nia z Szefem Sztabu, a nieraz wbrew jego zarządzeniom. O posunięciach
swoich informował jedynie „WIESŁAWA", licząc na jego poparcie w zwią-
zku z istniejącymi tarciami między nim a „FRANKIEM".
SPYCHALSKI utrzymując bez wiedzy Partii kontakt z HRYNKIEWI-
CZEM, o którym wiedział, że jest agentem gestapo, powiadamiał o tym
jedynie „WIESŁAWA", aczkolwiek hierarchicznie podporządkowany był
„FRANKOWI" i jemu obowiązany był meldować o tym. SPYCHALSKI
meldował GOMUŁCE i jemu przedstawił do wglądu archiwum Delegatury,
zdobyte przez HRYNKIEWICZA przy pomocy gestapo. W akcji tej brali
również udział członkowie GL, przydzieleni przez SPYCHALSKIEGO.
SPYCHALSKI, poza GOMUŁKĄ, nikomu nie mówił o roli HRYNKIEWI-
CZA w zdobyciu archiwum. GOMUŁKĄ zaś polecił mu sprawę tę za-
chować w tajemnicy i obiecał osobiście przedstawić ją „WITOLDOWI" i na
Sekretariacie. Celem pogłębienia sprzeczności między WITOLDEM a GO-
MUŁKĄ SPYCHALSKI przedstawia GOMUŁCE w sposób tendencyjny
akcję dezinformacji gestapo, mówiąc, że od WITOLDA i FINDERA otrzy-
mał polecenie wysyłania faktycznych nazwisk do gestapo. W takiej samej
formie przedstawia też SPYCHALSKI GOMUŁCE sprawę drukarni GL na
pl. Grzybowskim, mówiąc mu, iż WITOLD ma do niego pretensję o jej
wsypę. (Faktycznie likwidację drukarni spowodował SPYCHALSKI dając
jej adres HRYNKIEWICZOWI). O powyższych faktach SPYCHALSKI w protokole z dn.
27.V. 1950 r. podaje co następuje:

...Zwróciłem się do GOMUŁKI na początku grudnia 1943 r. przez LOGĘ-
-SOWIŃSKIEGO, że chcę się z nim zobaczyć. LOGA umówił mnie na
spotkanie na Żoliborzu, przy pl. Wilsona. Na spotkaniu tym zwróciłem się
do „WIESŁAWA", że chcę przedstawić mu do wglądu archiwum delegatu-
ry i sprawę wysyłania adresów do gestapo. „WIESŁAW" nie miał czasu,
więc umówił się ze mną na spotkanie w tym samym miejscu wieczorem za
dzień lub dwa. Na następnym spotkaniu z podpunktu na pl. Wilsona
zaprowadziłem „WIESŁAWA" do mieszkania inż. GUBICA ul. Krasiń-
skiego 20, gdzie przedstawiłem mu do wglądu archiwum antykomunistycz-
ne delegatury, zapoznając go równocześnie, w jaki sposób zostało zdobyte,
a mianowicie: archiwum nadał „BOGUŚ" — HRYNKIEWICZ, który
współpracuje w wywiadzie antykomunistycznym delegatury od czasu
likwidacji kierownictwa MiP, przez co zdobył zaufanie delegatury... Po
zapoznaniu się z archiwum „WIESŁAW" powiedział mi, że materiały te
mogło już wykorzystać gestapo, jak z dokumentów, zawartych w ar-
chiwum wynika, a jeśli chodzi o HRYNKIEWICZA, to należy unikać
kontaktu z nim, gdyż jest prawdopodobne powiązanie jego z g-pe. Na moje
pytanie, co mam robić z tym archiwum i czy nie ma potrzeby mówić
o tym WITOLDOWI, WIESŁAW odpowiedział, że nie ma potrzeby mówić
o tym WITOLDOWI, że on sam tę sprawę załatwi, a z kartoteki, która
zajmowała ok. 680 nazwisk, należy zrobić spisy nazwisk i adresów i stop-
niowo rozsyłać przez biuro informacji do Sztabu GL i Sekretariatu KC PPR.
WIESŁAW pytał jeszcze o część archiwum, dotyczącą MiP, więc od-
powiedziałem WIESŁAWOWI, że po likwidacji kierownictwa MiP HRYN-
KIEWICZ przekazał archiwum MiP delegaturze i przy likwidowaniu
archiwum antykomunistycznego, zabrał i to. Poza tym poruszyłem z WIES-
ŁAWEM sprawę rozsyłania adresów różnych ludzi do gestapo, celem
dezinformacji. Między tymi adresami włączyliśmy adresy konkretne ludzi,
którzy tkwią w naszych wykazach jako reakcjoniści i szpicle, celem
likwidowania ich rękoma gestapo. O wysyłaniu fikcyjnych adresów, celem
dezinformacji gestapo, mówiłem, że otrzymałem wskazówki od WITOLDA
i FINDERA. GOMUŁKA odpowiedział mi na to, że jest to niesłuszne i on się
temu przeciwstawi. Wypowiedź GOMUŁKI wynikła z tego powodu, iż
zrozumiałem, że na całość akcji wysyłania adresów do gestapo uzyskałem
akceptację WITOLDA i FINDERA. GOMUŁCE mówiłem jeszcze, że
WITOLD ma do mnie pretensję o sprawę wpadunku nowo montowanej
drukarni GL-AL, co wiązał z faktem podania mi przez SĘKA-MAŁEC-
KIEGO w jego obecności, po posiedzeniu Sztabu GL w październiku 1943 r.,
adresu drukarni AK przy pl. Grzybowskim, wzgl. ul. Twardej, która
okazała się naszą drukarnią. GOMUŁCE nie podałem prawdziwego obrazu
zdobycia archiwum przez HRYNKIEWICZA. Nie mówiłem całej prawdy
GOMUŁCE dlatego, ponieważ czułem się nie w porządku ze swoimi
kontaktami z HRYNKIEWICZEM, a to dlatego, że kontakt z nim nawiąza-
łem i utrzymywałem bez wiedzy kierownictwa tak GL jak i PPR... Poza
GOMUŁKĄ nie zgłaszałem nikomu więcej o fakcie zdobycia przez HRYN-
KIEWICZA archiwum... Zdobycie archiwum uważałem jako moment
przynajmniej częściowej rehabilitacji i dlatego szukałem dojścia do Sek-
retariatu Partii, aby mu ten fakt przedstawić i ujawnić swój kontakt
z HRYNKIEWICZEM. Ponieważ WIESŁAW powiedział mi, że sprawę
informacji o zdobycie archiwum przedstawi sam na Sekretariacie i WITOL-
DOWI, przy czym polecił mi zachować tę sprawę w tajemnicy, z tego też
powodu nie mówiłem nic o tym WITOLDOWI.
Szukałem drogi częściowej rehabilitacji przez samego GOMUŁKĘ z pomi-
nięciem WITOLDA dlatego, ponieważ między nami były w tym okresie
nieporozumienia i wydawało mi się, że WITOLD żywi do mnie niechęć.
Liczyłem natomiast, że u WIESŁAWA tej niechęci nie będzie i sprawę
załatwi tolerancyjnie...

[hanys_hans]

D.C.

GOMUŁKA również był poinformowany w grudniu 1943 r. przez SPYCHA-
LSKIEGO o tym, że kierownicze stanowiska w Oddziale Informacji GL
zajmują b. dwójkarze LECHOWICZ, JAROSZEWICZ i BUCZYŃSKI, jak
również wiedział, iż wyżej wymienieni tkwią w AK i PKB.
Przed wyjazdem z delegacją KRN do ZSRR SPYCHALSKI skontaktował
GOMUŁKĘ z SOWIŃSKĄ, która po jego wyjeździe była faktyczną kierow-
niczką Oddz. Informacji. Jak wynika z zeznań SPYCHALSKIEGO i SOWI-
ŃSKIEJ, kontakt ten miał na celu z jednej strony nie dopuścić do tego, by
w czasie nieobecności SPYCHALSKIEGO „WITOLD" miał wgląd do
spraw Oddziału Informacji i mógł rozszyfrować grupę dwójkarzy, z drugiej
strony kontakt ten miał umożliwić SOWIŃSKIEJ przedstawienie spraw
Oddz. Inform. bezpośrednio Sekr. Partii z pominięciem WITOLDA jako
Szefa Sztabu. Oto jak zeznaje o tym SPYCHALSKI w prot. z dn. 20.IX.50 r.:
...Pyt.:Czym kierowaliście się odsuwając WITOLDA od możności pełnej
kontroli nad pracą Oddz. Inform. GL w okresie waszego odjazdu do ZSRR
przez bezpośredni kontakt GOMUŁKA — SOWIŃSKĄ?
Odp.: Bałem się, że WITOLD mając bezpośredni wgląd w robotę Oddz. Inf.
rozszyfruje osoby LECHOWICZA i JAROSZEWICZA jako dwójkarzy,
a przez to rozszyfruje i moją działalność w związku z uplasowaniem ich
przeze mnie na czołowych stanowiskach w Oddz. Informacji GL. Oddając
wgląd w pracę Oddz. Inf. GOMUŁCE, miałem tę rachubę, że SOWIŃSKĄ
mając poparcie GOMUŁKI i jego autorytet, nie dopuści WITOLDA do
całkowitego wglądu i uniemożliwi mu rozszyfrowanie tej całej sprawy.
Pyt.: Czym wytłumaczycie fakt niereagowania GOMUŁKI na wasz antypartyjny i
wrogi stosunek do swego zwierzchnika WITOLDA w okresie okupacji?
Odp.: Wiem, że GOMUŁKA miał negatywny stosunek do WITOLDA i to
powodowało nie wy ciąganie żadnych konsekwencji do mnie. Mój stosunek
do WITOLDA był zgodny ze stosunkiem GOMUŁKI...
Odnośnie kontaktów swoich z WIESŁAWEM po wyjeździe SPYCHALS-
KIEGO, SOWIŃSKĄ, która faktycznie kierowała w tym czasie Oddziałem
Inf., zeznaje w prot. z dn. 19.XI.1949, co następuje:
...Tak jak już zeznawałam w poprzednich protokółach, że SPYCHALSKI
przed swoim wyjazdem do Moskwy powierzył kierownictwo Oddziału
BUCZYŃSKIEMU, FONKOWICZOWI i mnie, wyznaczając równocześnie
co ma wchodzić w skład obowiązków każdego z nas oddzielnie. Niezależnie
od tego SPYCHALSKI w przeddzień pierwszego terminu swego wyjazdu,
mogło to być około 10 marca 1944 r., będąc u mnie w mieszkaniu na ul.
Bonifraterskiej wydawał mi wskazówki i pewnego rodzaju wytyczne
dotyczące dalszej mojej pracy na odcinku Oddz. Inf. W czasie tej rozmowy
SPYCHALSKI powiedział mi, że skontaktuje mnie z WIESŁAWEM,
z którym mam współpracować, tak jak FONKOWICZ z FRANKIEM po linii
wojskowej, a ja z WIESŁAWEM po linii Partii. W dalszej rozmowie na ten
temat SPYCHALSKI powiedział mi, że jeżeli będę jakieś trudności mieć
w swojej pracy, ażebym zawsze zwracała się o pomoc do WIESŁAWA,
szczególnie SPYCHALSKI podkreślił, jeżeli będę miała trudności lub
nieporozumienia z FRANKIEM, to w tych sprawach ażebym zwracała się
o pomoc do WIESŁAWA, który mi w tych sprawach pomoże, bo on, tj.
SPYCHALSKI, uzgodnił z WIESŁAWEM, aby po jego wyjeździe WIESŁAW zaopiekował się
oddziałem po linii Partii oraz by miał opiekę nade mną, gdyż jestem nerwowa i
zapalczywa, a przy tym mogę jakieś zrobić głupstwo. WIESŁAW, jak mówił mi
wówczas SPYCHALSKI, zgodził się na jego prośbę...
Kontaktując się z WIESŁAWEM w okresie od połowy marca 1944 r. do
drugiej połowy czerwca 1944 r. m. in. WIESŁAW w rozmowach ze mną
poruszał często sprawę „FRANKA"-„WITOLDA", o których zawsze wyra-
żał się ujemnie. Jednego razu „WIESŁAW" rozmawiając na temat FRAN-
KA powiedział mi, iż on zdjąłby FRANKA ze stanowiska Szefa Sztabu AL,
gdyby miał kogoś na jego miejsce. Ja będąc dobrego zdania, z wywodów
„MARKA", o BUCZYŃSKIM, zaproponowałam WIESŁAWOWl, by na
szefa sztabu AL wziął kpt. „DOBREGO", tj. BUCZYŃSKIEGO, a FRAN-
KA zdjął. WIESŁAW powiedział mi, a to ten „DOBRY" i polecił mi ażebym
BUCZYŃSKIEGO skontaktowała z nim. W rozmowie tej z WIESŁAWEM
odniosłam wrażenie, iż on BUCZYŃSKIEGO znał wówczas osobiście lub
tylko znał ze słyszenia. W pierwszej połowie czerwca 1944 r. umówiłam
BUCZYŃSKIEGO do mnie na mieszkanie przy ul. Strzeleckiej 73, celem
nawiązania kontaktu z WIESŁAWEM. W oznaczonym czasie na moje
mieszkanie przy ul. Strzeleckiej przyszedł WIESŁAW z BUCZYŃSKIM.
Następnie WIESŁAW powiedział mi, ażebym go z BUCZYŃSKIM zo-
stawiła samych. Wyszłam więc, a oni rozmawiali między sobą blisko dwie,
lub przeszło dwie godziny. BUCZYŃSKI po tej rozmowie wyszedł, a ja
spytałam WIESŁAWA, jak on zapatruje się na kandydaturę BUCZYŃ-
SKIEGO — otrzymałam odpowiedź, że BUCZYŃSKI jest poczciwy chłop,
lecz na razie niech siedzi w Oddziale Inf. i tam robi partyjną robotę. Więcej
na temat BUCZYŃSKIEGO nie rozmawiałam z WIESŁAWEM...

[hanys_hans]

D.C.

O kontaktach GOMUŁKI z BUCZYŃSKIM w okresie okupacji zeznaje również Emilia
JAROSZEWICZ w prot. z dn. 22.I.1949 r.: GOMUŁKA natomiast w swoim piśmie do
tow. Bieruta, jak również w przemówieniu na III Plenum KC PZPR stwierdza, że:

a) nie wiedział nic o istnieniu grupy „dwójkarskiej" w Oddz. Inf. i nikogo
z nich nie znał osobiście,
b) nie wspomina o tym, by SPYCHALSKI dając mu archiwum zdobyte przez
HRYNKIEWICZA powiedział, że zrobił to w tajemnicy przed Partią i WITOLDEM i że
on kazał mu w dalszym ciągu zachować to w tajemnicy, obiecując osobiście
powiadomić o tym WITOLDA i Sekretariat KC.

III. W pierwszym okresie po wyzwoleniu SPYCHALSKI organizuje na
własną rękę, bez wiedzy Partii i MBP, sieć wywiadowczą, do której anga-
żuje w pierwszym rzędzie członków grupy „dwójkarskiej" Oddz. Inf. GL
— LECHOWICZA i NIENAŁTOWSKIEGO. O utworzeniu tej sieci SPYCHALSKI zawiadamia
GOMUŁKĘ, który nie tylko nie sprzeciwia się temu, a jeszcze ze swej strony
poleca SPYCHALSKIEMU nawiązanie kontaktu z KIJKOWSKĄ, w celu wykorzystania jej
do pracy wywiadowczej. O powyższym zeznaje SPYCHALSKI w prot. przesł. z dnia
18.VII, 19.VII i 20.VII. 1950 r.:

...Pyt.: Z kim z kierownictwa Partii uzgodniliście wydanie LECHOWICZOWI
i NIENAŁTOWSKIEMU polecenia kontynuowania roboty podziemnej?
Odp.: Z nikim z kierownictwa Partii nie uzgadniałem tego polecenia,
a dopiero po fakcie zawiadomiłem GOMUŁKĘ, że mam nadal na kontakcie
„ZYCHA" (GOMUŁKA orientował się, że jest to LECHOWICZ), któremu
poleciłem kontynuowanie pracy w podziemiu i udzielanie mi stamtąd
informacji. O NIENAŁTOWSKIM nie mówiłem w ogóle. GOMUŁKA
przyjął to do wiadomości, nie wyrażając żadnego sprzeciwu...
Pyt.: Kogo zapoznaliście z otrzymywanymi od LECHOWICZA informacjami?
Odp.: Z informacjami otrzymywanymi od LECHOWICZA zaznajamiałem GOMUŁKĘ. GOMUŁKA
przyjmował te informacje bez żadnych specjalnych uwag czy komentarzy...
Pyt.:W prot. przesł. z dnia 17.VII.50 r. zeznaliście o przekazywaniu wam
przez LECHOWICZA informacji o działalności podziemia i archiwum
Biuletynu Informacyjnego AK. Kto zapoznany był z tymi materiałami?
Odp.: Z materiałami, otrzymywanymi od LECHOWICZA, zapoznany był
GOMUŁKA. Znała je również dobrze SOWIŃSKA, ponieważ ona w zasa-
dzie przyjmowała je od LECHOWICZA. Ja sam osobiście materiałów tych
nie wykorzystywałem, a przekazywałem je GOMUŁCE, który wykorzys-
tywał je do swych referatów i przemówień...
Jeśli chodzi o GOMUŁKĘ, to jest mi wiadomo, że przekazał do MBP
informację, a ściślej mówiąc dezinformację od LECHOWICZA, dotyczącą
RZEPECKIEGO. Czy GOMUŁKA podał źródło informacji, nie wiem,
w każdym razie wiedział, że pochodzą one od LECHOWICZA.
Pyt.: Jakie informacje odnośnie osób i działalności podziemia, otrzymywa-
ne od NIENAŁTOWSKIEGO i LECHOWICZA, przekazywane były do MBP?
Odp.: Żadnych informacji w tej sprawie nie przekazywałem do MBP i o ile
mi wiadomo, to ani SOWINSKA, ani GOMUŁKA nie przekazywali do MBP
nic o ich osobach i działalności w podziemiu...
Pyt.: Jaką pracę wykonywał LECHOWICZ i NIENAŁTOWSKI w okresie otrzymania awansu
i odznaczenia?
Odp.: Robili wówczas robotę w podziemiu na moje polecenie i za zgodą
GOMUŁKI...
oraz w prot. przesł. z dnia 28.VI. 1950 r.:
...W maju lub czerwcu 1945 r. GOMUŁKA polecił mi nawiązanie kontaktu
z KIJKOWSKĄ, w celu wykorzystania jej do roboty informacyjnej. Otrzy-
małem w tym celu od GOMUŁKI adres KIJKOWSKIEJ do Pruszkowa, czy
też Piastowa. KIJKOWSKĄ posługiwała się wówczas nazwiskiem DĄB-
ROWSKA. Pod wskazany przez GOMUŁKĘ adres wysłałem swego adiuta-
nta HANKIEWICZA, celem sprowadzenia KIJKOWSKIEJ do mojego
mieszkania we Włochach, wzgl. powiadomienia jej, że chcę się z nią widzieć
w moim mieszkaniu. KIJKOWSKĄ przyszła do mego mieszkania, gdzie
przeprowadziłem z nią rozmowę, mówiąc jej, że wiem o tym, że w czasie
okupacji kontaktowała się z LOGĄ-SOWIŃSKIM i dawała mu informacje
z terenu sztabu AK, że deklarowała sympatię do PPR, zapytując ją
równocześnie, co robi i czy ma jaką łączność z AK, względnie inną
organizacją. O tym, że GOMUŁKA polecił mi nawiązać z nią kontakt, nie
mówiłem jej. KIJKOWSKĄ odpowiedziała mi, że po wyzwoleniu utraciła
kontakty z AK, że nie pracuje nigdzie i z podziemiem się nie styka. Na
postawioną jej przeze mnie propozycję zbierania i przekazywania mi
informacji o podziemiu, wyraziła zgodę... O tym, że utrzymuję kontakt
z KIJKOWSKĄ, łączniczką szefa II Oddz. AK i archiwistką, wiedział
GOMUŁKA i LOGA-SOWIŃSKI... Zajmowałem się po wyzwoleniu robotą
wywiadowczą za wiedzą GOMUŁKI, w celu zdobywania dla niego infor-
macji z terenu podziemia... Na Biurze Politycznym spraw tych nie stawia-
łem, ponieważ informowałem o tym GOMUŁKĘ...

[hanys_hans]

D.C.

Przy kontaktowaniu się z LECHOWICZEM, NIENAŁTOWSKIM i innymi
SPYCHALSKI posługiwał się SOWINSKA. Na ten temat zeznaje SOWINS-
KA w prot. z dn. 8.XII.1949 r.
...W początkach maja 1945 r. po moim powrocie z Berlina, gdzie byłam wraz
z delegacją na inspekcji frontu, SPYCHALSKI wezwał mnie do Sztabu
i przeprowadził ze mną zasadniczą rozmowę na temat dalszej pracy
LECHOWICZA, JAROSZEWICZA i NIENAŁTOWSKIEGO. W rozmowie
tej SPYCHALSKI powiedział mi, że wobec tego, że „chłopaki" wrócili i że
ich nie może przekazać na kontakt do współpracy z MBP z tego względu, że
MBP jeszcze jest za młode i nie jest na tyle doświadczone, ażeby z nimi
potrafiło pracować, więc musimy ich sami obsługiwać. Powiedział, że
będzie on sam z nimi pracował, a moim obowiązkiem będzie kontaktować
się z nimi i odbierać od nich meldunki. Przy tym SPYCHALSKI poinstru-
ował mnie, gdzie te meldunki mam przekazywać i jak je sporządzać.
Wyglądało to w ten sposób, że jeden egzemplarz przekazywałam SPY-
CHALSKIEMU, drugi GOMUŁCE, trzeci miałam przekazywać do MBP,
lecz nie przekazywałam z polecenia SPYCHALSKIEGO i GOMUŁKI,
oprócz pierwszego meldunku. Do wykonania powyższych czynności SPY-
CHALSKI polecił mi, ażebym to załatwiała u siebie w domu, zwalniając
mnie od pracy w biurze...
O tym, że GOMUŁKA znał pochodzenie meldunków w/w i zgodził się na
zatajenie przed MBP ich źródła, świadczą zeznania SOWIŃSKIEJ z dn.
2.XII.1949 r.:
...Po otrzymaniu pierwszych meldunków od NIENAŁTOWSKIEGO i LE-
CHOWICZA odbiłam je w czterech egzemplarzach, rozesłałam je w/g
podyktowanego mi przez SPYCHALSKIEGO rozdzielnika, z tym, że do
MBP osobiście zanosiłam jeden egzemplarz do Ministra, który skierował
mnie w tej sprawie do gen. Romkowskiego. Po przedstawieniu tych
meldunków gen. Romkowskiemu ten stanowczo żądał, abym mu powie-
działa źródło tych meldunków. Odpowiedziałam wówczas, że pochodzenia
tych dokumentów nie mogę ujawnić, gdyż mam polecenie od SPYCHALS-
KIEGO i GOMUŁKI nie ujawniać ich źródła... Źródła tych meldunków nie
ujawniłam dlatego, bo istotnie SPYCHALSKI mocno nakazywał mi, ażeby
nikomu nie mówić, że meldunki dawali mu LECHOWICZ, JAROSZEWICZ
i NIENAŁTOWSKI, przy tym SPYCHALSKI powoływał się, że sprawa ta
była uzgodniona z GOMUŁKA...
Jaki był faktyczny cel tworzenia siatki wywiadowczej bez wiedzy Partii
i MBP, śledztwo dotychczas nie wyjaśniło.
W lipcu 1945 r. za akceptacją GOMUŁKI zostają przyjęci do W.P. przez
SPYCHALSKIEGO czołowi działacze II Oddziału KG AK — HERMAN,
ZIELIŃSKI, TARASIEWICZ i JURKOWSKI.
W protokole przesłuchania z dn. 21.IX. 1950 r. SPYCHALSKI podaje
następujące okoliczności przyjęcia HERMANA do WP:
...HERMAN z chwilą przyjęcia go do wojska w maju lub czerwcu 1945 r.
oświadczył mi, że był kierownikiem wywiadu wojskowego w II Oddz. KG
AK i że teraz jest demokratą, że zerwał z podziemiem i na tej zasadzie ja go
przyjąłem do wojska. Zgodę na przyjęcie go otrzymałem od GOMUŁKI.
Poza tym HERMAN mocno polecał mi KUROPIESKĘ. Na tej samej
zasadzie przyjąłem do wojska, rekomendowanych mi przez HERMANA
— JURKOWSKIEGO, TARASIEWICZA i ZIELIŃSKIEGO. W tym samym
czasie, kiedy był przyjmowany do wojska ZIELIŃSKI i w/w, płk Czaplicki
z MBP informował mnie, że ZIELIŃSKI jest aktywnym działaczem
podziemia. Informacje płk. Czaplickiego zlekceważyłem. Zdawałem sobie
wówczas sprawę, że nie powinienem był przyjmować ich do wojska, lecz
w porozumieniu z GOMUŁKĄ postanowiliśmy dokonać tego rodzaju
eksperymentu, ze względu na wydźwięk polityczny...
W tym samym okresie SPYCHALSKI, po uzgodnieniu z GOMUŁKĄ,
usiłuje nawiązać kontakt z RZEPECKIM, wykorzystując do tego celu
HERMANA i LECHOWICZA.
Zeznaje na ten temat SPYCHALSKI w prot. z dn. 21.IX.1950 r.:
...Pyt.: Czym motywował GOMUŁKĄ udzielenie swej zgody na nawiązanie
przez was rozmów z RZEPECKIM za pośrednictwem HERMANA, szefa
dwójki KG AK oraz LECHOWICZA, pracownika dwójki, naczelnika wydz.
PKB podczas okupacji i członka podziemia po wyzwoleniu?
Odp.: Celem naszym, tj. moim i GOMUŁKI, było ujawnienie RZEPEC-
KIEGO i rozładowanie podziemia. Inicjatywa rozmowy z RZEPECKIM
wyszła ode mnie po rozmowach przeprowadzonych z HERMANEM, na
jego propozycje, na co wyraził swą zgodę GOMUŁKĄ. HERMANA używa-
łem do przeprowadzenia wstępnych rozmów z RZEPECKIM, ponieważ
zgłaszał możliwość dotarcia do niego. LECHOWICZA nie używaliśmy do
pertraktacji z RZEPECKIM, a jedynie zmierzaliśmy, tj. ja i GOMUŁKĄ, do
zebrania danych o RZEPECKIM, celem ujęcia go.
Informacje, które pochodziły od LECHOWICZA, były nieprawdziwe i dez-
informujące, uniemożliwiające przez to dojście tą dFogą do RZEPEC-
KIEGO. Ja osobiście próbowałem jeszcze dotrzeć do RZEPECKIEGO przez
KLIMOWICZA, kierując się wyrażoną zgodą GOMUŁKI w poprzednich
wypadkach z HERMANEM i LECHOWICZEM. Czyniłem to na podstawie
przedstawionych mi propozycji przez samego KLIMOWICZA, które jednak
nie dały wyniku.
Pyt.: Dlaczego wspólnie z GOMUŁKĄ zatailiście przed Biurem Politycz-
nym próby nawiązania przez was rozmów z RZEPECKIM oraz dlaczego
zatailiście dokumenty otrzymane przez was od RZEPECKIEGO, zawiera-
jące warunki ujawnienia?
Odp.: Nie uważałem prób nawiązania rozmów z RZEPECKIM za istotne,
tak samo nie przywiązywałem wagi do memoriału otrzymanego od RZE-
PECKIEGO, ponieważ nie był dla mnie adresowany. Postawiłbym tę
sprawę na Biurze Politycznym, gdyby przedsięwzięte przez nas próby
doprowadziły do konkretnych rozmów. GOMUŁKĄ prawdopodobnie
kierował się tą samą myślą w tej sprawie co i ja...
RZEPECKI w tym czasie jest poszukiwany przez MBP, zaś GOMUŁKĄ
i SPYCHALSKI, bez porozumienia z Biurem Politycznym i bez wiedzy
MBP, szukają kontaktu z nim.
W połowie 1945 r. gdy stała się aktualna sprawa utworzenia MZO,
GOMUŁKĄ zaangażował do pracy na kierowniczych stanowiskach ludzi
związanych z Delegaturą, b. wyższych urzędników sanacyjnych oraz b.
„dwójkarzy", jak np. v-min. MZO — CZAJKOWSKI, b. komisarz rządu
londyńskiego dla spraw ziem zachodnich, LEŚNIEWSKI — b. v-min.
Rolnictwa, związany w czasie okupacji z Delegaturą, QUIRINI, LECHO-
WICZ, NIENAŁTOWSKI i inni.

[hanys_hans]

O polityce personalnej GOMUŁKI w MZO zeznaje NIENAŁTOWSKI
w prot. z dn. 8.IV.1949 r., co następuje:
...W końcu 1945 r. SOWIŃSKA zawiadomiła LECHOWICZA, że w związku
z tworzącym się MZO jest możność uzyskania odpowiedniej posady.
Mówiła, że w tej sprawie rozmawiała z Władysławem GOMUŁKĄ, który
chętnie zgadzał się na przyjście LECHOWICZA do MZO, chociażby nawet
na stanowisko v-ministra. SOWIŃSKA rozmawiając z GOMUŁKĄ na
temat LECHOWICZA, przedstawiała go, że to jest bliski człowiek BUCZY-
ŃSKIEGO Henryka, który z nim stale ściśle współpracował. GOMUŁKĄ
w odpowiedzi SOWINSKIEJ powiedział, że LECHOWICZA on zna przez
BUCZYŃSKIEGO, z którym GOMUŁKĄ był w bliskich stosunkach
w okresie okupacji, i w związku z tym prosił SOWIŃSKA, ażeby skierowała
LECHOWICZA do niego na rozmowę. W ostatnich dniach października
LECHOWICZ miał rozmowę z GOMUŁKĄ w gmachu MZO przy ul.
Litewskiej. GOMUŁKĄ rozmawiając z LECHOWICZEM mówił mu, że on
zna jego przeszłość, tak, że LECHOWICZ nie potrzebował dokładnie ten
temat omawiać, a od razu przystąpił do omówienia spraw związanych
z jego pracą w Ministerstwie. GOMUŁKĄ rozmawiając na ten temat
obiecał LECHOWICZOWI, że będzie się starał umieścić go na stanowisku
v-ministra. Natomiast w późniejszych rozmowach LECHOWICZA z GO-
MUŁKĄ zostało przez nich uzgodnione, że LECHOWICZ obejmie najważ-
niejszy dział w MZO, tj. Departament Osiedleńczy, ażeby w ten sposób
zapoznać się z pracą terenową na odcinku wiejskim i po przejściu tej
praktyki awansować dalej. W okresie pracy LECHOWICZA w MZO na
stanowisku dyr. Dep. Osiedleńczego nastąpiło bardzo szybkie zbliżenie się
GOMUŁKI z LECHOWICZEM. Mówił mi LECHOWICZ, że w rozmowach,
jakie prowadził z GOMUŁKĄ na różne tematy, dało się wyczuć, że był on
dawno urobiony na pewno przez BUCZYŃSKIEGO Henryka. Twierdzenie
takie LECHOWICZ wydawał na podstawie tego, że GOMUŁKĄ wiedział
o stosunkach grupy BUCZYŃSKIEGO do Oddz. II. przed wojną, po drugie,
że GOMUŁKĄ odnosił się dość przychylnie do ludzi mających poglądy
prolondyńskie, którym nigdy nie stawiał przeszkód wstępowania do pracy
w MZO, lecz raczej ułatwiał.
Z tych, których ja znam, że w okresie okupacji byli bądź w AK, bądź
w innych org. delegackich i zostali przyjęci do pracy w MZO, a mianowicie:
LEŚNIEWSKI, który w czasie okupacji związany był z Delegaturą rządu
londyńskiego, v-min. CZAJKOWSKI, który w okresie okupacji należał do
AK i utrzymywał kontakty z pracownikiem Oddz. II. MIERZEŃSKIM
Stanisławem. Dalej z osób, które w MZO zajmowały kierownicze stanowis-
ka byli: QUIRINI, który w czasie okupacji był w Delegaturze, BUKOWSKI,
który też był związany z AK, oraz szereg innych, którzy zajmowali niższe
stanowiska lub byli zwykłymi pracownikami.
LECHOWICZ, będąc dyr. Dep. Osiedl. MZO, sprawy związane z zagos-
podarowaniem ziem odzyskanych prowadził na podstawie memoriału
opracowanego w czasie okupacji przez Delegaturę. Memoriał ten LECHO-
WICZ przedstawił GOMUŁCE, który akceptował wytyczne zawarte w tym
memoriale. W 1947 r. z chwilą gdy ja zacząłem pracować w MZO,
LECHOWICZ w/w memoriał przekazał do mnie, celem zapoznania się
z treścią i przestrzegania podanego kierunku...
Potwierdza to również LECHOWICZ w zeznaniach z dnia 13.IV. 1949 r.:
...Będąc w MZO skompletowałem przeważającą część pracowników depar-
tamentu z ludzi dających gwarancję, że w razie potrzeby udzielać będą
potrzebnych informacji wzgl. opracują potrzebne materiały. Było mi to tym
łatwiej przeprowadzić, ponieważ polityka personalna prowadzona przez
GOMUŁKĘ z góry zakładała nie tylko możliwość, ale konieczność po-
sługiwania się ludźmi z konspiracji londyńskiej, czego wiadomym dowo-
dem było mianowanie Wł. CZAJKOWSKIEGO v-ministrem...
O stosunkach panujących w MZO i o obsadzie personalnej zeznaje
LECHOWICZ w prot. z dn. 2.XI.1949 r.:
...Przechodzę do omówienia stosunków personalnych w MZO. Historia
tych stosunków wiąże się blisko z historią samego Ministerstwa, które w/g
założenia jego twórcy, t.j. GOMUŁKI-WIESŁAWA, miało od razu oprzeć
się na dwóch członach personalnych, a mianowicie na członie konspiracyj-
nym tj. tym, który w szeregach konspiracji londyńskiej otrzymał przygoto-
wanie rzeczowe do pracy w MZO, oraz na członie politycznym, który miał
utrzymać bieżącą linię polityczną Ministerstwa. O takich zamiarach min.
GOMUŁKI zostałem przez niego poinformowany podczas pierwszej naszej
rozmowy na tematy MZO, tj. w lipcu lub sierpniu 1945 r. Już wówczas
WIESŁAW oświadczył, że nosi się z zamiarem powołania na v-min. Ziem
Odzyskanych Władysława CZAJKOWSKIEGO, b. komisarza rządu (kon-
spiracyjnego) dla spraw ziem postulowanych w delegaturze londyńskiej.
CZAJKOWSKI już w tym czasie pracował jako wolontariusz w komisaria-
cie rządu dla spraw Z.O., który od kilku miesięcy funkcjonował w Min.
Adm. Publ. CZAJKOWSKI wykorzystywał ten czas dla rozlicznych wyjaz-
dów w teren i dla praktycznego zaznajomienia się z Z.O. Zasadnicza decyzja
o utworzeniu MZO zapadła w drugiej połowie 1945 r. W członie konspiracyj-
nym tworzonego zespołu ministerialnego wysunęły się następujące osoby
— v-min. CZAJKOWSKI Władysław — formalnie bezpartyjny, dyr. KWI-
RINI Edward — bezpartyjny, dyr. GLUCK Leopold — bezpartyjny i LE-
CHOWICZ — SD. W członie partyjno-politycznym wystąpił v-minister
WASILEWSKI Jan — PPR, dyr. TOMISZCZYK, BARTLOWA, BIKOW-
SKI, PIETKIEWICZ — PPR. Po kilku miesiącach v-min. WASILEWSKI
ustąpił wyjeżdżając do Helsinek na posła, a miejsce jego zajął v-min.
WOLSKI Władysław. Ustąpienie v-min. WASILEWSKIEGO pozostało
jakby w związku ze sprawą jego przyjaciela dr. WALAWSKIEGO — szefa
kancelarii Prezydenta RP, który, jak się okazało, przed wojną jako
urzędnik w Wilnie pozostawał w kontakcie z policją, wydając w jej ręce
lewicowych działaczy studenckich.
Okoliczności, w jakich było formowane MZO, zaciążyły znacznie na
personaliach w dziale tego Ministerstwa, ponieważ zrozumiałe jest, że
dyrektorowie departamentów kompletowali swoich urzędników w/g swo-
jego pochodzenia konspiracyjnego, wzgl. partyjnego. Różnice i antago-
nizmy, jakie na tym tle powstały między poszczególnymi członkami
Ministerstwa, nie zostały usunięte do dnia dzisiejszego, pomimo wielkich
usiłowań dyr. Biura Pers. — Zofii BARTEL. Dodatkowa trudność wynikła
i stąd, że wśród dyr. PPR-owców nie było jednolitego poglądu na sprawy
personalne. Odrębny pogląd posiadał PIETKIEWICZ Jan — dyr. Dep.
Aprowizacji, przed wojną urzędnik skarbowy i członek Zw. Prac. Skar-
bowych, po wojnie PPR-owiec, jednak o bardzo liberalno-demokratycz-
nych przekonaniach i uważający się za coś innego niż komunista. Toteż
między PIETKIEWICZEM, BARTLOWA i TOMISZCZYKIEM trwała nie-
mal od samego początku ukryta walka, w której WIESŁAW musiał nieraz
interweniować stojąc dość często po stronie PIETKIEWICZ A.
Z okresu pracy w MZO pozostało mi wrażenie, że w stanowisku dyr.
PIETKIEWICZA było zawsze dużo pierwiastków antysemityzmu. Dyr.
KWIRINI, który w czasie powstania warszawskiego był jednym ze staro-
stów powstańczej Warszawy, pod ps. „KULESZA", skompletował Dep.
Administracji Publicznej prawie wyłącznie na bazie ludzi bezpartyjnych
i w czasie wojny związanych z delegaturą rządu londyńskiego i tak np.
Wydział Samorządowy powierzył znanemu działaczowi samorządowemu
z Częstochowy — RYBICKIEMU — bezpartyjnemu i politycznie bardzo
chwiejnemu. Po odejściu KWIRINIEGO z MOZ — RYBICKI zgłosił swe
usługi wraz z deklaracją partyjną min. OSÓBCE-MORAWSKIEMU, u któ-
rego objął Dep. Samorządowy. W ślad za bezpartyjnymi z konspiracji
londyńskiej zaczęli wciskać się do MZO coraz otwarciej ludzie związani
z PSL, np. KONOPKA, DZIURZYŃSKI, LUCHTKOTOWICZ i inni oraz
ludzie o wyraźnie niechętnym stosunku do obecnej rzeczywistości, np.
STELMACH, BRZOSTOWICZ, WYSZYŃSKA i inni. Do pracy w MZO
został zaangażowany v-min. CZAJKOWSKI, jako doradca w sprawach
rolnych (akcja siewna na ZO), b.

[hanys_hans]

Aresztowanie LEŚNIEWSKIEGO za udział w akcji
podziemnej spowodowało większą czystkę w MZO, jednakże mianowanie
v-min. Z.O. w miejsce zmarłego CZAJKOWSKIEGO dyr. GLUCKA — czło-
wieka bezpartyjnego związanego w konspiracji z CZAJKOWSKIM i re-
prezentującego to samo środowisko społeczne (GLUCK był dyr. Izby
Przem.-Handl. w Poznaniu, CZAJKOWSKI — b. bankowiec) nie pozwala
wróżyć szybkiego końca tej akcji...
Zeznania te potwierdza DUBIEL w prot. z dn. 12.XII.1949 r.
O stosunku GOMUŁKI do LECHOWICZA oraz o realizacji polityki osied-
leńczej przez MZO, zeznaje PAJOR w prot. z dn. 11.1.1949 r.:
...LECHOWICZ cieszył się szczególnym zaufaniem i poparciem v-premiera
GOMUŁKI. Departament Osiedleńczy stał się ośrodkiem wielkich projek-
tów i koncepcji związanych z tak zw. polityką osiedleńczą na Ziemiach
Odzyskanych. LECHOWICZ podkreślał, że v-premier GOMUŁKA nie
przywiązywał wagi do przeszłości lub poglądów osobistych pracownika,
chodziło mu tylko o efektywną pracę bieżącą. To samo odnosiło się do
polityki osiedleńczej w sensie najszybszego osiedlenia Ziem Zachodnich.
Po jakiej linii szły prace Departamentu Osiedleńczego? Mówił o tym
dyskretnie LECHOWICZ oraz zaangażowane osoby wskazywały, że była to
realizacja opracowań Delegatury w czasie okupacji. Do ludzi zajmujących
się tymi sprawami w Delegaturze londyńskiej należeli v-min. CZAJKOW-
SKI, zaś w Dep. MZO — naczelnik wydz. osadnictwa miejskiego GOZ-
DAW-RENTT, związany od przed wojny ze sferami ONR-u. Jeżeli do tego
dodać, że naczelnikiem wydziału osadnictwa wiejskiego był członek PIW
DZIUSZYŃSKI, to najważniejsze, kluczowe odcinki osadnictwa spoczywa-
ły w rękach osób nastawionych reakcyjnie...
Gdy na Biurze Politycznym stanęła sprawa Ministerstwa Aprowiz., GO-
MUŁKA poparł kandydaturę LECHOWICZA.
Z posiadanych przez nas materiałów oficjalnych i śledczych wynika, że na
całej przestrzeni od chwili wyzwolenia stosunek GOMUŁKI do ZSRR był
nieufny, negatywny, a czasami wręcz wrogi. O stosunku GOMUŁKI do
ZSRR podaje SPYCHALSKI w piśmie do Biura Polit. co następuje:
...Z tego okresu zostało mi w pamięci zachowanie się t. G. w sprawie
wywozu mienia poniemieckiego przez ZSRR, gdzie wydawało mi się, że
postawa jego była postawą za daleko posuniętą w ostrości w walce przeciw
wywozowi tego mienia. Osobiście przeżywałem konflikt, co jest tu słusz-
nym, czy taka postawa WIESŁAWA, nieprzyjemna w swej ostrości,
wychodząca przede wszystkim z naszej sytuacji, czy też postawa większego
wczucia się w sytuację ZSRR...
ZAWADZKI „JASNY" w oświadczeniu do M.B.P. z dn.20.III.51r .również
podaje o stosunku GOMUŁKI do ZSRR:
...Po wyzwoleniu, w szeregu spotkań, jakie miałem z WIESŁAWEM,
uderzyła mnie szczególnie niewiara jego w siłę Związku Radzieckiego i jego
możliwości utrwalenia się na pozycjach uzyskanych w rezultacie zwy-
cięstwa w drugiej wojnie światowej. WIESŁAW wręcz wysuwał tezę, że
rozbiórka fabryk i wywóz maszyn łączy się ściśle z perspektywą wycofania
się Armii Radzieckiej. Wyraźnie nastawał na ,,obronę" naszego stanu
posiadania i żądał natychmiastowej sygnalizacji o każdym wypadku
demontażu.
WIESŁAW bardzo nieprzyjemnie reagował na fakt, zdawałoby się natural-
ny, pomocy aparatu politycznego wojsk I-go Frontu Ukraińskiego naszym
młodym organizacjom partyjnym, traktując to jako ingerencję obcą...
Gdy w początkach 1945 r. władze radzieckie aresztowały 16 członków AK
z OKULICKIM na czele, GOMUŁKA wyraził duże niezadowolenie, z tego
powodu, że nastąpiło to bez porozumienia z władzami polskimi.
O antyradzieckim nastawieniu GOMUŁKI świadczy jego stosunek do
oficerów radzieckich, o czym zeznaje SPYCHALSKI w prot. z dn.
2.XII.1950 r.:
...W rozmowach ze mną na temat wojska i jego Korpusu Oficerskiego,
GOMUŁKA tłumaczył mi, że należy dążyć do spolszczenia wojska, przez
zamianę oficerów radzieckich polskimi, z dopuszczeniem oficerów sanacyj-
nych. Według jego zdania spolszczenie wojska przez usunięcie oficerów
radzieckich i zastępowanie ich oficerami sanacyjnymi oraz wychowankami
powojennymi było konieczne ze względu na to, że reakcja lansowała
propagandę o zależności Polski od ZSRR. Odnośnie tej tendencji GOMU-
ŁKI spolszczenia wojska było dla mnie widoczne, że idzie on po linii
propagandy reakcyjnej, celem wykazania samodzielności Polski i jej
niezależności od wpływów ZSRR. Z linią lansowaną przez GOMUŁKĘ
odnośnie spolszczenia wojska i wyzbycia się koniecznych dla tego wojska
specjalistów radzieckich oraz zamienienia ich w wielu wypadkach oficera-
mi sanacyjnymi — ja, Marian Spychalski, zgadzałem się. Ulegałem GO-
MUŁCE i jego argumentom, które on wysuwał w sprawie spolszczenia
wojska i w rezultacie w praktyce dopuściłem do usuwania oficerów
radzieckich, mimo braku odpowiedniej, pod względem politycznym, za-
miany, co doprowadzało do zastępowania ich oficerami sanacyjnymi. Gdy
za moją zgodą byli odsyłani do ZSRR oficerowie radzieccy, GOMUŁKA
w ogóle nie sprzeciwiał się usuwaniu tych oficerów, wybitnych specjalis-
tów, z kluczowych stanowisk i zastępowania ich oficerami sanacyjnymi,
ponieważ były u niego wyraźne tendencje antyradzieckie. Jako przykład
antyradzieckiego nastawienia GOMUŁKI w sprawie roli oficerów radziec-
kich w wojsku, chcę przytoczyć fakt, że w 1947 r. nie chciał on zgodzić się na
wysuniętą przeze mnie kandydaturę oficera radzieckiego, gen. POPŁAW-
SKIEGO, na stanowisko Dowódcy Wojsk Lądowych. Ze swej strony
wysunął on na to stanowisko kandydaturę sanacyjnego gen. PASZKIEWI-
CZA, argumentując tym, że na tym stanowisku powinien być oficer polski,
a nie radziecki. Kierując się tymże nastawieniem GOMUŁKA nie chciał
zgodzić się później na przyznanie POPŁAWSKIEMU tytułu v-ministra, co
było związane z jego stanowiskiem D-cy Wojsk Lądowych. O tym, że jego
zdaniem na stanowisku D-cy Wojsk Lądowych powinien być tylko oficer
polski, GOMUŁKA mówił tylko mnie. Gdy sprawę powołania POPŁAW-
SKIEGO postawiłem na posiedzeniu Biura Politycznego Partii, GOMUŁKA
sprzeciwił się. Argumentował to tylko tym, że POPŁAWSKI jest potrzebny
na Dolnym Śląsku. O tym, iż jemu faktycznie chodzi o to, że POPŁAWSKI
jest oficerem radzieckim, na posiedzeniu Biura Politycznego nie mówił...
B. Delegat Rządu przy Północnej Grupie Wojsk ZSRR, płk WILKOŃSKI,
który od GOMUŁKI otrzymywał instrukcje, jak ma postępować z mieniem
wywożonym przez oficerów radzieckich, podaje w zeznaniach swoich z dn.
19.X.1949 r. następujący fakt świadczący o tym, że GOMUŁKA dążył do
wywołania konfliktu z Dowództwem PGW:
...Również w końcu 1947 r. otrzymałem od GOMUŁKI ustne polecenie nie
zezwalać oficerom radzieckim wywozić mebli bez zezwolenia pisemnego
delegatury. Według poleceń GOMUŁKI delegatura miała prawo wydawać
zezwolenia tylko oficerom sztabowym i generałom po uiszczeniu opłaty
w Urzędach Likwidacyjnych. Jak sobie przypominam, na wiosnę 1948 r.
zostałem zawiadomiony telefonicznie przez którąś stację kolejową na
Dolnym Śląsku, której nazwy sobie nie przypominam, że ładuje się
transport rodzin wojskowych radzieckich z meblami, na które nie posiada-
ją zezwolenia na wywóz. W sprawie tej zawiadomiłem d-cę tyłów PGW gen.
ŻYZINA, że jestem zmuszony na polecenie GOMUŁKI zatrzymać ten
transport. Gen. ŻYZIN zaproponował mi, ażeby razem z nim pojechać w tej
sprawie do Marszałka Rokossowskiego. Na miejscu u Marszałka Rokos-
sowskiego powtórzyłem te same słowa i prosiłem o porozumienie się
telefoniczne z GOMUŁKA. Marszałek nie zgodził się na telefonowanie do
GOMUŁKI. Wówczas powiedziałem marszałkowi, że aby nie stwarzać
nieporozumień transport ten, wbrew zarządzeniom GOMUŁKI, natych-
miast zwolnię. Następnie Marszałek Rokossowski powiedział, że niewyda-
wanie zezwoleń dla młodszych oficerów jak również pobieranie opłat przez
Urząd Likwidacyjny za meble, niezgodne jest z porozumieniem, jakie
zawarł swego czasu z GOMUŁKA. Jeszcze w tym samym dniu pojechałem
do GOMUŁKI i zameldowałem mu o powyższych faktach przez jego
sekretarkę,

[hanys_hans]

D.C.

Jeszcze w tym samym dniu pojechałem
do GOMUŁKI i zameldowałem mu o powyższych faktach przez jego
sekretarkę, ponieważ był zajęty innymi sprawami. Odpowiedź GOMUŁKI
dla Marszałka Rokossowskiego otrzymałem dopiero po dwóch dniach na
piśmie o treści pozytywnej dla Marszałka. Wyjaśniam, że otrzymując
polecenie od GOMUŁKI w końcu 1947 r. o bezwzględnym zatrzymywaniu
transportów z meblami, zameldowałem mu, że takie postępowanie może
spowodować rozlew krwi. GOMUŁKA na to mi odpowiedział, że niech
dojdzie, on nie ma nic przeciwko temu...
Potwierdza to również w swoich zeznaniach z dn. 1.XII. 1949 r. b. z-ca
WILKOŃSKIEGO — WOJNAR Mieczysław. Jesienią 1947 r., gdy odbyło się
posiedzenie przedstawicieli partii komunistycznych i robotniczych, na
którym zostało utworzone Biuro Informacyjne, GOMUŁKA w rozmowie ze
SPYCHALSKIM wyraził swoje niezadowolenie z tego powodu, uważając to
za dążenie WKP/b/ do komenderowania innymi partiami. Uważał za
osiągnięcie fakt, że siedziba Biura Informacyjnego nie mieści się w Polsce.
Wiosną 1948 r., gdy została ujawniona zdrada kliki titowskiej, GOMUŁKA
nie zgodził się z treścią ani z formą zarzutów przeciw Tito. Tak samo
sprzeciwił się GOMUŁKA zagadnieniu kolektywizacji wsi w Polsce.
O podanych wyżej faktach zeznaje SPYCHALSKI w prot. z dn. 2.XII.1950 r.
co następuje:
...Po odbytym na jesieni 1947 r. posiedzeniu przedstawicieli partii komunis-
tycznych i robotniczych, na którym powstało Biuro Informacyjne, GOMU-
ŁKA telefonicznie zaprosił mnie do siebie, celem udzielenia informacji. Był
bardzo wzburzony i udowadniał mi, że WKP/b/ niewłaściwie postępuje,
gdyż chce komenderować innymi partiami i narzucać im swoją wolę. On się
nie zgadzał na powstanie Biura Informacyjnego i uważał to za odrodzenie
Kominternu. Podkreślał, iż jemu, lepiej jak innym członkom B.P., są znane
nacjonalistyczne nastroje społeczeństwa polskiego, które, jak mówił, jest
bardzo czułe na punkcie stosunków z ZSRR w sprawie niepodległości.
Uważał, że na zewnątrz porozumienie z ZSRR na płaszczyźnie partyjnej
stanowi krok do utraty niepodległości i w związku z tym przyczynę do
wewnętrznych trudności politycznych. Reakcja będzie mogła mówić, że
WKP/b/ ingeruje w sprawy polskie. Jedyne, mówił, co udało mu się
utargować, gdyż nie chciał żadnych form widocznych na zewnątrz, które by
wskazywały na uzależnienie Polski od ZSRR, było to, że siedziba Biura
Informacyjnego nie będzie w Polsce.
W końcu GOMUŁKA mówił, że wskutek tego, iż nikt nie liczył się z jego
argumentami, wskazującymi na niecelowość powołania Biura Informacyj-
nego, był on w dużej rozterce duchowej myśląc nawet o samobójstwie.
W kwietniu 1948 r. GOMUŁKA znowu zaprosił mnie do siebie i dał do
przeczytania list WKP/b/ do kierownictwa KPJ w sprawie błędów tego
kierownictwa z Tito na czele. Wyrażał on niezadowolenie z formy listu oraz
faktu, że doręczył go nie przedstawiciel partii, a ambasador ZSRR, który
reprezentuje państwo. Dalej mówił, że forma listu znowu wskazuje na to, iż
WKP/b/ chce dyktować innym partiom, które są stawiane przed faktami
dokonanymi, z nimi nie uzgodnionymi. List WKP/b/ stwarza trudności dla
kierownictwa jugosłowiańskiej partii, a forma jego od razu przekreśla
możliwość wytłumaczenia tym kierownikom błędność ich postępowania.
Postępowanie WKP/b/ może spowodować wypadnięcie Jugosławii z obozu
państw Demokracji Ludowej, z czego mogą powstać duże trudności także
i dla nas. Starał się przy tym zbagatelizować argumenty zawarte w liście
WKP/b/ do kierownictwa KPJ, uważając podane przykłady wrogiego
stosunku do ZSRR za przesadzone. Tak jak w sprawie Biura Informacyj-
nego, znowu GOMUŁKA ocenił postępowanie WKP/b/ za przedwczesne,
a formę wystąpienia jako niewłaściwą. Twierdził, że wpierw trzeba było
Tito wytłumaczyć błędność postępowania i przekonywać go. Jednocześnie
wyrażał obawy o wewnętrzne trudności polityczne u nas w kraju. Po
posiedzeniu Biura Informacyjnego w sprawie Jugosławii, gdzie stanęła też
sprawa kolektywizacji wsi, udałem się do GOMUŁKI, aby go o tym
poinformować. Sprawie kolektywizacji wsi on był bardzo przeciwny,
a postawienie tego zagadnienia znowu oceniał jako dowód narzucania
przez WKP/b/ swojego stanowiska innym partiom. Powiedział mi, że nasza
delegacja powinna była opuścić posiedzenie, co oznaczałoby faktycznie
wystąpienie z Biura Informacyjnego. W żadnym wypadku nie wolno jej
było godzić się na kolektywizację wsi, gdyż jest to sprawa niesłuszna
i nieaktualna. Widziałem u GOMUŁKI tendencje antyradzieckie, wyrażo-
ne w przytoczonych wyżej wypowiedziach. Były one też wyrazem jego
nieufności do ZSRR i WKP/b/...
Fakty te częściowo potwierdza PODGÓRSKA w zeznaniach z 4, 23
i 26.IX.1950 r. Ponadto dodaje, że GOMUŁKA celowo nie uzgodnił swego
referatu na Plenum Czerwcowym z członkami Biura Politycznego, gdyż
spodziewał się sprzeciwu z ich strony, liczył natomiast, że na Plenum
uzyska poparcie części członków KC, którzy z nim współpracowali w okre-
sie okupacji, a mianowicie SPYCHALSKIEGO, LOGI-SOWIŃSKIEGO,
BIEŃKOWSKIEGO, KLISZKI, KORCZYŃSKIEGO i MOCZARA.
W dalszym ciągu swych zeznań PODGÓRSKA podaje, że w lipcu 1948 r.
podczas pobytu GOMUŁKI w Kowarach przyjeżdżali do niego LOGA-
-SOWIŃSKI, KLISZKO, BIEŃKOWSKI i KORCZYŃSKI i konferowali
z nim w sprawie stanowiska, jakie mają zająć na najbliższym Plenum KC.
Z materiałów posiadanych przez nas wynika, że konferencji tych było
więcej i że oprócz wymienionych brał jeszcze udział w nich MOCZAR.
Zeznają o tym, oprócz PODGÓRSKIEJ, św. ZALCMAN Nechemia (18.VIII.
50 r.) oraz podejrzani: SOWIŃSKA Stanisława (17.11.50 r.), KORCZYŃSKI
(24.XII.50 r.). Przyznaje się również do udziału w tych konferencjach
LOGA-SOWIŃSKI w swoim piśmie do Sekretariatu KC PZPR.
O konferencjach tych ZALCMAN, ówczesny szofer LOGI, zeznaje na-
stępująco:
...Parę dni po 3 Plenum w 1948 r. spotkałem się z moją siostrą SOWIŃSKA
Stanisławą (nie pamiętam, czy to było w Warszawie czy też w Łodzi), której
opowiedziałem o konferencjach, które miały miejsce między LOGĄ-SO-
WIŃSKIM, KORCZYŃSKIM, MOCZAREM i GOMUŁKA, a które wydawa-
ły mi się bardzo podejrzane.
Pierwsza konferencja odbyła się kilka dni przed Plenum i miała miejsce na
szosie między Łodzią a Warszawą. W tym dniu rano zawiozłem Logę-
-Sowińskiego do Warszawy, do mieszkania MOCZARA, gdzie po krótkiej
tam naradzie obaj (MOCZAR i LOGA) wyjechali na spotkanie GOMUŁKI,
który wtenczas powracał z urlopu wypoczynkowego. MOCZAR jechał
wtedy swoim samochodem, który prowadził jego szofer. Na drodze między
Warszawą a Łodzią (między Sochaczewem a Łowiczem) nastąpiło spot-
kanie. GOMUŁKA, zdaje się, wracał wtedy z żoną. W tyle za samochodem
GOMUŁKI zatrzymały się jeszcze 2 samochody, kto w nich się znajdował,
nie widziałem, ale przypuszczam, że musiała się tam znajdować ochrona
GOMUŁKI. Po zatrzymaniu się samochodów, GOMUŁKA LOGA-SO-
WIŃSKI, MOCZAR oraz żona GOMUŁKI odeszli na kilometr od samo-
chodów i przez około godzinę czasu rozmawiali. O czym rozmawiali, tego
nie wiem, ale cała ta narada wydawała mi się bardzo tajemnicza. Ochrona
GOMUŁKI stała w osobnej grupie i czekała do powrotu, z nami nie
rozmawiając... W tym mniej więcej czasie odbyło się drugie spotkanie
między LOGĄ-SOWIŃSKIM, KORCZYŃSKIM i MOCZAREM. Wieczorem
pojechałem z LOGĄ-SOWIŃSKIM do Warszawy, prostuję — było to
w godzinach rannych — do mieszkania MOCZARA na Parkowej, gdzie
czekał już MOCZAR i KORCZYŃSKI. Mnie zaprosili na śniadanie i potem
wróciłem do samochodu. W mieszkaniu zabawili ok. 2 godzin, następnie
MOCZAR kazał swojemu szoferowi przesiąść się do mego samochodu, zaś
oni (MOCZAR, LOGA i KORCZYŃSKI) wsiedli do samochodu Moczara
i pojechali za miasto. Za Raszynem, w drodze wiodącej do Katowic,
samochód MOCZARA zatrzymał się i wszyscy pasażerowie jego wysiedli,
udając się pieszo na przechadzkę, oddalając się od samochodów na
l kilometr. Po godzinie MOCZAR i KORCZYŃSKI wrócili do Warszawy, ja
zaś z LOGĄ powró

[hanys_hans]

D.C.

Po godzinie MOCZAR i KORCZYŃSKI wrócili do Warszawy, ja
zaś z LOGĄ powróciliśmy do Łodzi, nie zatrzymując się w Warszawie...
Trzecia konferencja miała miejsce krótko już przed Plenum. Konferencja
ta odbyła się w Warszawie w mieszkaniu GOMUŁKI przy Al. Szucha. Ja
z LOGĄ-SOWIŃSKIM przyjechaliśmy późnym wieczorem z Łodzi do
Warszawy, LOGA wszedł do mieszkania, ja zaś siedziałem w samochodzie.
Konferencja ta była najdłuższa, bo trwała kilka godzin. Kto brał udział w tej
konferencji, nie jest mi wiadomo, gdyż do mieszkania nie byłem za-
proszony. Siedząc w samochodzie zasnąłem i późno w nocy zostałem
obudzony przez LOGĘ. Z konferencji bezpośrednio wróciliśmy do Łodzi.
LOGA w drodze ze mną nie rozmawiał, ja zaś nie pytałem go o nic, gdyż
znałem go jako człowieka zamkniętego...
O powyższym PODGÓRSKA zeznaje następująco:
...W pierwszych dniach m-ca lipca 1948 r. GOMUŁKA wraz z żoną i ze mną
wyjechał do Kowar. Podczas pobytu GOMUŁKI Władysława przyjeż-
dżały następujące osoby: LOGA-SOWIŃSKI, KLISZKO z żoną, BIEŃ-
KOWSKI z żoną, KORCZYŃSKI. Ponieważ wiadomo było, iż Biuro
Polityczne przygotowuje się do rozstrzygnięcia sprawy z GOMUŁKA,
osoby te przyjeżdżały, by porozumieć się w sprawie stanowiska ich
i GOMUŁKI na najbliższym Plenum. W Kowarach GOMUŁKA wobec
tych osób postawił sprawy w ten sposób, że zostawia im wolną rękę i nie
wiąże się z nimi...
Od czasu Plenum sierpniowo-wrześniowego GOMUŁKA nie stykał się
z BIEŃKOWSKIM, KLISZKO, MOCZAREM, z LOGĄ-SOWIŃSKIM wi-
dział się jeszcze w Krynicy...
KORCZYŃSKI zeznaje następująco:
...O ile chodzi o pierwszą moją wizytę u WIESŁAWA w Krzyżatce, to oprócz
mnie nikogo tam nie było z osób obcych. Dopiero na drugim spotkaniu
z WIESŁAWEM w Krzyżatce byli tam również obecni: KLISZKO, BIEŃ-
KOWSKI i LOGA-SOWIŃSKI. Nadmieniam, że jeszcze na Wystawie we
Wrocławiu spotkałem się z LOGĄ-SOWIŃSKIM, do którego powiedziałem,
że mam zamiar wyjechać do Krzyżatki, celem odwiedzenia tam WIES-
ŁAWA. W związku z tym LOGA-SOWIŃSKI wyraził chęć złożenia wizyty
WIESŁAWOWI, wobec czego zabrałem go swoim samochodem do Krzy-
żatki...
LOGA o konferencjach tych w piśmie do Sekretariatu KC pisze na-
stępująco:
...Nie rozumiałem i nie zdawałem sobie sprawy również z tego, że te fakty,
jakie zaszły w czasie lipca i sierpnia: mojego wyjazdu do Kowar oraz
wyjazdu na spotkanie na szosie warszawskiej, były niczym innym, jak
szkodliwym krokiem i demonstracją podkreślenia mojej solidarności
z WIESŁAWEM...
Ponadto o pobycie GOMUŁKI w Kowarach melduje oficer ochrony kpt.
WINIARSKI w raporcie z dn. 17.VI. 1950 r. co następuje:
...Melduję, że razem z GOMUŁKA do Kowar przybyła Zofia Strzelecka
— żona i Wanda PODGÓRSKA — sekretarka. Po przyjeździe dwa do trzech
tygodni początkowych w/w słuchali tylko radia londyńskiego w godzinach
obiadowych i w godzinach wieczornych. Po dwóch, trzech tygodniach
w nocy zjawił się KORCZYŃSKI, po krótkim pobycie odjechał — jak
dowiedziałem się od adiutanta KORCZYŃSKIEGO — do Wrocławia.
Następnego dnia, w godzinach popołudniowych, zjawił się LOGA-SOWIŃ-
SKI, KLISZKO, BIEŃKOWSKI i KORCZYŃSKI. Po ich przyjeździe
spożyli wspólny obiad, po obiedzie konferowali do kolacji, po kolacji krótka
przerwa i po przerwie konferowali do rana do godz. 3-ej lub 4-ej — dokład-
nie nie pamiętam, pamiętam, że już. było jasno na dworze. Odjechali
w godzinach wieczornych.
Po kilku dniach zjawili się z powrotem w/w + 2 osoby, tj. żona KLISZKI
i żona BIENKOWSKIEGO — tym razem przebywali od trzech do czterech
dni. W dzień zwiedzali okolice Kowar, Jeleniej Góry, Lwówek, Śnieżkę itd.
Po powrocie zjadali obiad, po obiedzie spacer grupowy po parku do
wieczora, wieczorem kolacja i po kolacji kobiety wychodziły na spacer,
a w/w pozostawali na miejscu do godz. 24-ej, 1-ej, lub 2-ej nad ranem,
później rozchodzili się spać.
Po ich odjeździe GOMUŁKA spędzał czas do godz. 13 na spacerze po lesie,
po łąkach, a godziny obiadowe i wieczorowe przy słuchaniu audycji
londyńskich, godziny popołudniowe spędzał przy siatkówce. Po kilku-
dniowej przerwie zjawił się KORCZYŃSKI w godzinach wieczornych,
a następnie rano LOGA-SOWIŃSKI, KLISZKO i BIEŃKOWSKI, tym
razem bez żon. Po ich przyjeździe natychmiast udali się do pałacu, gdzie
konferowali od trzech do czterech godzin, następnie obiad, i po obiedzie
odjechali w kierunku dla mnie nieznanym. Po ich odjeździe GOMUŁKA
nadal czas spędzał na spacerach, a godziny obiadowe i wieczorowe przy
radio.
Po krótkiej przerwie zjawił się KORCZYŃSKI w godzinach popołud-
niowych, konferowali obaj w parku do późnego wieczora, wieczorem
kolacja, a po kolacji Zofia i PODGÓRSKA wyszły, a KORCZYŃSKI
z GOMUŁKA konferowali do późna w nocy. Po odjeździe KORCZYŃ-
SKIEGO nikt więcej się nie zgłaszał aż do wyjazdu do Warszawy. Pewnego
dnia, daty nie pamiętam, w godzinach rannych GOMUŁKA odjechał do
Warszawy. Nie dojeżdżając do Warszawy, mniej więcej w odległości 80 do
100 km na spotkanie wyjechał KORCZYŃSKI, MOCZAR i LOGA-SOWIŃ-
SKI, przeprowadzili krótką rozmowę z GOMUŁKA i następnie udali się do
Warszawy.
W Warszawie bardzo często odwiedzali GOMUŁKĘ: KORCZYŃSKI, LO-
GA-SOWIŃSKI (bardzo często nocował), dwa razy odwiedzali MOCZAR,
BIEŃKOWSKI, KLISZKO prawie że nie przychodził...
Kiedy w 1948 r. w archiwum „dwójki" znaleziono materiały kompromitują-
ce LECHOWICZA, JAROSZEWICZA i innych, jako przedwojennych dwój-
karzy, SOWIŃSKA udała się z tym do GOMUŁKI. Początkowo w ogóle nie
chciał rozmawiać z nią na ten temat, a kiedy zreferowała te materiały,
zlekceważył je.
Szczegółowo zeznaje na ten temat SOWIŃSKA do prot. z dn. 25.11.50 r.:
...Podałam w poprzednich zeznaniach, że WIESŁAW-GOMUŁKA wiedział,
iż LECHOWICZ i JAROSZEWICZ do 1939 r. byli pracownikami „dwójki",
co również stwierdzam obecnie. Mówiłam to i stwierdzam dzisiaj na
podstawie mojej rozmowy z WIESŁAWEM na ten temat, która miała
miejsce w lutym lub marcu 1948 r. w jego gabinecie w Prezydium Rady
Ministrów na Krakowskim Przedmieściu. Rozmowa moja z WIESŁAWEM
na temat pracy LECHOWICZA i JAROSZEWICZA przed wojną w „dwój-
ce" wywiązała się w związku z dokumentami z archiwum „dwójki", które
przyniosłam do niego z polecenia SPYCHALSKIEGO. Były to dokumenty
wskazujące o antykomunistycznej pracy LECHOWICZA, JAROSZEWI-
CZA i innych sprzed wojny. Zawierały one w treści swej dane, m. in.
o GIERCYKU i PROSZOWSKIM, którzy byli na łączności LECHOWICZA.
Gdy niosłam te dokumenty do WIESŁAWA, to myślałam, że przyniosę mu
rewelacyjną wiadomość. Spotkałam się ze strony WIESŁAWA z wręcz
przeciwnym stanowiskiem — gdy powiedziałam tylko, że przyniosłam
dokumenty z archiwum „dwójki", które wskazują o pracy LECHOWICZA,
JAROSZEWICZA i innych do wojny w „dwójce", to WIESŁAW w wielkim
zdenerwowaniu i ze złością na mnie zaczął wykrzykiwać, że z takimi
bzdurami przychodzę do niego, mówił, że to nie jest żadna nowość dla
niego, że LECHOWICZ i JAROSZEWICZ byli pracownikami „dwójki",
a gdy proponowałam mu, aby przejrzał te dokumenty, które przyniosłam,
nie chciał. Wobec tego zreferowałam ustnie zawartość tych dokumentów,
to WIESŁAW odpowiedział mi tylko, że skoro byli pracownikami „dwójki",
to siłą rzeczy musieli coś robić...
Kiedy GOMUŁKA na Plenum czerwcowym i sierpniowym przekonał się,
że olbrzymia większość w KC występuje przeciwko niemu i zwalcza
odchylenie prawicowo-nacjonalistyczne, nie rezygnuje jeszcze ze swoich
planów i wykorzystuje trybunę Kongresu Zjednoczeniowego dla ponow-
nego zaatakowania kierownictwa Partii, a w szczególności tych członków
kierownictwa, którzy przybyli z ZSRR. GOMUŁKA spodziewał się, że
część delegatów na Kongres poprze go.
W okresie po Kongresie Zjednoczeniowym, a szczególnie po III Plenum KC
PZPR, GOMUŁKA swoje kontakty osobiste ograniczył do minimum. Jest
b. ostrożny w wypowiedziach i w utrzymywaniu kontaktów. Wszystkie
sprawy wymagające kontaktu z osobami trzecimi zała

[hanys_hans]

D.C.

Wszystkie sprawy wymagające kontaktu z osobami trzecimi załatwia Zofia. Jedyne
osoby, z którymi GOMUŁKA utrzymuje kontakt, to KORCZYŃSKI — do
chwili jego aresztowania i jego żona — do ostatnich czasów. Ten ostatni
kontakt zacieśniał się coraz bardziej i ostatnio wyglądał w ten sposób, że
KORCZYŃSKA parę razy w tygodniu odwiedzała go w domu, a telefonicz-
nie rozmawiała z nim codziennie, a niekiedy i dwa razy dziennie.
Z doniesień agenturalnych inf. ps. „Pewny" i ps. „Marek" wynika, że
GOMUŁKA i jego żona w rozmowach z ludźmi, do których mają zaufanie,
wyrażają swój negatywny stosunek do ZSRR i do obecnej polityki Partii
i Rządu, oraz niewiarę w siły obozu demokracji i pokoju.
O ile jednak GOMUŁKA w swoich wypowiedziach jest wstrzemięźliwy
i ogranicza się do pewnych dość przejrzystych aluzji, to Zofia przy każdej
okazji w rozmowie z in. „Pewnym" daje wyraz swojej nienawiści do ZSRR
i do obecnego ustroju. Prawdziwość doniesień „Pewnego" została cał-
kowicie potwierdzona przez zastosowanie techniki. W niektórych wypad-
kach forma jej wypowiedzi została nawet częściowo złagodzona.
Biorąc pod uwagę fakt, że Zofia na tematy polityczne wypowiada się
szczerze tylko przed ludźmi, do których ma całkowite zaufanie, oraz i to, że
uważa WIESŁAWA za największy autorytet w zagadnieniach polityki,
można wnioskować, że ona powtarza tylko wypowiedzi WIESŁAWA na
temat aktualnych zagadnień politycznych.
Świadczą o tym też wypowiedzi jego w rozmowach z informatorami, jak np.
rozmowa z „Markiem" z 23.II.51 r. na temat przygotowań wojennych USA,
rozmowa z dn. 16.III.51 r. na temat wykrycia grupy agentów wywiadu
anglosaskiego w KP Czechosłowacji.
Na ten temat w rozmowie z „Pewnym" w dn. 18.III.1951 r. GOMUŁKA
wyraził się następująco: „Trudno jest się zorientować, co faktycznie mają,
w każdym bądź razie muszą coś zrobić, bo kto raz im się sprzeciwił, to
trudno, ale chociażby po latach musi za to odpokutować".
W rozmowach na temat wojny w Korei GOMUŁKA wyraził się: „trzeba być
naiwnym, żeby wierzyć w zwycięstwo Koreańczyków, Amerykanie na
pewno zwyciężą". Kiedy Amerykanie zaczęli doznawać porażki, powie-
dział: , Jest to tylko chwilowo, ten się śmieje, kto się ostatni śmieje"
(notatka
poufna do KW PZPR v-dyr. US. Potockiego z dn. 7.II.1951 r.).
W rozmowie z inf. „Markiem" (16.III.1951 r.) wyraził się z lekceważeniem
o haśle Frontu Narodowego.
O wizycie Prezydenta Bieruta w NRD powiedział do inf. „Pewnego"
w rozmowie z dn. 22.IV.51 r.: „no co, Bierut pojechał nawiązywać to, co
nigdy nie istniało i nie może istnieć — przyjaźń polsko-niemiecką".
W rozmowach na temat możliwości wybuchu wojny tak Zofia jak i WIES-
ŁAW wciąż zapewniają, że wojna jest nieunikniona, że wybuch jej jest
bliski. Zofia radziła inform. „Pewnemu" robić zapasy i przygotować dla
żony i dziecka miejsce na wsi, zaś WIESŁAW w rozmowie z v-dyr.
POTOCKIM i BROJEWSKIM powiedział, że na wypadek wybuchu wojny
najlepiej zaszyć się gdzieś na wsi i tam przeczekać (prot. przesł. BROJEW-
SKIEGO z 17.I.51 r.). Mówiąc o warunkach w ZSRR, GOMUŁKA powie-
dział BROJEWSKIEMU, że nie wierzy w podniesienie się stopy życiowej
ludności ZSRR, zaś POTOCKIEMU, gdy mówił z nim na temat warunków
mieszkaniowych w Warszawie, powiedział: "Jedźcie do Moskwy, to zoba-
czycie jak tam ludzie mieszkają, a przekonacie się, że tu u nas jest jeszcze
raj w porównaniu ze Związkiem Radzieckim".
Wszystkie przytoczone wyżej wypowiedzi GOMUŁKI na terenie US obok
faworyzowania ludzi znanych z negatywnego stosunku do obecnego
ustroju oraz z powiązań z sanacją lub WRN przyczyniły się do tego, że
szereg pracowników US zgłosiło swoje uwagi na temat zachowania się
WIESŁAWA do KW PZPR.

(Światło, ppłk)
Opracował: KZ/SA
3 egz. HSz.

[hanys_hans]

Władysław Gomułka zeznaje...

Przypomnijmy: Gomułka został, wraz z żoną, aresztowany 2 sierpnia 1951 r. w
Krynicy. Umieszczono ich w tajnym więzieniu MBP w Miedzeszynie pod Warszawą.
Byli całkowicie izolowani, nie wiedzieli nawet, że oboje przebywają w tym samym
miejscu. Pierwsze przesłuchanie Gomułki miało miejsce dopiero 20 lutego 1952 r.
Przesłuchiwał podpułkownik Michalak w obecności gen. Romkowskiego i płk.
Fejgina, którzy również zadawali pytania. Przesłuchania (sądząc z zachowanych
protokołów łącznie
38) trwały do 13 października 1953 r. Romkowski i Fejgin brali
udział tylko w przesłuchaniach w lutym i marcu 1952 r.,
później przesłuchiwał już sam Michalak.
Gomułki nie torturowano, nie bito, nie stosowano wobec
niego żadnych środków przymusu. Dlatego jego zeznania
mają wartość źródłową. Zeznania przechowywane są w VI
Oddziale AAN (sygn. 509/99 i 80)
20.II.1952 r.
Nr. l
R. Jesteśmy upoważnieni przez kierownictwo partii do przeprowadzenia
z wami śledztwa. Może na wstępie chcecie sami złożyć wyjaśnienia
spraw związanych ze śledztwem?
G. (przerywa) Śledztwa, w związku z czym? Jakie są wobec mnie zarzuty?
R. O tym będziemy mówili w trakcie śledztwa i wszystkie sprawy wyjaśnimy sobie.
G. Ja nie wiem dlaczego żeście tak postąpili i nikt dotychczas mi tego nie
powiedział.
R. Te sprawy wyjaśnimy sobie w trakcie śledztwa.
G. Czy ja jestem aresztowany?
R. Mam wrażenie, że powody, dla których wy się tutaj znajdujecie, nie są
wam zupełnie obce, nie należycie przecież do tej kategorii ludzi, dla któ-
rych te rzeczy są obce. Do powiedzenia nam — Partii macie dużo, trzeba
przemóc siebie. Na sierpniowym plenum były u was zaczątki samo-
krytyki. Obiecaliście Partii w toku dalszej pracy i piśmiennie i w innej
formie, przedstawić Partii cały szereg zagadnień. Nie zrobiliście tego.
G. (przerywa) Ja chcę sobie wyjaśnić pewne sprawy. Czy wy przemawiacie
z polecenia Partii i jako przedstawiciel Partii, czy jako urzędnik
bezpieczeństwa?
R. Przecież wy nas znacie i wiecie kim jesteśmy i powiedziałem wam na
wstępie z czyjego ramienia prowadzimy śledztwo.
G. Ja wiem, kim wy jesteście — wiem, że jesteście i urzędnikiem bez-
pieczeństwa i członkiem Partii, więc ja chcę wiedzieć, jaki mandat w tej
chwili posiadacie, przez kogo jesteście upoważnieni.
R. Jesteśmy upoważnieni przez kierownictwo Partii i Rządu do prowadze-
nia z wami śledztwa.
G. No więc może wy wiecie... przemawiacie jako przedstawiciele Urzędu
Bezpieczeństwa, a więc trzeba mi powiedzieć, o co się mnie oskarża.
R. Przemawiam do was nie tylko jako pracownik Bezpieczeństwa, ale jako
człowiek, którego Partia upoważniła do przeprowadzenia z wami
śledztwa.
G. Przecież trzeba mi powiedzieć, o co mnie oskarżacie?
R. No więc ja wam mówię, że w trakcie śledztwa sprawa ta zostanie
wyjaśniona.
Zacząłem z wami od tego, że na sierpniowym Plenum obiecaliście Partii,
a to są zagadnienia nie tylko czysto Partii, wyjaśnić cały szereg rzeczy
w trakcie dalszej waszej pracy, obiecaliście złożyć samokrytykę...
wyście tego nie zrobili.
G. Ja samokrytykę złożyłem i więcej do tej samokrytyki nie mam nic do
dodania.
R. I nic nie macie więcej do powiedzenia?
G. Nie. Samokrytykę składałem, a złożyłem tak, jak ją rozumiałem.
R. I wy uważacie, że wy, że tak powiem, ani Partii, ani w tej chwili nam,
prowadzącym śledztwo w stosunku do was, nie macie nic do powiedze-
nia?
G. Zależy na jakie pytanie.
R. ...No chociażby zagadnienie dwójkarzy. Według nas ono powinno
zajmować bardzo poważne miejsce, jeżeli można to nazwać — w waszej
samokrytyce. My uważamy, że wyście powinni nam cały szereg ...
zagadnień z tymże związanych opowiedzieć i wyjaśnić. O wrogach
naszej Partii, miejsca ich w naszej Partii, skąd oni się wzięli, dlaczego
oni się wzięli, dlaczego oni zajmowali takie, a nie inne stanowiska,
w okresie okupacji, po wyzwoleniu, do chwili aresztu niektórych z nich,
prawda? Czy macie nam coś do powiedzenia w tej sprawie?
G. Nie mam nic do powiedzenia w tej sprawie. Powiedziałem, co tylko
wiedziałem w tej sprawie, to powiedziałem kierownictwu Partii.
R. To wszystko, co wyście wiedzieli w tej sprawie, to wyście kierownictwu
Partii nie powiedzieli.
G. Powiedziałem wszystko, wszystko powiedziałem. Tak jest.
R. Może wy nam w takim razie powiecie, o kim wyście powiedzieli?
G. Jak to o kim powiedziałem? O tym dwójkarzu, gdy stała sprawa
Lechowicza, powiedziałem o Lechowiczu.
R. Lechowicz nie był sam, prawda?
G. Prócz Lechowicza byli tam jeszcze inni, których ja w ogóle nie znam, nie
spotykałem się, o których, że tak powiem nic nie wiedziałem...
R. Znaczy Lechowicza to wyście znali, a innych znaliście?
G. Nie, zupełnie nie.
R. Od kiedy wyście znali Lechowicza?
G. Dopiero jak przyszedł, znaczy, ja go osobiście poznałem dopiero jak
przyszedł do Ministerstwa.
R. Osobiście poznaliście go dopiero jak przyszedł do Ministerstwa, do Min.
Ziem Odzyskanych, a kiedy to było? Kiedy on przyszedł do Ministerstwa
Ziem Odzyskanych?
G. Tak.
R. I więcej nikogo żeście nie widzieli, nie znaliście?
G. Nie.
R. Ani żeście nie słyszeli o żadnym z nich?
G. Nie, słyszałem, zapomniałem, jak on się nazywał, ten tzw. „Gruby"
JAROSZEWICZ, grubawy, gruby i tam jeszcze był któryś, ten którego ja
w ogóle nie znam. Tego Jaroszewicza to widziałem kiedyś na Prezy-
dium, nie na prezydium, tylko na posiedzeniu rządu. W ogóle z nim
prawie, że bodajże, że nigdy nie rozmawiałem. Z Jaroszewiczem ja
nigdy nie rozmawiałem, a jeśli, a jeśli to może... jakieś dwa słowa, ale nie
wiem, nie pamiętam, żebym kiedykolwiek z Jaroszewiczem rozmawiał.
R. Tak, a więc zasadniczo Lechowicza poznaliście dopiero wtenczas
osobiście, kiedy on wszedł do Min. Ziem Odzyskanych, a Jaroszewicza
widzieliście raz na posiedzeniu Rządu, ale nie rozmawialiście z nim?
G. Nie.
R. Potem jeszcze tam, kto to jest ten wasz...
G. Nie wiem, jak się nazywa. Tam był znaczy się taki, na którego
meldowano, że to ma być przedwojenny dwójkarz, o czym mówiono
o KLISZCE prawda.
R. EKLER?
G. Tego w ogóle nie znam, na oczy nie widziałem.
R. Znaczy, po tym wyście wiedzieli, że taki istnieje, że są w stosunku do
niego zarzuty, do Kliszki, że on jest przedwojennym dwójkarzem, ale
wyście go w ogóle nie znali?
G. Tak jest.
R. Kogo jeszcze wy sobie przypominacie z tych dwójkarzy, nikogo sobie
więcej nie przypominacie?
G. Ta trójka, znaczy Lechowicz, o którym się dowiedziałem, ten gruby
— Jaroszewicz, no i ten EKLER.
R. Powiedzcie w takim razie taką rzecz. Kiedy wyście pierwszy raz słyszeli
o Lechowiczu?
G. Znaczy co?
R. W ogóle, że taki człowiek istnieje, że jest taki człowiek?
G. Że taki człowiek istnieje, że chociaż nie wiedziałem, że to jest Lecho-
wicz, nawet nie znałem jego pseuda okupacyjnego, to wiedziałem
w okresie okupacji.
R. Wiedzieliście w okresie okupacji?
G. Tak.
R. Kiedy mniej więcej?
G. To było wówczas, kiedy się z Frankiem zetknąłem...
R. Z Frankiem, to wyście się spotykali nie jeden raz w okresie okupacji.
G. No pewnie, że nie jeden raz. Takich okazji było bardzo dużo.
R. Wyście się spotykali mniej więcej w jakim okresie, w jakim roku to było,
w jakim okresie roku?
G. Więc ja powiem, że to są ci ludzie — nie, że to jest Lechowicz np. że to są
dwójkarze, prawda, że to jest Lechowicz, że to jest „Gruby", to
dowiedziałem się dopiero po wyzwoleniu. No jasne teraz, a przed tem to
była sprawa przecież zupełnie inaczej, zresztą czy wy o tym nie wiecie,
czy kierownictwo Partyjne nie wie o tym, jak ta sprawa wyglądała?
R. No poczekajcie. Ja się was pytam. Mówiliście, że spotkaliście pierwszy
raz Lechowicza, kiedy on przyszedł do Min. Ziem Odz.?
G. Tak.
R. Ja się was pytam, czy wyście poprzednio słyszeli coś o Lechowiczu, co
wyście o nim wiedzieli, od kogo wyście słyszeli. Wy powiadacie
— w okresie okupacji wiedziałem, że istnieje taki człowiek, ja się was
pytam kiedy, w jakim roku wyście się dowiedzieli, że jest taki człowiek
w kraju?
G.

[hanys_hans]

D.C.

G. To znaczy jaki człowiek?
R. LECHOWICZ.
G. Że Lechowicz — to ja powiadam wam, że nawet nie wiedziałem, że on
się nazywa Lechowicz i prawdopodobnie wówczas on nie używał
swojego nazwiska i nawet nie pamiętam, jakie pseudo jego.
R. A jeżeli ja wam przypomnę, to ono wam coś powie?
G. Co?
R. Jeśli ja wam przypomnę jego pseudo?
G. W AL?
R. Tak. Powie ono wam coś?
G. Ja nie wiem, może.
R. Pseudo ZYCH, a wyście później nie wiedzieli, kto to jest ZYCH?
G. Nie, nie wiedziałem, kto to jest ZYCH.
R. Nie wiedzieliście, że ZYCH to jest LECHOWICZ?
G. Nie, dopiero kiedy po wyzwoleniu, a może być prawda, że kiedyś
dokładnie przecież nie pamiętam tych wszystkich rzeczy, może być
ZYCH.
R. ZYCH, ale od kogo wyście wiedzieli, że jest taki człowiek w okresie
okupacji?
G. Od Barbary, bodajże konkretnie.
R. Od Barbary?
G. Od Barbary, od Barbary o tym, że on pracuje w Wydziale Informacji.
R. Że pracuje w Wydz. Informacji?
G. Tak jest.
R. Kiedy wam Barbara o tym mówiła?
G. Po wyjeździe Marka, a właściwie to w 1944 r., po marcu w każdym razie.
Ja się przedtem z Barbarą nie spotykałem, a więc po wyjeździe
dowiedziałem się, ponieważ ja przecież nie miałem o tym informacji,
prawda. AL-em, Sztabem Gwardii Ludowej, jak w ogóle Informacją,
Wydziałem Informacji GL zajmował się kto inny, kierował tym wszyst-
kim Franek JÓŹWIAK, nie ja. On był w Sztabie itd.
R. Tak, prawda. A z jakiej racji Barbara was informowała o tym w 1944 r.,
że u niej jest taki pracownik ZYCH?
G. Ponieważ ja w ostatnim czasie przychodziłem, że tak powiem, żeby
zasięgnąć informacji na temat pracy AL ewent. jakieś tam wiadomości,
zresztą tam były może jeszcze inne przyczyny, o których ja pisałem
kierownictwu partyjnemu. Zresztą specjalnie zwracał się o to Marek
przed wyjazdem, ażeby od czasu do czasu mieć kontakt z Barbarą
z uwagi na specjalne stosunki, jakie istniały między Barbarą a Leną.
R. A Leną?
G. Tak jest.
R. Czyli, że na prośbę Marka... zostało spowodowane to, że wyście
utrzymywali kontakt z Barbarą?
G. Tak jest. Zresztą Marek wówczas skontaktował mnie przed wyjazdem
i oświadczył, że z uwagi na to, prawda, że oni tam koty drą, zresztą tam
przecież w ogóle wiecie między Frankiem a Markiem to tam były różne
takie historie, kłótnie różne i to się później odbijało między Barbarą
i Leną. Więc z uwagi na to, ażeby specjalnie tam nie doprowadzać do
żadnych jakichś zadrażnień, więc Marek przed wyjazdem, że tak
powiem, skontaktował mnie z nimi i prosił, żeby od czasu do czasu z nią
się widywać. Więc wówczas to ja, że tak powiem, dopiero nieco bliżej
słyszałem o tym, kiedyś bodajże i Franek mi o tym wspomniał, o jakimś
zamachu, który miał być jeszcze przed powstaniem PPR na tego
„Grubego" dokonany. Więc, ale ponieważ sprawa, że tak powiem, była
stara i jakoby wyjaśniona, jakoby miało być jakieś nieporozumienie i...
no więc ja nie dociekałem bliżej już tych rzeczy, jeszcze nie było, jeszcze
nie stanęło, że tak powiem, na porządku dziennym, nie postawił tego
pod znakiem jakiegoś zapytania i wówczas też, kiedyś przy jakiejś
rozmowie z Barbarą, ona mi wspomniała też o tym. Ja się informowałem
co to niby za ludzie są, no więc, charakteryzując mi tego „Grubego",
powiedziała, że na niego kiedyś był robiony zamach. Nasi towarzysze
chcieli, robili na niego zamach, gdyż rzekomo był podejrzany o prowo-
kację jako dawny dwójkarz. Więc myśmy się zainteresowali, co to niby
miało być.
R. Kiedy to było, w jakim okresie?
G. Mówię wam przecież, że przedtem z nią nie rozmawiałem.
R. To wyście się dowiedzieli w 1944 r., dopiero po wyjeździe Marka?
G. Po wyjeździe Marka. Ale sprawa została wyjaśniona, że to miało być
jakieś nieporozumienie i m.in. ta sprawa przez cały czas później się
wlokła i po wyzwoleniu. Wówczas to dowiedziałem się, że ten „Gruby"
miał rzekomo pracować jeszcze przed wojną na rzecz Związku Radziec-
kiego, w wywiadzie sowieckim i to samo bodajże, chociaż dokładnie nie
przypominam sobie, wówczas dopiero, już po wyzwoleniu to samo co do
LECHOWICZA. I tę sprawę przecież ja wielokrotnie stawiałem przed
BP, kiedy były pewne takie niedorozumienia, a zwłaszcza wówczas,
kiedy ja się coś dowiedziałem o tych papierach itd. Wielokrotnie,
w każdym bądź razie stawiałem, ażeby zwrócić się do odpowiednich
czynników w Zw. Radzieckim i wyjaśnić, czy on rzeczywiście pracował
na rzecz wywiadu sowieckiego, czy on nie pracował.
R. A dlaczegoście tego nie zrobili? Dlaczegoście nie sprawdzili, czy wyście
nie mieli możliwości sprawdzić, czy on pracował dla wywiadu sowiec-
kiego, czy nie?
G. O to możecie zapytać, prawda, swojego Ministra, bo on o tym wie
doskonale i RADKIEWICZ, prawda, możecie zapytać o to BERMANA,
co mi na to odpowiedział. Odpowiedział prosto — na takie pytanie nie
dostaniesz żadnej odpowiedzi, oni ci nie powiedzą.
R. Otóż ja wam dam takie pytanie — przychodził do was niejednokrotnie
znany wam SZKLARENKO, dlaczego wyście się jego nie zapytali nigdy
o to, przecież wyście wiedzieli, kto to jest SZKLARENKO, prawda?
G. Wiedziałem.
R. Dlaczego wyście się jego ani razu nie zapytali?
G. Bo przecież te wszystkie czynniki, ci wszyscy ludzie, o których Biuro
czy nawet RADKIEWICZ mogli wyjaśnić... trzeba było mieć jednak,
prawda, zgodę na to BP, to byli przecież ludzie, którzy zajmowali
poważne stanowiska w późniejszym już okresie.
R. Czyli z tego wynika, że wyście żadnych spraw bez uzgodnienia Biura nie
robili?
G. Żadnej sprawy? Co to znaczy żadnej sprawy?
R. No, bo w takiej sprawie, gdzie mamy do czynienia z człowiekiem,
którego się posądza o dwójkarstwo...
G. Tak jest.
R. Który prawie to dwójkarstwo ma przykryte kartą dla wywiadu radziec-
kiego, tak?
G. Tak.
R. To dlaczego żeście takiej sprawy nie wyjaśniali?
G. No, ja stawiałem to, ja stawiałem.
R. No więc pierwszą rzeczą było waszą osobiście wyjaśnić.
G. Nie, moim zdaniem było pierwszą rzeczą postawić to na Biurze i ja to
stawiałem na Biurze w tym sensie, żeby RADKIEWICZ tę sprawę
wyjaśnił.
R. Ale wyście mieli te same kontakty przecież, bodajże nawet lepsze niż
RADKIEWICZ?
G. Co znaczy bodajże lepsze? Bodajże nie lepsze, prawda, tylko to
uważałem jest obowiązkiem RADKIEWICZA, nie moim.
R. Czyli uważaliście, że to nie było waszym obowiązkiem wyjaśnić, kto to
jest, a było to obowiązkiem RADKIEWICZA, czy to jest dwójkarz, czy
nie dwójkarz?
G. Ot tak, jakże w ten sposób, prawda.
R. A jakże inaczej ja mogę to rozumieć?
G. No dajcie spokój, co to za podchwytywanie słów?
R. Nie, ja nie mam zamiaru podchwytywać waszych słów.
G. Powiadam wam, że kilkakrotnie stawiałem sprawę na BP i w tym
sensie, ażeby upoważnić RADKIEWICZA, ażeby on jednak zajął się tą
sprawą, wyjaśnił tę sprawę, że przez to samo, że ja stawiałem tę sprawę,
to znaczy ja wykonywałem swój obowiązek wyjaśnienia tej sprawy.
R. To znaczy, że na tym, że wyście stawiali na Biurze, że tak powiem, to na
tym się kończy wasz obowiązek wyjaśnienia sprawy, czy LECHOWICZ
był w dwójce, pracując dla wywiadu radzieckiego?
G. Uważałem, że po to są odpowiednie organa władzy państwowej,
powołane na określone odcinki pracy, ażeby zlecone im zadania
wyjaśnić.
R. A wam w rozmowach z ludźmi, z którymi wyście się spotykali — to
wyście nie próbowali wyjaśnić?
G. Ja wielokrotnie z Markiem na ten temat rozmawiałem, wielokrotnie
przecież pytałem — powiedz, skąd oni się wzięli w naszej Partii, bo ja
przecież nie wiedziałem tego skąd, kto ich przyprowadził, skąd oni się
wzięli, jakimi sposobami do nas dostali się, więc na to nie otrzymałem
nigdy odpowiedzi.
R. I od Marka nie otrzymaliście nigdy odpowiedzi na to?
G. Nie, dokładnie, prawda, to ja sam nie wiem — to była jego odpowiedź,
dokładnie to ja sam nie wiem, ale Marek potwierdzał, że oni są uczciwi,
bo oni przecież byli tymi współpracownikami wywiadu radzieckiego.
R. A skąd on wiedział, że oni byli współpracownikami wywiadu radziec-
kiego?
F. Ja nie wiem. Na jakiej podstawie wy twierdzicie

[hanys_hans]

D.C.

F. Ja nie wiem. Na jakiej podstawie wy twierdzicie to, że oni byli
pracownikami wywiadu radzieckiego.
G. Tylko na podstawie wyjaśnień Marka i na podstawie tego jeszcze, co
powiedziała Barbara, i bodajże, chociaż tego nie jestem pewien, że mi
Franek też o tym wspomniał, może nawet wpierw aniżeli Marek.
R. Znaczy wyście się dowiedzieli o tym, że oni pracowali dla wywiadu
radzieckiego, od Marka, Barbary i bodajże od Franka. Wyście się nie
spytali może któregoś z nich, na jakiej podstawie oni tak twierdzą, skąd
oni o tym wiedzą? Co to Marek tak był wszechwiedzący i wiedział, kto
pracuje dla jakiego wywiadu?
G. Na jakiej podstawie — to znaczy, że na podstawie tego, że oni jakby mu
o tym mówili.
R. Aha! Na podstawie tej, że oni jemu mówili o tym?
G. Jeśli idzie o Marka.
F. Należy to rozumieć w ten sposób, że Marek chyba był źródłem tej
wiadomości o dwójkarzach od dwójkarzy?
G. Właściwie tak, właściwie tak, chociaż mnie trudno powiedzieć, czy mi
wpierw powiedziała Barbara, czy bodajże jeszcze wpierw JÓŹWIAK,
czy Marek. Trudno mi jest w tej chwili uzmysłowić sobie. Ja zresztą
myślałem o tym i nie potrafię tego umiejscowić w czasie, prawda. Jeżeli
idzie o Franka, to w ogóle jest pod znakiem zapytania, dlatego, że to
przecież zupełnie, wy przecież wszyscy doskonale wiecie o tym, że
zupełnie inne stosunki w okresie okupacji, a zupełnie inne w chwili
obecnej. Dopytywanie się nieraz różnych szczegółów, ciągnięcie, a kto,
a co itd. to w ogóle nie jest przyjęte w okresie okupacji, w okresie
konspiracji. Nie, nie, tak jest — o przepraszam, jeszcze jedno... o tym,
który mapy tam robił — NAUMIENKO. Więc ja np. tylko coś wiedzia-
łem, że taki istnie